Falar da marxinación é complicado se o que se pretende é explicar en que consiste, como comezou, en que se basea. É un fenómeno sumamente complexo, pero un fenómeno real, que sofren as etnias, sexos, crenzas, etc.
Neste post imos tentar repasar a situación dos marxinados durante a Idade Media.
Os pobres e marxinados ou ben non traballaban ou estaban excluídos desta sociedade estratificada, sobrevivindo a través da caridade, o crime ou a autosuficiencia.
A marxinación xorde dentro das organizacións sociais nas que existe un grupo dominante, caracterizado ben pola presenza dun grupo de persoas, ben pola primacía de determinadas ideas, crenzas, formas de comportamento,… En todo caso, ese grupo dominante é o que arranxa o correcto e, en consecuencia, o que está fóra.
Quen eran os marxinados durante a Idade Media?
Esta pregunta é esencial. A resposta é sumamente complexa, polo que imos recorrer, nun primeiro momento, ao expresado por Jacques Le Goff, medievalista e escritor francés especializado especialmente nos séculos XII e XIII, quen afirma que durante a Idade Media os marxinados pódense agrupar en catro tipoloxías diferentes:
- Aqueles cuxa actividade ilícita, inmoral ou delictuosa lles confira a cualificación de excluídos. Neste grupo entraríanse, polo tanto:
-
- Os delincuentes de todo tipo, ladróns, bandidos, asasinos, rufiáns, etc.
- os que carecían de crenzas relixiosas, morais e “bos costumes”: prostitutas, proxenetas, herexes, suicidas, etc.
- aqueles que tiveron comportamentos sociais non aceptados, como persoas sen fogar, etc.
- O segundo grupo estaría composto por individuos que a sociedade medievaldesprezaba, en función da súa actividade ou ocupación. Neste grupo estarian enmarcados:
-
- os discapacitados e minusválidos, enfermos crónicos, principalmente leprosos,
- pero tamén aqueles que sufriron desprezo pola súa natureza ou condición. Referímonos a mulleres, nenos, vellos, cabróns, pobres,…
- O terceiro grupo sería o dos propios marxinados. Trátase dos que non tiñan condicións nin recursos para sentirse integrados. Estaría formado por pobres señores, usureros, dementes, mendigos,…
- E o último grupo sería o formado polos marxinados de carácter imaxinario, e que se caracterizan polas súas características negativas. Neste grupo estarían os monstros, xigantes, trasnos, dragóns e outros seres fantásticos.
Porén, esta lista é claramente insuficiente, xa que botamos en falta unha serie de persoas que tamén sufriron a marxinación na época medieval.Nunha rápida reseña atopamos bruxas e magos, escravos, membros das comunidades xudía e musulmá, xitanos, estranxeiros, sodomitas, canallas,…
Ademais, e aínda que cun grao de marxinación diferente, segundo os casos, por se fose pouco, se seguimos buscando aínda atopariamos colectivos máis marxinados, vinculados sobre todo a actividades consideradas tabús. Neste sentido, caeron tamén na marxinalidade todos os personaxes que foron sinalados por ter cometido pecados: avaros, prostitutas, usureros, taberneiros pola súa asociación coa bebida e cociñeiros por gula.
A sucidade era un sinal adicional de impureza e, polo tanto, un foco de atención para desprezar non só aos que a practicaban, senón tamén aos que dedicaban os seus oficios a tarefas relacionadas con ela. Neste grupo entrarían as lavandeiras, persoas que aplican tintes á roupa
No caso das actividades relacionadas co sangue, tamén se observou unha tendencia á marxinación xa que as persoas que estaban en contacto con esta substancia vermella eran persoas que, por definición, eran consideradas sucias, polo tanto as que realizaban prácticas “médicas” , “carnicería” ou matanza, ou “limpeza” con posible contacto co torrente sanguíneo, pasou a formar parte do grupo dos marxinados. Evidentemente neste colectivo atopamos barbeiros, cirurxiáns, médicos, curandeiros, matronas, verdugos, carcereiros, carniceiros, cociñeiras, etc.
Como podemos ver, estamos a falar dun gran número de persoas, sen dúbida unha porcentaxe importante da poboación da Idade Media.
En todo caso, os maxistrados eran persoas que, por definición, estaban á marxe da sociedade.
A comunidade xudía
Teña en conta que houbo unha separación radical entre as comunidades cristiá, xudía e musulmá.
