Froito dun dos nosos últimos desprazamentos (cumprindo con todas as medidas restritivas vixentes) habemos redescuberto a grandeza do mosteiro de San Pedro de Rocas. Un singular e espectacular recinto, escavado na roca natural, polo que nel non poderemos atopar lixeiras estruturas góticas nin armoniosas proporcións renacentistas.
Este antiquísimo mosteiro é un sobrevivente dos recintos que acolleron os asentamentos dos primeiros eremitas en terras galegas. Trátase pois do conxunto monacal máis antigo de Galicia e o único onde se conserva parte da súa estrutura orixinal, unhas covas artificiais escavadas na roca, que serviron de capela e cabeceira a unha igrexa medieval. Trátase en definitiva do único eremitorio altomedieval de Galicia, e que tivo continuidade como cenobio e despois como mosteiro.
Atópase en plena Ribeira Sacra, no municipio de Esgos, na provincia de Ourense, a uns 21 kms da capital da provincia, e constitúe, sen dúbida, unha visita altamente recomendable para todos os amantes e interesados por este tipo de construcións. Atópase no monte Barbeirón, rodeado de formacións rochosas que puideron darlle nome a este lugar. Lugar situado a 650 metros de altitude.
Ribeira Sacra
A Ribeira Sacra de estende por terras das provincias de Lugo e Ourense. O rio Sil, afluente do principal río galego, o Miño, no seu discurso encaixado e serpenteante vai trazando a fronteira entre as dúas provincias antes citadas.
A historia deste mosteiro iníciase en épocas anteriores ao século VI, sendo primeiro un eremitorio e máis tarde un mosteiro. Segundo as inscricións da lápida fundacional, conservada actualmente no Museo Arqueolóxico provincial de Ourense, o mosteiro foi fundado no ano 573 por sete homes (na placa cítanse cinco dos nomes: Ufrasio, Eusanio, Quinedio, Eatio e Flavio; hai un terceiro nome “Ruve” que non se sabe se é un apelido ou un sexto nome) que herdaran este lugar, escollérono este belo enclave para retirarse a unha vida en oración.
O primeiro paso foi cando paso de ser un eremitorio para ser un cenobio, cuxa principal diferenza é que nun eremitorio vivía un só eremitas mentres no cenobio eran varios, aínda que a oración seguiría sendo a principal actividade.
No século VII produciuse a invasión musulmá e como consecuencia das persistentes rafias que os conquistadores árabes facían sobre os lugares de culto, os monxes abandonaron San Pedro de Rocas por medo ao que lles puidese pasar.
Durante os séculos VIII e IX pódese considerar que o mosteiro viviu un período escuro, sendo practicamente recuberto pola maleza e ocupado exclusivamente pola Naturaleza.
O mosteiro rexurdiría no século IX coa aparición da figura dun nobre, cazador, Gemodus. Segundo a lenda (ou realidade?) foi Gemodus quen, perseguindo un xabaril, accidentalmente descubriu unhas capelas escavadas na roca, e decidiu quedar como eremita, ata que outros cazadores imítano, compartindo a mesma experiencia, nomeando a Gemodus como abade e fundando unha comunidade monástica. Decatado da existencia deste lugar, Alfonso III o Magno procedeu á concesión de doazóns das terras e os bens materiais para o mantemento do mosteiro. Esta actuación aparece recollida nun documento asinado, no ano 1007, por un dos seus sucesores, o rei Alfonso V e no que se referenda a existencia do cabaleiro Gemodus.
No século X, o mosteiro pasa a depender primeiro do mosteiro de Santo Estevo de Ribas do Sil, e máis tarde do de San Salvador de Celanova, aínda que os monxes, dalgunha maneira, seguiron mantendo a súa independencia. Mesmo chegaron a pór en marcha nas súas dependencias unha escola. Neste século, Alfonso III de Asturias, o Magno, implanta a regra benedictina, o que supuso a agrupación de mosteiro, e dota, ao entón cenobio, de grandes doazóns.
No século XI un incendio destrúe unha gran parte do mosteiro.
No século XII prodúcense obras de restauración promovidas polo prior Aloito.
No ano 1159 o rei Alfonso II concedeulles dous privilexios reais que supuxeron un cambio enorme: a cesión de varias casas e un coto.
Foi no século XIII cando o mosteiro tivo a comunidade máis numerosa, composta por trece monxes.
A partir do século XIV empeza un período de decadencia. Don Munio, abade de Celanova, renuncia a esta abadía e retírase en San Pedro de Rocas como eremita.
No século XV prodúcese a reforma benedictina, apoiada polos Reis Católicos. Pasa a depender de novo de Celanova.
No século XVII, concretamente no ano 1640 un novo incendio volve consumir o conxunto monacal e constrúese o que vemos hoxe en día, o cal pasou a ser casa reitoral unha vez abandonado polos monxes.
