Sen dúbida una dos grandes eixos do auxe e expansión de Roma foi a implantación das primeiras estradas da historia planificadas e executadas por un estado. Con elas, ademais de facilitar as comunicacións, o que se estaba a construir era a cohesión do territorio, a vertebración económica e a difusión de ideais políticos, artísticos e relixiosos. A súa importancia xustifica dedicar unha entrada monográfica ás vías romanas.
Xa desde o século IV a.C. defínese un correo estatal (cursus publicus), con paradas para os correos (mutationes), o que nos dá unha idea da importancia das vías como elemento articulador do estado romano.
A rede de vías romanas establécese a partir da República, xa que a máis antiga, a Vía Apia datouse en torno ao ano 312. a.C.
É certo que xa en épocas anteriores ás da gran Roma, os pobos contaban con vías de comunicación que facilitaban a cobertura das necesidades militares, relixiosas e comerciais, pero, sen dúbida, cabe aos romanos a honra de facer verdades obras de enxeñaría, tendo en conta que a diferenza de, por exemplo, os gregos que se preocupaban máis pola beleza do lugar, a súa fortaleza ou a proximidade aos portos, polo contra os romanos foron moito máis alá ao perforar outeiros, construíron calzadas, acueductos desaugadoiros, etc. O resultado, en cifras, é impresionante, entre 90 e 120.000 quilómetros de estradas, desde as beiras do Éufrates até a costa de Finisterre e desde Escocia até o norte de África.
Construcción vía romana
Non todas as calzadas eran de igual categoría: existían as terrenae (de terra, moi comúns), as glarea stratae (unha calzada empedrada con pedriñas ou pequenos cantos rodados) ou as silice stratae (de pedras de medio tamaño).
Pero a calzada ideal, que só se construíu na mellor época do Imperio, era a que chegaba ás grandes cidades. Tiña até un metro de espesor, e constaba dos seguintes elementos:
- O statumen ou cimentos que se adecuaban ás características da zona.
- O rudus, unha capa de cascallos sobre os cimentos.
- O nucleus, directamente encima do rudus estendíase area e cal mesturado con cantos rodados e todo iso esmagado.
- O pavimentum (summa crusta ou summa dorsum), de laxas encaixadas con pedras máis pequenas e astillas metálicas. A súa superficie estaba peraltada nas zonas necesarias e lixeiramente bombeada, para a evacuación da auga de choiva.
O punto onde se situou o quilómetro cero, foi en Roma, en tempos de Augusto, e desde aí partían as grandes vías que se irían ramificando en camiños secundarios formando unha enorme telaraña que chegaba a todos os territorios do imperio.
Antes da chegada dos romanos á Península Ibérica, e a outras rexións de Europa, non existían estradas propiamente ditas. Si que existían camiños para o gando de pouca importancia, que unían poboados indíxenas.
Vía Apia
A administración romana, unicamente proxectaba a construción de estradas en territorios sobre os cales tiñan pleno control, é dicir sobre territorios previamente conquistados e pacificados. É un erro tradicional da historiografía, considerar a construción viaria como un elemento asociado á conquista militar, débese considerar a execución viaria cun sentido comercial e cunha planificación de tipo política.
Até o século IV a.C. as calzadas romanas eran pouco máis que carreiros que conducían a Roma desde as distintas cidades do Lacio. A partir de entón, a construción de estradas planificábase directamente desde Roma, pois se trataba dun asunto de carácter estratéxico de gran importancia. As autoridades locais non tiñan ningunha potestade respecto diso.
As obras eran financiadas con recursos do erario público maioritariamente, aínda que algúns tramos podían ser financiados con fondos procedentes de particulares e personaxes ilustres que actuarían como mecenas. Estes personaxes adquirían así prestixio e notoriedade, elementos indispensables para progresar na carreira política. Nalgunhas ocasións os mesmos emperadores, achegaban parte da súa fortuna privada, para promover vías e ser lembrados tras a súa morte.
Os expertos construtores sempre deseñaban as vías atendendo a un aspecto que resultaba vital: a pendente lonxitudinal. Ao tratarse de vehículos de tracción animal, unha excesiva pendente sería desastrosa para o correcto desprazamento das cargas. Os técnicos romanos sempre respectaron unha pendente máxima do 8%, e só utilizaron esta porcentaxe cando era estritamente necesario, en casos puntuais e para tramos moi curtos. No caso que fose necesario rebaixar as pendentes do terreo nos puntos altos, realizábanse desmontes do terreo, de tal maneira que a estrada quedaba *entallada e flanqueada por noiros.
