O perfume na Roma antiga

Desprazámonos ata a Roma antiga para coñecer algúns aspectos da cosmética na antigüidade. Concretamente hoxe dedicamos este traballo para indagar ao redor dun elemento de uso persoal: o perfume na Roma antiga.

Un cheiro corporal desagradable considerábase rústico e pouco sofisticado. A limpeza e o uso de produtos de beleza como aceites aromatizados e pos desodorizantes eran elementos que formaban parte dunha cultura, a romana, na que a visita diaria aos baños era case unha obrigación.

O uso de diferentes materias, pos, cremas, lociones e fluídos era o medio para mellorar o cheiro, e nalgúns casos na procura de solucións para outras cuestións como a calvicie ou as engurras.

 

Historia do perfume

Resulta farto complicado localizar a orixe exacta en que nace a perfumería.

Parece ser que xa na Idade de Pedra os nosos antepasados efectuaban ofrendas ás divindades mediante os aromas obtidos da queima de madeiras e resinas. De feito, desta actividade primigenia, co fume como principal vehículo dos aromas, nace o nome que usamos ata os nosos días. O latín “per fumum” (producir fume) transformarase posteriormente no termo “perfume”.

Os perfumes máis antigos coñecidos foron descubertos na illa de Chipre.

Queimar mirra, casia ou nardo supoñía obediencia e respecto, co que o perfume, que ao principio funcionou tamén como desodorizante, era un elemento de luxo.

Os pobos de Mesopotamia, en torno ao ano 3.500 a.C., tamén utilizarían os perfumes para usos rituais. Segundo unhas inscricións nunha tabilla cuneiforme, os primeiros perfumistas serían mulleres.

En Exipto, o perfume alcanza un papel protagónico nas cerimonias relixiosas, tal e como testemuñan os relevos e papiros localizados. Hai que ter presente que os exipcios outorgaban suma importancia á limpeza e a aparencia física. Utilizábanse perfumes diferentes, segundo o momento do día, e mesmo nos procesos de momificación. Durante os rituais relixiosos, os sacerdotes esparexían aceites perfumadas polas estatuas dos deuses, e mesmo lles aplicaban maquillaxe.

 

Na India e na propia China, entre o terceiro e o primeiro milenio a.C., utilízanse tamén os perfumes.

En Grecia, atopamos a orixe da palabra cosmética, pois deriva da grega “kosmetica”, aínda que se referían a algo diferente ao uso actual deste termo, e é que para os gregos a cosmética relacionábase con diferentes preparados e ungüentos para loitar contra a calvicie, e utilizalos para mellorar o aspecto da súa cara e dentes.

En canto á perfumería en si, os gregos utilizaban diferentes especias, plantas e flores para obter fragrancias, a maioría dos casos en forma dunha espesa pasta.

Os etruscos serviron de ponte, en tantas cousas non só nesta, entre o mundo grego e o romano. No caso dos perfumes, ademais de importar cosméticos desde terras gregas, tamén adquirían ingredientes procedentes do comercio con Asia. Producían fragrancias e aceites, tal e como queda constatado nos recipientes atopados en diferentes tumbas.

 

 

Perfumes en Roma

Como en tantas outras cuestións, na Roma Antiga recorreuse á copia ou imitación de moitas dos costumes coñecidos en Grecia. O perfume non ía ser unha excepción, pois os romanos tomaron boa nota da afección dos gregos polos perfumes chegando non xa a usar, senón a abusar do uso das fragrancias.

Hoxe sabemos por medio de Plinio que existía un alto gasto en especias e perfumes. Mesmo se chega a falar dunha especie de luxo corruptor. Para el, o perfume era o máis superfluo dos luxos, dado o seu carácter efémero, e que só servía ao pracer do que se ha perfumado.

Plinio tamén menciona aos elementos utilizados na elaboración de perfumes na antiga Roma. Trátase dos seguintes:

• O elemento oleoso.
• As substancias que brindan o cheiro ou corpo.
• Os fixadores que prolongan a evaporación.
• O colorante, usado para manter mellor o perfume fronte á acción da luz.
• O sal, para que o aceite poida conservarse mellor.

 

En Roma, o coidado da imaxe era moi importante xa que era un reflexo do status social, por iso o uso de perfumes era algo moi popular.