No século XIX prodúcese a desamortización de *Mendizábal (ano 1836) polo que pasa a ser parroquia.
Unha nova igrexa e varios derrubes provocan que a parroquia peche a principios do século XX. É cedido ademais á “Cidade dos raparigos de Bemposta” que lle devolven algo de vida.
En 1923 é declarado Monumento Histórico-Artístico, polo que se empeza, aínda que timidamente a pór medios para a súa conservación.
A partir 1928 todos os mosteiros da Ribeira Sacra quedan no esquecemento.
1950 esperta un interese polo mosteiro o que leva a realizar obras de restauración nalgúns deles.
No ano 1988 aparecen as tumbas ao levantar o empedrado do chan.
En 1999 foi declarado Ben de Interese Cultura, dentro do catálogo de monumentos do Patrimonio histórico de España.
No ano 2018 o recinto foi declarado, xunto con 100 hectáreas que o rodean, Ben de Interese Cultura Paisaxe Cultural.
Na actualidade está pechado ao culto, e en parte das súas dependencias acolle un museo e un centro de interpretación da vida monástica na Ribeira Sacra.
En canto á lápida, considerada en ocasións como “fundacional”, hai que dicir que se trata dunha inscrición feita nunha laxa de granito na que figura un texto repartido en catro liñas, rodeado por unha soga que, partindo ao lado dereito, divide o espazo central en dous partes, con dúas liñas de texto sobre e baixo ela. A soga remata no espazo esquerdo nunha cruz.
Réplica lápida, San Pedro de Rocas
O texto é o seguinte:
† [H]EREDITAS : N
EVFRAXI : EVSANI
QUINEDI : EATI : FLAVI
RVVE : ERA DA C XA I
Dela destaca en primeiro lugar a data: ano 611 da era hispana, que sería o noso ano 573. A palabra de apertura, Hereditas, fai pensar que se trata dunha doazón ao suposto cenobio entón existente, feita polos nomes que figuran tras a N -Nós?-, como mínimo cinco: EUFRAXI, EUSANI, QUINEDI, EATI e FLAVI, pois queda pouco claro que é exactamente RUVE, se un sexto home, ou o apelido de FLAVI -ou de todos eles?-, ou algo que non se sabe exactamente de que se trata. Ao interpretarse o texto como doazón e, en función da súa evidente antigüidade, non cabe dúbida de que pode tomarse como a dotación inicial do primeiro mosteiro de Rocas. Que se plasmou nunha inscrición apuntaría á súa importancia, contribuíndo así a esta posibilidade.
Vexamos con máis detalle o que podemos atopar.
O conxunto monacal está formado polo edificio da casa reitoral do século XVII, as dependencias monacais orixinais escavadas na roca no século VIN, as capelas laterais do século XII, dúas naves transversais, un campanario do século XV e un cemiterio o século XIX. Xunto ao edificio de dependencias atópase a igrexa, verdadeira xoia deste conxunto.
A casa reitoral ou Casa prioral
Posiblemente atópase no solar onde estaba situado o primitivo mosteiro que desaparición ao ser destruído nun dos múltiples incendios que arrasaron este lugar. Data do século XVII, trátase dun sobrio edificio que foi rehabilitado no ano 2006 para convertelo en Centro de interpretación da Ribeira Sacra. É unha edificación de planta case cuadrangular, de pedra granítica con cantaría lisa (pedras do antigo mosteiro) e balcóns con reixas de ferro que se apoian en ménsulas típicas do barroco galego, nas súas dúas esquinas dianteiras. É unha arquitectura práctica.
Casa prioral, San Pedro de Rocas
Algunhas das xanelas abucinadas, así como o tellado e a porta de acceso son do século XX.
Na casa reitoral e a igrexa áchanse oito sepulturas antropomórficas escavadas na roca. A orientación das tumbas é suroeste oeste, fóra dunha delas que está orientada sur norte. Unha das tumbas ten gravada unha cruz e todas elas teñen un rebaixe para que encaixase a lápida sepulcral. Crese que neste lugar estivo situado o claustro do antigo mosteiro onde os monxes realizaban os seus enterramentos.
Como diciamos anteriormente, esta estrutura é actualmente a sede dun magnífico museo etnográfico e de interpretación, de entrada gratuíta. Nel exponse diversas temáticas da historia e vida monacal e algunhas mostras da cultura etnográfica da zona da Ribeira Sacra e o municipio de Esgos, ao que pertence.
A igrexa
A igrexa, como todo o recinto, é o resultado de sucesivas superposicions e engadidos que se foron incorporando ao longo dos séculos.