Existía un especial interese por construír as vías en zonas ben drenadas. Para liquidar problemas de humidade en terreos chairos, o que se facía era elevar a estrada. En zonas elevadas, para evitar problemas deste tipo, tentábase seguir a liña natural de vertente. Noutros casos, cando era necesario pasar por moitos cursos de auga, o que se facía era desviar a estrada até atopar o lugar onde confluían todos os afluentes para, mediante pontes, cruzar todos dunha soa vez. Os romanos dominaron á perfección a hidráulica e as técnicas de canalización; cando foi necesario desecaron lagos enteiros para construír unha vía.
Para salvar os obstáculos máis difíciles proxectábanse pontes e túneles. Existen túneles de máis dun centenar de metros verdadeiramente impresionantes e non son poucos os que se construíron. O maior problema na construción de túneles, non foi a dificultade técnica da súa elaboración, foi o da iluminación. Atopáronse ocos nas paredes dos túneles para albergar lucernas (lamparillas de aceite), e nalgúns casos realizábanse aperturas cara ao exterior a modo de xanelas. Normalmente alugábanse ou compraban fachos á entrada dos mesmos.
En canto ao ancho da calzada, normalmente dependía da importancia militar e económica da rexión así como das cidades que debía conectar. O habitual era que o ancho da vía estivese entre 1,5 e 8 metros.
Para a construción das estradas aproveitábanse todos os materiais próximos, a condición de que fosen aptos para a execución das obras. Utilizábanse materiais soltos (áridos, pedras rodadas) sen ningún tipo de conglomerado nin argamasa.
Milario de Portman, Cartagena (Murcia)
Nas cruces existían indicacións bastante completas en canto a información, había indicacións a modo de mapas. Tamén como sinalizadores en estradas de montaña, utilizábanse unhas balizas que se introducían a modo de pértegas en ambos os lados da estrada, para servir de referencias visuais en tempos de abundantes nevadas. Para coñecer a distancia percorrida e o camiño que quedaba para chegar á cidade de destino, os viaxeiros dispuñan duns fitos de pedra chamados miliarios, que se levantaban aos lados do camiño. En xeral, cada monumento levaba as indicacións seguintes, máis ou menos por esta orde: nome do emperador que abrira ou fixera abrir a vía, ou ben se coidou da súa conservación a non ser que se tratase dunha dedicatoria cortesá; o número de anos en exercicio do pretor ou do cónsul local; a letra M (milla) ou L (lugar), seguida dunha cifra que indicaba a distancia; e ás veces, como complemento, a letra P (paso ou passus), acompañada dunha última cifra.
Polas vías romanas circulaban todo tipo de vehículos, uns lentos e pesados para o transporte de mercadorías, outros rápidos e lixeiros para o transporte de persoas. Os vehículos máis rápidos, eran os carros tirados por dous cabalos, (bigas); tamén nos atopamos con carros tirados por tres cabalos (trigas), aínda que son menos frecuentes, e os tirados por catro (cuadrigas) que só se empregarían nos xogos circenses.
Nos desprazamentos de longo percorrido utilizábanse vehículos rudimentarios que facían que as viaxes fosen lentos e pesados, polo que se facían necesarios frecuentes cambios de posta. Por iso floreceron numerosas áreas de descanso nos mesmos marxes do camiño. A súa disposición non era aleatoria, xa que o enxeñeiro encargado de proxectar a calzada calculara con antelación que distancia debía existir entre cada posta, o que adoitaba depender das xornadas que se tardasen en percorrer o traxecto. Como norma xeral establecíase unha separación que estaba ao redor dos 20.000 pasos (30 Quilómetros), aínda que variaba en función das dificultades que presentaba a orografía do terreo.
En canto ás principais vías, temos que citar en Italia: a Vía Apia, a primeira e máis soada das calzadas da república romana, que chegou a ter 560 quilómetros de lonxitude, a Vía Aemilia, duns 282 quilómetros e a Vía Domitia.
En terras de Hispania temos que falar da Ruta da Prata que era a antiga vía romana que atravesaba a península de norte a sur (astures e a Bética), que debe o seu nome a ser a ruta que conducía aos ricos xacementos auríferos e arxentíferos do noroeste hispano; e a Vía Augusta, que era a máis longa con case 1500 quilómetros e que unía os Pireneos con Cádiz.
Vías romanas en Hispania
Como adoita ser habitual, coa decadencia do imperio romano apareceu o abandono das redes viarias. Coa desarticulación do imperio romano, as estradas seguirán sendo utilizadas, pero sen ningún tipo de mantemento nin xestión (as obras construtivas de maior envergadura como as pontes, quedarán en ruínas). En época medieval, as melloras técnicas foron escasas; haberá que esperar até o século XVIII, cando de novo, desde os diferentes estados en Europa, tómense medidas para promover a construción de novas vías.
