Pola súa beleza, por ser un auténtico tesouro e pola súa proximidade á Catedral de Santiago de Compostela, o Mosteiro de San Martiño Pinario é unha visita obrigada para todo aquel que se achegue por esta fermosa cidade.
O mosteiro atópase no casco antigo da cidade de Santiago, na Praza da Inmaculada, fronte á fachada norte da Catedral, na chamada Azabachería. Esténdese tamén rodeando as rúas de Moeda Vella e Valdedeus, chegando, no seu parte noroeste, a mirar ao próximo Convento de San Francisco.
Ocupa unha ampla extensión, uns 20.000 metros cadrados. Trátase pois dun conxunto de gran dimensión, un dos máis grandes existentes en España, soamente superado polo mosteiro de San Lorenzo del Escorial mandado construír séculos máis tarde polo rei Felipe II.
Fundado entre os séculos X e XI, este lugar desempeñou diversas funcións ao longo dos anos e foi recoñecido pola súa importancia cultural e arquitectónica.
Trátase dun dos mellores templos do barroco galego (con permiso da Catedral) e é, con San Paio de Antealtares, o cenobio compostelán vinculado ao comezo do culto e custodia do sepulcro de Santiago o Maior (século IX).
Historia do Mosteiro de San Martiño Pinario
Santiago de Compostela e o Mosteiro de San Martiño Pinario van da man, debido a que naceron e creceron ao mesmo tempo, feito que axudou a asentar a tradición xacobea. Todo comezou cando Alfonso II O Casto, rei de Asturias e Galicia, dispuxo, xa no século IX, que os restos de Santiago o Maior descansasen no que hoxe se coñece como Compostela, aínda que por aquel momento non era máis que un escampado. Por iso, mandou levantar unha humilde igrexa sobre os restos, a cal tamén sería a primeira basílica compostelá. Como acompañamento, ordenou a construción de dous mosteiros practicamente anexos ao templo. Un deles sería o primeiro xerme do mosteiro de San Martiño Pinario: o de Santa María Corticela, cuxa capela está integrada a día de hoxe na catedral. Pouco tempo despois, Alfonso III, O Magno considerou oportuno levantar a catedral sobre esa pequena basílica que servira de acubillo aos restos de Santiago o Maior. E así se constituíu, aos poucos, o nacemento dunha Compostela que foi crecendo co paso do tempo, á vez que o facían a súa tradición xacobea e a orde benedictina que habita na cidade.
Aínda que non están totalmente claros as orixes do mosteiro, parece ser que temos que buscalos a finais do século IX ou comezos do século X, cando un grupo de monxes benedictinos ocupábanse do oratorio da capela da Corticela (integrada actualmente dentro da Catedral). Iso sería posible grazas ao apoio do bispo Sisnando I, quen no ano 912 dedicou a San Martiño un oratorio.
Estes monxes instaláronse nun lugar próximo á devandita capela, nun lugar chamado “Pinario”, chamado así en referencia ao bosque de piñeiros que ocupaba a zona no pasado.
A vida benedictina é unha vida de oración que adopta numerosas formas e pode levar a cabo en todos os espazos. Con todo, o oficio monástico implica un encontro coa comunidade.
Esta posible orixe baséase en que as noticias máis antigas sobre a existencia dun cenobio benedictino no lugar datan de comezos do século X, ao pouco tempo do descubrimento dos restos do apóstolo, e son uns privilexios outorgados polo rei Ordoño que certifican as primeiras doazóns recibidas pola comunidade e a posesión da igrexa de Santa María da Corticela.
Nun primeiro momento os monxes estiveron obrigados a seguir realizando os oficios litúrxicos na Corticela, pero a finais do século X puideron compartilo co da súa propia igrexa monasterial, dedicada a San Martiño (Martiño en galego) de Circuítos, santo moi vinculado coas nacentes peregrinacións e que chegaría a contar cunha gran devoción no Camiño de Santiago, xa desde Francia.
Inicialmente habería un cenobio, no século X, e chegado os tempos de Xelmírez, en 1102 (1109 segundo algunhas fontes), consagraríase a nova igrexa románica, da que lamentablemente non queda ningún resto tras a realización ao longo dos séculos de diferentes reconstrucións e reformas. Así pois, o Mosteiro de San Martiño nacería no século XI, tras o tráxico paso de Almanzor por terras galegas, contando os monxes as obras de construción, co apoio do bispo Pedro de Mezonzo.
Xelmírez
Teñamos presente que o século XI era un período de gran esplendor na zona en que se construiría o mosteiro, pois era onde se concentraban os peregrinos estranxeiros para entrar na catedral, e onde se atopaba o hospital para atendelos.