Estes perfumes non só utilizábanse a efectos de mellorar a imaxe ou presenza, senón tamén se chegaban a engadir ao viño, aromatizar os baños públicos etc.

Entre os ingredientes máis populares para elaborar estes preparados, atopábanse: a canela, o narciso, o xasmín, a palmeira datilera, o marmelo, a albáfega, o absintio, a azucena, o violeta etc.

A paixón polos aromas chegou a tal extremo, que tanto homes como mulleres tomaban baños de perfume, metían nas súas camas pétaos de rosas, aplicaban perfumes de diferentes aromas a cada parte do corpo, empapaban en fragrancias as roupas e os mobles, e mesmo chegaban a perfumar aos cabalos e as mascotas tres veces ao día. Perfumaban a vestimenta e enchían de aromas sáldalas dos palacios, teatros e espectáculos públicos, a fin, seguramente, de enmascarar o cheiro das masas de xente.

Os elixires aromáticos eran considerados agasallos do deuses, e co tempo pasaron a ser un símbolo máis de status e poder.

Doutra banda, e como é obvio, non todos os habitantes e clases sociais poderían utilizar o mesmo perfume. Na antiga Roma onde se creou o primeiro grupo de perfumistas coñecidos como os ürguentari, que eran artesáns que transmitían as súas receitas secretas aos seus descendentes de maneira que protexían as súas creacións e negocio. Tamén eran coñecidos por seplasiarii, polo nome dunha praza situada en Capua: a praza Seplasia onde se concentraban os perfumeros desta cidade.

Estes eran moi influentes e creaban perfumes en tres formatos:

• Sólido, a partir dun só ingrediente. Presentábanse en po ou en pastillas. O aroma estaba formado por un só ingrediente cada vez, como a améndoa ou o marmelo.
• Líquido, a base de especias e flores, trituradas nun soporte aceitoso, normalmente aceite de oliva.
• En po, obtido de triturar e pulverizar pétalos que logo aromatizaban con especias.

 

O vicus thuriarius era o barrio dos perfumes en Roma.

 

 

A materia máis buscada en Roma é o bálsamo de Judea. Trátase dunha resina oleosa,  escasa e moi cobizada. Co aumento e difusión dos baños públicos, uncións e masaxes, o perfume obtén un novo impulso.

Lamentablemente, a chegada do cristianismo reduciu o uso do perfume, xa que o consideraban como algo luxurioso e sedutor. Isto xerou un gran impacto na cultura perfumera e no uso que se lle daba.

 

 

Como se elaboraban os perfumes?

De novo debemos recorrer a Plinio, quen nos di:

“Os compoñentes básicos para a elaboración dun perfume son dous: o líquido (sucus) e a parte sólida (corpus): ao primeiro pertencen diferentes tipos de aceite, (stymmata) e ao segundo, as esencias (hedysmata). Entre estes dous compoñentes existe un terceiro, desprezado por moitos, que é o colorante. Para dar cor empréganse o cinabrio e a ancusa. O sal engadido mantén as propiedades do aceite. Pero cando se engade ancusa, non se engade sal. A resina ou as gomorresinas engádense para manter o aroma no corpo; pois este se evapora rapidamente e desaparece, se non están presentes estes conservantes.” (Plinio, Historia Natural XIII, 2, 7).

 

Para elaborar un perfume facían falta dous elementos:

• Unha base de carácter líquido e composición graxa, que se encargaba de facilitar a conservación dos aromas. A maior duración do aroma conseguíase utilizando aceite de améndoas.
• Unha vez dispoñíase desa base líquida, engadíanselle conservantes e colorantes, e logo os elementos encargados de achegar a fragrancia, como as flores, raíces ou resinas.

 

Para obter o aroma a partir das materias vexetais, podía usarse:

• o prensado, consistente en esmagar as materias olorosas, así como as olivas para o aceite.
• a maceración en frío. Colocábanse o aceite e os pétalos en capas alternas. Estes íanse substituíndo periodicamente para impregnar máis e mellor a graxa, chegando a realizarse varios enflorados. Cantas máis veces se engadisen e removesen as flores, máis intenso era o aroma.
• a maceración en quente. O método máis empregado, efectuábase da mesma maneira, que o de maceración en frío, pero quentando a mestura nun caldeiro ou nun forno.