A presenza dos xudeus en terras hispánicas, espazo xeográfico no que circunscribimos o dito neste post, tiña séculos de antigüidade, e a súa marxinación dentro da sociedade estaba, como é fácil de supoñer, relacionada coa base das súas crenzas relixiosas.Por se fose pouco, a sociedade medieval tamén marxinaba á poboación xudía polo tipo de vida que levaba, diferente nas súas tradicións e costumes dos que practicaba xeralmente a poboación cristiá, e que era o suposto defensor da “lexitimidade” dos crenzas e formas de vida.
Naturalmente, houbo momentos moi diferentes ao longo dos moitos anos que se enmarcan no período coñecido como Idade Media. E máis neste colectivo que en determinados momentos históricos e espazos xeográficos, acadou unha gran presenza no eido económico, o que os fixo imprescindibles en determinados momentos, e foco de odio popular e persecución estatal noutros.
A marxinación manifestouse mesmo dentro das cidades, a pesar de que os membros das distintas confesións relixiosas adoitaban vivir, maioritariamente en barrios distintos e rigorosamente illados.
Para a súa identificación imporíase a obrigación dos xudeus de levar vestimenta que permita diferencialos do resto da poboación.
Pensemos tamén que a comunidade xudía tiña a súa propia xustiza e xuíces, sinagogas, cemiterios, etc.
Ademais, a persecución dos xudeus nos reinos cristiáns debe estar relacionada coa crise baixomedieval, xa que como malos xudeus viviron en relativa paz nos reinos cristiáns peninsulares durante os séculos XI e XIII. Pero a corrente popular antixudía iría en aumento e deste xeito convertéronse no chivo expiatorio dos males que padecía a sociedade daquela.Así, a partir do século XIV comeza a medrar a violencia contra os barrios xudeus, sobre todo en Navarra, e esta presión aumenta coa chegada da Peste Negra.
Afonso X promulgou leis que dicían que se un cristián se convertía en xudeu había que matalo, e tamén o xudeu que se deitaba cun cristián.
E a presión aumentaría, pasando da violencia física á represión legal. Deste xeito, en 1405 prohíbese a usura xudía, e a partir de 1412 estableceuse que tanto os mouros como os xudeus debían estar estritamente confinados, suprimiuse a autonomía xudicial dos aljamas, lista de oficios cuxo exercicio estaba prohibido aos xudeus (médicos, boticarios). , ferreiros, esquiladores, carniceiros, peleteiros, zapateiros), estaba prohibido o uso do tratamento de “don” e eran obrigados a levar barba e cabelos longos para ser facilmente identificados, así como levar un escudo vermello cosido na roupa, que, ademais, tiña que ser modesto, sen florituras. O obxectivo desta política non era outro que dificultar a conversión dos xudeus.
Como sabedes, no ano 1492, co reinado dos Reis Católicos, tivo lugar un feito de gran relevancia. Referímonos á expulsión dos xudeus.
A poboación xitana
Con respecto aos membros desta comunidade, adoita afirmarse que chegaron a Europa en gran cantidade a principios do século XV.
Aínda que nun principio non foron perseguidos, pouco a pouco foron desconfiando, sendo en moitos casos denunciados por supostos roubos de gando, secuestro de nenos, espionaxe a favor de musulmáns, incendios, envelenamento,… Imaxinamos que nalgúns casos serían certos. , pero noutros sería o pretexto perfecto para as persoas que as utilizaban como chivos expiatorios.
Os compoñentes desta etnia nunca gozaron realmente dunha situación que non fose a marxinación.
A suma dunha serie de factores favoreceu a construción dunha especie de lenda negra sobre os xitanos, seguramente froito da conxunción dunha serie de factores, características, tabús, e da persecución habitual de todos aqueles que non seguen as normas establecidas. polo poder e as prácticas da maioría da poboación. Por se fose pouco, mostraron unha actitude sumamente reticente ao control civil e eclesiástico.
Os seus costumes e tradicións eran moi diferentes ás que seguían os poboadores maioritarios. Non en van o seu tipo de organización, de base tribal, caracterizada polo uso dunha lingua propia e dunha vida, contraria ao sedentarismo do resto dos habitantes, xa que practicaban o nomadismo.
Ademais, a isto sumouse o feito de que moitos dos membros desta comunidade se dedicaron a prácticas relacionadas co “mundo oculto” a través de actividades como a bruxería ou a adiviñación, ao resto dos habitantes.
Os sarracenos
Antes de nada, lembremos que sarraceno é unha das denominacións empregadas polo mundo cristián medieval para denominar de xeito xenérico árabes ou musulmáns.
Os sarracenos formaban un grupo de poboación, non excesivamente numeroso dentro do ámbito territorial hispánico, que non alcanzaba o número de membros, por exemplo, da comunidade xudía. Pero coma eles, vivían concentrados en zonas dentro das cidades, en aljamas ou morerías.