As ordes relixiosas comezaron a adquirir gran poderío nesta época e facían ostentación dese poder nos seus edificios. Compostela era xa un centro de peregrinación de máxima relevancia e todas as ordes querían ter aquí o seu escaparate. A de San Benito non podía ser menos e por iso foi que levaron a cabo esta obra. Ocuparían o mosteiro ata a desamortización de 1835.
Os séculos de crecemento de San Martiño Pinario sucedéronse ata o XIII, sufrindo una certa crise durante os séculos XIV e XV, coincidindo co auxe e fundación de comunidades mendicantes -franciscanos e dominicos- na cidade de Santiago.
No ano 1494 o mosteiro pasa a depender da congregación benedictina de Valladolid, e o mosteiro recupera o seu esplendor coa promoción que lle deparan os Reis Católicos. Converteuse así no mosteiro máis rico e poderoso de Galicia.
A realización da igrexa e o mosteiro levan a cabo ao longo de máis dun século, desde que se comeza a igrexa, en 1590, ata que termina un dos claustros interiores, en 1747.
O mosteiro foi sometido a importantes obras de ampliación e renovación nos séculos XVI e XVII, e moitas das estruturas que se poden ver hoxe en día son o resultado destas intervencións.
O final da gran institución monástica chegaría coa Desamortización, en 1835, cando a comunidade benedictina foi exclaustrada e o mosteiro pasou a ser sede de oficinas estatais e a acoller importantes eventos. Os monxes non volveron xamais.
En 1868 converteuse na sede do Seminario Maior de Santiago de Compostela, función que aínda conserva hoxe en día.
En 2015, o Mosteiro e Iglesia de San Martiño Pinario foi incluído na ampliación do Camiño de Santiago pola Unesco.
Características da igresa de San Martiño Pinario
Estamos a falar dunha igrexa que representa unha obra arquitectónica impresionante, e que é o froito dos séculos de maior esplendor do mosteiro.
A igrexa actúa como punto de partida do mosteiro e como liña guía desde a cal as obras deberán avanzar de Norte a Sur, cara á Catedral.
A actual igrexa comezou a erixirse ao pouco do nomeamento do cordobés Juan de San Clemente Torquemada como arcebispo de Santiago en 1587. Lembremos que se trata dun momento complicado na historia de España, pois se suceden o desastre da Armada Invencible e a ameaza de Drake, impulsaron ao arcebispo para ocultar as reliquias do Apóstolo “para que non sexa profanado por estes bárbaros herexes” e tamén a construír un apropiado sistema de murallas para protexer á cidade, que conduciron á realización do plano máis antigo que se coñece de Santiago en 1595.
Neste contexto, o proxecto foille encargado o portugués Mateo López, o arquitecto monástico máis destacado da cidade. Á morte de López en 1606 asumiu a dirección da obra Benito González de Araujo.
A igrexa foi terminada no ano 1652, e nela traballaron varios arquitectos, ademais dos anteriormente citados: o granadino Bartolomeu Fernández Leituga, o salmantino Peña e Toro, frei Tomás Alonso e Frei Gabriel Casas.
Conta cunha preciosa escaleira, barroca, de acceso, que salva o desnivel existente no terreo.
Sobre a porta desprégase unha vistosa fachada plateresca, orientada ao oeste e aberta á praza de San Martiño, presenta portada con estrutura de gran retablo de pedra dividido en tres corpos e tres cales separadas por columnas estriadas e está dedicada á exaltación da Virxe María e da orde benedictina.
Presiden na parte central, entre a porta e o óculo, a Virxe, San Benito e San Bernardo, mentres que no frontón que coroa a portada está San Martiño repartindo a súa capa cun pobre.
As torres levántanse só ata a altura da fachada, debido á oposición do cabido catedralicio, medorento de que a basílica perdese visibilidade.
A igrexa ten planta de cruz latina con tres naves no brazo principal e unha nave no transversal, percorridas por unha tribuna. Cuberta con bóveda de canón con fasos casetones. Ten seis capelas laterais rexistradas nun rectángulo.
Destaca a cúpula semiesférica do cruceiro, de Bartolomeu Fernández Leituga e datada no ano 1636.
A sillería do coro, unha das grandes pezas de mobiliario barroco galego, foi realizada por Mateo de Prado entre 1639 e 1647, con claras influencias de Gregorio Fernández. Composta por tres grandes conxuntos, mostra na sillería inferior a vida da Virxe María, seguida dun santoral na estancia intermedia, para rematalo a narración da vida de San Benito de Nursia, coa imaxe de San Martiño de Circuítos no centro.