 

En Pompeya, un equipo de arqueólogos españois, localizou unha das perfumerías mellor conservados da época romana. Estes investigados concluíron que a explotación deste negocio facíase mediante unha organización gremial. En canto a materiais, utilizaban olivas e flores para obter a base aceitosa e para o aroma utilizaban variantes de flores, especialmente rosas da Campania, de gran cheiro. Estas substancias mesturábanse nunhas piletas con revestimento hidráulico, e utilizaban un aglutinante de orixe animal.

 

Doutra banda, entre os perfumes máis famosos destacan:

• O Megalium, creado por perfumista romano Megallus, os seus ingredientes eran bálsamo, xunco, cálamo, aceite de bálano.
• O crocimus, composto de azafrán
• O de canela, segundo Plinio un dos máis caros e espesos.
• O de rosas, o máis popular pola facilidade de atopar o seu ingrediente principal.
• O Telinum faise con aceite de oliva, mel, mejorana

 

 

Recipientes para os perfumes

Mentres en Grecia o habitual era gardar os perfumes en envases cerámicos, en Roma facíano en recipientes de cristal.

Para a comercialización os perfumes gardábanse nunha especie de pequenas botellas, pero os creadores das esencias gardábanos en frascos de chumbo, alabrastro, ónice e mesmo arxila, a fin de evitar a evaporación dos aromas.

 

Pero coa invención do vidro soprado en Siria no século I d.C., as ampullae (botellitas para aceites ou perfumes) comezaron a elaborarse con ese material, xa que eran envases que reunían calidades para preservar o aroma dos perfumes durante anos. Ademais de poder ofrecer unha gran variación decorativa, a redución do prezo destes recipientes favoreceu a ampliación do seu uso debido tamén ao abaratamento do prezo final do perfume ou ungüento.

Os típicos alabastróns eran recipientes máis ou menos cilíndricos coa parte inferior redondeada, e un pescozo máis estreito cunha boca que permitise dispensar o líquido en pequenas cantidades ou mesmo pinga a pinga.

 

Os anforiscos (amphoriskoi) son ánforas en miniatura con dúas asas, corpo ancho e un pescozo máis estreito.

 

Os aríbalos (aryballoi) tiñan un corpo redondeado ou ovalado, con pescozo e, ás veces, cunha base.

 

A ampulla tiña un corpo redondo e plano cun pescozo estreito e máis longo.

 

 

O tipo askos adoitaba ter un corpo máis avultado, e un asa para o seu transporte.

 

O uso do perfume na Roma antigua

En Roma o perfume era utilizado tanto por homes como por mulleres.

Variaba o tipo de aroma en función das clases sociais, así os plebeyos utilizando perfumes máis baratos, obviamente máis adulterados, que serían fabricados con materiais máis sinxelos: aceites de menor calidade e plantas con menor interese para os usuarios.

Os perfumes para as clases máis poderosas, eran diametralmente diferentes, pois tiñan aromas máis exóticos, e alcanzaban prezos moi elevados.

O uso dos perfumes era criticado polos moralistas e, mesmo na Roma republicana, emitíronse leis para prohibilos. Para a maioría dos filósofos latinos e para certos emperadores, o uso do perfume era unha frivolidade imperdoable.

Suetonio, na vida de Vespasiano, conta como o emperador “presentándose moi cargado de perfumes un mozo para darlle grazas pola concesión dunha prefectura, volveuse desgustado e díxolle con severidade: “Preferiría que cheirases a allos”, e revogou o nomeamento”.

Con todo, os perfumes aceptábanse plenamente en certos contextos. Por exemplo, o uso de aceites perfumados no mundo do deporte aparece desde tempos de Homero. En Roma, os atletas que acudían a practicar deporte ás termas adoitaban levar consigo un “kit de beleza”, con ungüentarios que contiñan o prezado aceite co que se unxían antes do exercicio e que retiraban despois co estrígilo, unha peza curva de bronce.

Perfumar o ambiente para sacralizar os ritos e as cerimonias, tanto nos templos como no ámbito doméstico, era así mesmo algo habitual na Antigüedad. Os aceites olorosos podían entregarse como ofrendas nos altares familiares aos deuses ou aos antepasados, e tamén se perfumaban as estatuas de culto e os animais para o sacrificio. “O efecto pracenteiro dos perfumes foi admitido […] entre as cousas agradables da vida máis exquisitas e mesmo máis nobres, e a súa consideración comezou a estenderse ata para as honras fúnebres”, conta Plinio.