A diferenza da comunidade xudía, non destacaban no ámbito económico, xa que as súas principais actividades eran as relacionadas coa agricultura e as asimiladas.
Os mouros
Os moriscos eran os musulmáns católicos, aínda que naquela época o significado que se utilizaba para referirse a este grupo era o mudéxar (hoxe esta palabra emprégase na historiografía para falar dos musulmáns que estaban en territorio cristián antes de 1502, ano da súa formalización). conversión ao cristianismo).
Neste caso claramente a orixe da marxinación dos moriscos reside nas súas crenzas relixiosas. A poboación cristiá vía neles o pasado islámico dos territorios hispánicos.
A finais da Idade Media consolidouse unha tendencia discriminatoria cara ás minorías relixiosas non cristiás, que culminou coa política de unidade relixiosa dos Reis Católicos.Así, tras a conquista de Granada en 1492, aínda que nas capitulacións se garantiu a liberdade de culto e a conservación das súas mesquitas, impúxose unha política restritiva que obrigou ás conversións ao cristianismo; Como resultado, producíronse varias revoltas, que foron reprimidas. Tras a conquista de Granada, os mudéxares casteláns víronse obrigados a ser bautizados ou exiliados. Así, os mudéxares desapareceron e convertéronse en mouros ou musulmáns convertidos ao cristianismo. Anos máis tarde, o temor a que puidesen prestar a súa axuda a unha hipotética invasión pirata turca ou berberea, e tamén o feito de que se convertesen en branco da Inquisición, por ser considerados falsos conversos, foron o pretexto para a súa expulsión definitiva en 1609. -1614, durante o reinado de Filipe III. Só nos reinos de Aragón e Valencia calcúlase que saíron uns 150.000 moriscos.
A muller
Posiblemente o significado imaxinado non sexa o máis correcto, e debería utilizarse o oprimido.
Cos ollos de hoxe, podería ser difícil entender por que as mulleres estaban marxinadas. A resposta está na concepción ideolóxica daquela sociedade que entendía que as mulleres eran seres débiles, con pouca capacidade e polo tanto sempre necesitaban quen as protexese.
Sen dúbida, a Idade Media é un dos períodos históricos nos que as mulleres foron máis infravaloradas e subordinadas pola sociedade teolóxica e masculina.
As mulleres, nas sociedades patriarcais, deben desenvolver a súa vida nos espazos domésticos e atender a actividades relacionadas co mantemento e o benestar da familia. É dicir, senta as bases dunha sociedade desigual, na que o papel da creación, do pensamento, do desenvolvemento e da riqueza corresponde aos homes, mentres que as mulleres se dedican á actividade pouco valorada do desenvolvemento familiar.
Desde o punto de vista eclesiástico, a visión da muller obedece aos criterios da cultura monástica, polo tanto, dunha minoría que vía ás mulleres de forma negativa, en parte porque estaban sometidas ao celibato. Neste sentido, atopamos intervencións de autores como san Agostiño: que defendían a idea de que a muller debía ser un individuo subordinado, quedando reducida a tres papeis: o de tentadora como instrumento do demo, o de esposa como instrumento do demo. marido e o da nai.como instrumento de Deus.Outros autores como Santo Tomé de Aquino, dicían que “A muller é coma un home impotente”.
Un caso singular é o dos proxenetas, prostitutas e estafadores. Estamos a falar de mulleres que foron privadas do dereito á honra para poder ser ofendidos e insultados.
O proxeneta sería a muller que actuaba como intermediaria amorosa en situacións difíciles.
As prostitutas, tamén chamadas prostitutas ou cortesanas, e no peor sentido a buscona que é a muller que usa trucos para poder vivir dos demais.
Os nenos
No caso dos nenos, como noutros colectivos, tamén atopamos realidades moi diferentes.
Dalgún xeito, a infancia era considerada unha enfermidade que só se curaba con disciplina, grazas ao réxime político-relixioso imposto naquel momento, a infancia non se valoraba nin se tiña en conta como etapa fundamental do ser humano. O obxectivo da educación era crear persoas ao servizo de Deus.
A infancia na Idade Media non tiña importancia, os nenos e nenas eran vistos como seres pecadores cheos de maldade e polo tanto os adultos non mostraban o máis mínimo interese polo seu desenvolvemento físico e mental. Non se tiñan en conta as nenas, o seu obxectivo vital era medrar submisas aos homes.
En xeral, poderiamos dicir que habería grupos claramente diferenciados: nenos escravos, aprendices, criados e orfos.