O interior de gótico tardío, acolle retablos de gran calidade e a tumba do arcebispo Alonso de Fonseca e Acevedo. A gran cúpula nervada, apoiada en pechinas, proporciona unha sensación aérea moi marcada. Destacan as capelas, realizadas no seu maior parte, no século XVIII, así como os tres retablos, da mesma época, ao que se engade o espléndido coro baixo, do século XVII, onde se representan escenas da vida da Virxe.
Os tres retablos son deseñados por Fernando de Casas. Ademais, ao longo deses anos, os monxes ían encargando e engadindo imaxes encargadas na súa maioría ao escultor José Ferreiro.
Unha das características máis rechamantes do retablo maior, construído en madeiras nobres recubertas de pan de ouro, é a súa dobre función de retablo-baldaquino con dobre cara, unha cara á nave e outra cara ao coro da comunidade monástica. Organízase mediante dous corpos con profusa decoración en pan de ouro, con columnas salomónicas, volutas, perlados, follas de acanto, miúda decoración vexetal… e o seu discurso iconográfico articúlase ao redor da Asunción e a Coroación da Virxe. Máis arriba represéntase a apoteose de San Martiño de Circuítos (quen dá nome ao mosteiro) cun par de anxos portando as bandeiras das ordes de Calatrava e do Amorne respectivamente. E coroando o retablo atopamos a figura de San Martiño de Circuítos partindo a capa para o pobre.
Como curiosidade apuntar que cando queiramos diferenciar as figuras de Santiago Matamoros das de San Martiño de Circuítos, haberá que fixarse na posición das patas do cabalo e da espada do xinete. Nas figuras de Santiago o cabalo aparece coas dúas patas dianteiras no alto e coa espada elevada en posición de ataque. Por contra, o cabalo de San Martiño aparece coas catro patas en terra e o Santo ten a espada baixa mentres se corta a capa. Ademais sempre aparece un pobre ao seu lado.
Neste retablo maior, a gran carga decorativa delata que este retablo é de estilo churrigueresco.
Os retablos laterais, colocados nos testeros do cruceiro, están dedicados a San Benito e á Virxe Inglesa, que recibe ese nome porque a tradición di que a talla da Virxe co Neno que preside o conxunto, que data de ha. 1500, foi traída a Compostela por católicos exiliados de Inglaterra en tempos de Enrique VIII.
A sancristía é unha interesante obra de Frei Gabriel de Casas e Fernando de Casas e Novoa, realizada entre finais do XVII e principios do XVIII.
Características del monasterio de San Martiño Pinario
Trátase dunha construción de gran sinxeleza e liñas moi frías, só interrompidas pola fachada, á que se accede por unha gran escalinata desde a praza da Inmaculada e deixando de costas a Catedral, a escasos metros.
Na súa decoración interviñeron Peña e Toro, Melchor de Velasco e Domingo de Andrade, tres dos mellores artistas da época.
A fachada principal é de estilo barroco, e foi proxectada por Frei Gabriel das Casas, un dos arquitectos máis clasicistas e sobrios do barroco español, en torno ao ano 1697. Presenta unha serie de columnas, pilastras e esculturas que lle confiren un aspecto maxestoso. Divídese en tres corpos: a fronte e as dúas torres laterais. A torre de cinco corpos contribúe a romper a monotonía da fachada.
A escalinata ovalada é obra de Manuel dos Mártires.
A portada enmarcada por severas columnas dóricas, acolle a San Benito, rematando coa estrutura engadida por Fernando de Casas na que está o escudo de España entre vieiras e a figura de San Martiño de Circuítos
Sobresaen as estatuas da Virxe e algúns santos abades benedictinos ademais do óculo ovalado que presta iluminación. Esta estrutura complexa é flanqueada por dúas bandas ou pilastras laterais de sillería almofadada.
O mosteiro conta con dous claustros: o Claustro Procesional, o principal, e o Claustro das Oficinas, realizados no século XVIII. As súas cuadrillas ou renxías teñen dous pisos. O inferior ábrese mediante arcos de medio punto e no superior hai balcóns de van adintelado. Nos espazos intermedios hai parellas de columnas dóricas de gran tamaño. O centro do patio claustral está ocupado por unha gran fonte.
Claustro das Procesións. San Martín PInario. Santiago
Por último, dentro do mosteiro, queremos advertir aos lectores que visiten o mosteiro, a que gocen das soberbias gárgolas que atesoura, e que presenta unha gran variedade tipolóxica. Así atopamos leóns, aves rampantes, peces, cans, porcos, asnos, cabras,… Tamén monstros animais ou híbridos, como aves con orellas, peces con orellas e/o patas etc. Outra tipoloxía está formada polas gárgolas con monstros vexetais, e unhas figuras antropomorfas sorprendentes, con demos alados, personaxes grotescos, con xestos e posturas singulares, que sen dúbida sorprenderán quen as contemple.