Cóntase que, no século I d.C., Nerón gastaba grandes fortunas en aceites perfumados para os invitados das festas que organizaba. Tamén facía caer do teito miles de pétalos de flores. Mesmo chegaba a perfumar aos seus animais, desde mulas a paxaros.

A esposa de Nerón, chamada Popea, bañábase en leite de burra á que agregaba sal, aceite de oliva, bicarbonato e pétalos de rosa. Debido ás súas viaxes, había que desprazar unhas trescentas burras para ser muxidas para estes baños.

 

Ademais, os perfumes tamén tiñan un uso importante nos ritos funerarios, así nas necrópoles romanas, os ungüentarios de vidro eran un dos elementos funerarios máis comúns.

Neste sentido, unha investigación científica realizada nun mausoleo na cidade de Carmona, en terras de Andalucía, en España, como resultado da análise dos restos de perfume achados no mesmo, atoparon que o perfume contido nun pequeno frasco de cristal de roca, tallado en forma de ánfora, estaba composto por dous compoñente: unha base ou aglutinante vexetal, posiblemente de aceite de oliva, e a esencia, que neste caso procedería do pachuli, que se obtiña a partir dunha planta de orixe india.

Por se fose pouco, os perfumes tamén terían unha función terapéutica, como así o definirían moitos autores grecorramos ao outorgarlles efectos medicinais a estes produtos, que dalgunha maneira servirían para paliar enfermidades e malestares.

 

 

Os perfumes na Mitoloxía

Os perfumes e aromas teñen unha presenza destacada na mitoloxía romana, onde a miúdo asóciase cos deuses e os seus poderes divinos.

Críase que certos aromas podían dotar de coraxe e forza aos combatentes, protexéndoos na batalla. Os gladiadores e soldados a miúdo levaban amuletos perfumados para invocar a protección de Marte, o deus da guerra. Estes relatos mitológicos destacan a profunda conexión entre os perfumes e as calidades heroicas, mostrando como os aromas eran percibidos como fontes de poder e bendición divina.

Desde os templos sacros ata os campos de batalla, os perfumes xogaron un papel multifacético e esencial na vida da Antiga Roma.

Estes elixires aromáticos, nacidos dunha coidadosa alquimia de ingredientes exóticos, non só embelecían e curaban, senón que tamén conectaban aos mortais cos deuses e os seus poderes divinos.

 

 

Conclusión

Na Antiga Roma, as fragrancias eran moito máis que simples aromas agradables; eran portadoras de maxia e misticismo. Os perfumes tiñan o poder de transformar o ambiente e de transportar ás persoas a un estado de éxtase espiritual. Considerados como pontes entre o humano e o divino, estes elixires aromáticos eran utilizados en cerimonias relixiosas para invocar aos deuses e pedir o seu favor.

A maxia das fragrancias tamén radicaba na súa capacidade para evocar emocións e recordos. Para os romanos, o cheiro tiña un profundo impacto no estado de ánimo e na percepción da contorna. Os perfumes eran utilizados para acougar a mente, elevar o espírito e ata inducir o soño. Nos banquetes e festividades, esparexíanse pétalos de flores e queimábanse resinas aromáticas para crear unha atmosfera de luxo e opulencia.

Esta relación máxica coas fragrancias estendíase tamén ao ámbito medicinal. Os antigos romanos crían que certos aromas podían curar enfermidades e aliviar doenzas. Os aceites esenciais extraídos de plantas e flores eran utilizados en ungüentos e bálsamos para tratar feridas, infeccións e malestares. Así, os perfumes non só embelecían o corpo, senón que tamén restauraban a saúde e a vitalidade.

 

E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.

Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.

 

 

Referencias

El Perfume en Roma. De Gescós, V.

Historia del Perfume. De Buedo, C.

https://aromaseden.com/perfumes-en-la-antigua-grecia-y-roma-fragancias-de-dioses-y-guerreros/

https://curiosfera-historia.com/historia-del-perfume/

https://lacasadelrecreador.com/es/blog/138-el-perfume-en-roma

https://www.lacasamundo.com/2013/03/aromas-y-perfumes-en-la-antigua-roma.html