Os criminais
Persoas que pola súa actividade, contraria ás leis e esixían un comportamento social, vivían fóra da lei. A súa orixe partiu de situacións de pobreza ou violencia.
Incluiríamos, entre outros, os ladróns, que nalgúns casos entraban nas casas polas fiestras, polo que recibían o nome de ventoso, ou por medio de ganchos atados a unha corda, os ladróns que logo recibían o nome de aletas, ou os que accedían escalando os muros, recibindo a denominación de chanzos.
Pero tamén había persoas descoidadas, ladróns, ladróns urbanos, ladróns do campo, quen roubaban animais, quen o facía nas igrexas, sobre todo en caixas de esmolas e imaxes, retablos, etc.
Poderían actuar sós acompañados de súbditos da mesma especie.
Os esmoleiros
Referímonos a todas aquelas persoas que recorreron á caridade pública para vivir, aínda que nas súas motivacións podía haber verdadeira pobreza ou dificultade para gañarse a vida, pero tamén había mendigos que se aproveitaban dos demais finxindo carencia para subsistir en certo modo “cómodo”.
Atopamos bribones, preguiceiros, canallas,… En moitos casos padecían ou finxían padecer enfermidades, mostraban llagas, mostraban coxeas, cegueiras ou enfermidades que facían que os transeúntes sintase pena por elas e movían dándolles unhas moedas.
Nalgúns casos, sobre todo os chamados canallas, buscaron unha posta en escena a través da súa propia imaxe, con vestimenta pobre e supostas discapacidades, reforzando a súa petición de don a través da sintaxe evanxélica, coa que pedían axuda polo amor de Deus, de a Virxe ou dalgún santo, ao tempo que aludía a un suposto pasado como obreiros e ao que a desgraza levara a un camiño sen saída.
Durante a Baixa Idade Media, os territorios hispánicos experimentaron un importante aumento do número de mendigos e vagabundos, que fuxindo da pobreza e da miseria do campo, chegaban en gran cantidade ás cidades, dedicándose a pedir esmola. Para tentar paliar estes comportamentos, desde o século XIV regulouse a mendicidade e o vagar en diversas rexións da Península Ibérica, tratando de paliar o seu crecente número impoñendo sancións aos mendigos.
Os escravos
Ocupaban o lugar máis baixo da escala social.
O seu número, que sempre tivo certa importancia, incrementarase cun bo número de mouros tras a conquista de Granada polos Reis Católicos.
Conclusións
É obvio que o que se entende por marxinación é algo que leva unha carga subxectiva importante e que tamén debe contextualizarse no tempo ou momento histórico que estamos a analizar.
Son numerosos os factores, de todo tipo: sociais, económicos, culturais, relixiosos, políticos, e mesmo as conxunturas do momento con epidemias, guerras, catástrofes naturais, etc. foron a causa da caída na marxinación dunha parte moi importante de a poboación.na Idade Media.
Ademais, hai que ter en conta que cando falamos de persoas marxinadas referímonos a un colectivo moi heteroxéneo, o que complica aínda máis unha posible relación causa-efecto e a súa análise.
Aínda que é certo que hai que aclarar que na maioría dos casos a situación de marxinación durante a Idade Media non foi moi diferente da vivida noutras sociedades ou culturas, tanto anteriores como posteriores.
E rematamos esta publicación confiando en que, a pesar da súa longa extensión, foi do voso interese e, nese caso, gustaríanos que nolo avisades premendo no botón “Gústame”. Ademais, recomendámosche que colabores con calquera comentario e, se estás interesado, subscríbete gratuitamente ao Boletín do Blog para manterte sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Para rematar, se che gustou o suficiente para compartilo nas túas redes sociais, estariamos moi contentos que o fixeras.
A nosa recomendación de hoxe
Referencias
MANUAL DE HISTORIA MEDIEVAL. De García de Cortázar, J.A.
MARGINADOS EN LA EDAD MEDIA. De Godoy V. y otros.
MEDIEVALISMO. LOS MARGINADOS EN LAEDAD MEDIA. Revista de la Sociedad Española de Estudios Medievales.
RELEGADOS AL MARGEN. MARGINALIDAD Y ESPACIOS MARGINALES ENLA CULTURA MEDIEVAL. De Monteira Aras,I. y otros.
https://sites.google.com/site/cuidemoslacosta2016/los-marginados-en-el-mundo-medieval-y-moderno
https://www.anthropologies.es/la-mujer-en-la-edad-media/
https://www.lacrisisdelahistoria.com/los-pobres-marginados-espana-siglo-xvi/