O mosteiro de San Martoño Pinario na actualidade
Na actualidade acolle a un gran número de institucións relixiosas e laicas: é o Seminario Maior da Arquidiocese compostelá, sede do Arquivo Diocesano, alberga a Escola Universitaria de Traballo Social e o Instituto Teolóxico compostelán. Ademais acolle unha hospedería, que funciona principalmente durante o verán.
Na hospedería de San Martiño Pinario, aqueles que a visitan poden degustar dunha atractiva oferta de doces do Nadal realizados polos obradoiros relixiosos. Tamén se poden adquirir outros doces máis típicos de Galicia, así como licores, xabóns, aceites, e outros produtos realizados nestas terras.
Ademais, o mosteiro conta cun museo que alberga unha importante colección de iconografía, ourivaría, pinturas, tallas escultóricas, manuscritos, unha imprenta, un gabinete de historia natural e física, e unha botica.
A exposición permanente está formada por 12 salas distribuídas en varios pisos do edificio monacal. Destacan varias pezas na súa colección, como o antigo coro da Catedral de Santiago, de comezos do século xvii, obra de Juan Dávila e Gregorio Español. Á súa vez, un cadro da Virxe do Socorro, obra de Claudio Coello ou algunhas obras de Dionisio Ferros.
Unha das salas incorporadas ao circuíto do museo é a antiga botica. Antes do século XV a atención sanitaria recaía, fundamentalmente, nos mosteiros. Así, en todas as comunidades monásticas existía un monxe boticario que cultivaba e colleitaba herbas e plantas medicinais coas que elaboraba os seus remedios. A botica de San Martiño está documentada desde fins do século XVI, sempre rexentada por un monxe da comunidade. Ao principio atendía á comunidade e, esporadicamente, a algún peregrino ou enfermo pobre. Pero a mediados do século XVII abriuse ao público e a comezos do XIX trasladouse ao á esquerda da fachada principal do mosteiro para permitir o acceso desde o exterior, no que se coñeceu como a botica nova.
Este museo é unha xanela ao pasado e permite aos visitantes mergullarse na historia e a cultura deste lugar.
Conclusions
San Martiño Pinario é un conxunto que nos abre unha porta cara a unha dimensión na que os espazos se transforman en lenzos escultóricos, mostrando a obra de grandes xenios, arquitectos, escultores, tallistas,… que crearon unha obra maxestosa.
A maxestosidade do Mosteiro de San Martiño Pinario, unha das vistas máis emblemáticas de Compostela, está chamado a ser Ben de Interese Cultural (BIC) desde o mes de novembro do 2019.
O conxunto adquiriu unha importancia social relevante tras a divulgación realizada, entre outros, polo ilustre dramaturgo e poeta pontevedrés Ramón Cabanillas Enríquez (1876-1959), home ligado ás Irmandades da Fala, quen distingue cos seus eloxios ao conxunto monumental de San Martiño Pinario. Cunha arquitectura e deseño impoñentes, o mosteiro conta cunha gran cantidade de características destacadas, como unha fachada adornada con esculturas e un fermoso claustro interior. Ademais, alberga unha rica colección de arte sacra, con pinturas, esculturas e retablos de destacados artistas. Pero o máis impresionante do Mosteiro de San Martiño Pinario é a súa igrexa, unha verdadeira xoia arquitectónica de estilo barroco que asombra pola súa beleza e riqueza artística. Sen dúbida, este lugar histórico e relixioso é unha visita obrigada para calquera persoa que visite Santiago de Compostela.
E rematamos esta longa publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche @gratuitamente á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
eis.
Referencias
“Bartolomé Fernández Lechuga y el claustro procesional de San Martín Pinario en Santiago de Compostela”. De Vigo Trasancos, A. Cuadernos de Estudios Gallegos (1994)
“La Galicia de los monasterios”. De Chamorro, E. Biblioteca Galicia. La Voz de Galicia.
“La iglesia monástica de San Martín PInario, en Santiago de Compostela. Proyecto, f´barica y artífices”. De Vigo Trasancos, A. Compostellanum, volumen XXXVIII (1993)
https://www.arteguias.com/monasterio/monasteriosanmartinpinario.htm
http://www.museosanmartinpinario.com/
https://www.ruasmagazine.es/en-el-interior-del-templo-san-martin-pinario
https://www.sanmartinpinario.es/es/index.html
https://www.santiagoturismo.com/monumentos/mosteiro-e-igrexa-de-san-martino-pinario
https://viajarconelarte.blogspot.com/2012/11/santiago-de-compostela-i-san-martino.html