Trátase dun dos templos cristiáns máis antigos (século VI) que se coñecen. Trátase dunha igrexa de tres naves e coa cabeceira escavada na roca. É o lugar máis importante do conxunto arquitectónico.
A igrexa primitiva nace a partir das covas que os eremitas, retirados neste lugar buscando unha ida de soidade e oración, foron escavando na propia roca. Ditas covas trazaron o tres eixos do tres naves que forman a igrexa e, como é frecuente, de maiores dimensións (máis ancha e máis longa) a central que as laterais. A cuberta é de bóveda de medio canón, cunha abertura no teito da nave central, para que entre a luz desde o exterior.
Tamén podemos ver uns sepulcros esculpidos nos que se representan figuras xacentes. No chan da igrexa e o atrio están escavados na roca numerosos sepulcros. No chan hai cinco tombas, unha delas con forma antropomorfa.
Vista interior, San Pedro de Rocas
A cabeceira das naves está formada por ábsidas en semicircunferencia. No central consérvase o altar (unha pilastra fai as veces de altar). Na parede da capela da esquerda, un reducido espazo de 5×3,4 metros, ábrese un oco no que se supón que estaba o sepulcro do cabaleiro Gemodus, do que antes falamos. Nel descubriuse unha pintura mural ao fresco, datada entre 1175 e 1200, que mostra imaxes dos apóstolos sobre un mapamundi. O mapa describía a diáspora apostólica, aínda que os problemas de humidade deteriorárono. Esta é a única representación románica que se coñece dun mapa do mundo mural.
Unhas hornacinas en arco de medio punto adornan varios puntos das capelas. Sábese que a capela da dereita estaba dedicada a san Antonio Abad.
Co crecemento da comunidade e a poboación o mosteiro tivo que ampliar o seu reciento, engadindo unha nave transversal na entrada da igrexa. Nun lateral lese unha inscrición en que se relata que a obra se fixo baixo o mandato do prior Gonzalo de Penalva no século XV. Nesta época, a igrexa tería catro altares e un coro superior de madeira (destruído no ano 1936)
No século XVI engádese unha espadana de dous ocos, erixida sobro un monólito de roca natural de 20 metros de altura, á que se accede por unha escalinata tallada na pedra.Dita roca foi perforada en forma de arco para abrir paso a un camiño. Esta estrutura dá nome a este lugar.
Sepulcros antropomorfos, San Pedro de Rocas
Detrás da espadana construíuse, xa no século XIX, un cemiterio que sería utilizado polos habitantes da contorna.
A fachada actual está datada no século XIX. Fíxose imitando o estilo da casa prioral xa existente nesa época.
Á descrición arquitectónica e histórica, cabe como é habitual, e máis en terras galegas, mencionar algunhas das lendas asociadas a este recinto.
En primeiro lugar, cóntase que cada monxe debía labrar a súa propia tumba como acto de reflexión.
Pero o máis singular atopámolo en todo o referente á fonte de San Bieito, unha fonte que non xorde dun manancial, senón que é un chafariz natural, onde vén a auga, por entre peñascos, da recollida de augas sobre a ladeira por unha formación natural. Pero en todo o territorio que ocupa o mosteiro pódense observar canles escavadas na roca que van recollendo auga e mesmo chega a discorrer entre as sepulturas. Isto deu pé a estimar que existiu algún tipo de culto á auga.
Fonte San Bieito, San Pedro de Rocas
Din que as augas da fonte de San Bieito teñen a propiedade de curar as verrugas, para iso hai que meter as zonas afectadas e rezar un Pai-Noso.
Outra lenda sinala a existencia dun túnel que se atopa obstruido por unha viga de ouro e que quen tenta apropiarse da mesma acaba convertido en alcatrán.
Tamén se conta que neste mosteiro castigábase ás mulleres pecadoras coa “pinga” isto é, deixándolle caer unha pinga de auga moi lentamente e de forma constante ata que se volvían tolas e morrían.
Para todos os que vos acheguedes a visitar a Ribeira Sacra, ademais do marabilloso e sobrecolledor paisaxe, os impresionantes mosteiros e construcións populares galegas (cruceiros, petos dás ánimas, hórreos, etc), a sorprendente gastronomía e calor humana dos seus habitantes, tamén podedes atopar rutas de sendeirismo que vos levarán a uns tempos, o medievo, en que o silencio, a natureza e as difíciles condicións de vida da época elevaban a espiritualidade o máximo. Desde o Mosteiro de San Pedro das Rocas parte o coñecido Camiño Real (forma parte da ruta do carreiro PRG-4) que continua até Esgos onde destaca a súa calzada e o famoso “Peto de Meiroa”, que nos conta que esta ruta foi nun pasado moi transitado.
Camiño Real, San Pedro de Rocas
E isto é todo por hoxe.
Fuentes:
