Nesta ocasión retomamos a senda da mitoloxía para recoller un dos grandes mitos: o mito do río do esquecemento.
O nome do río mitológico Lethe, ἡ Λήθη), o río do esquecemento, provén de λανθάνω, que significa “oculto”: precedido por un α privativo, denota revelación, revelación: entón ἀλήθεια é o estado de non estar oculto.
Leteo, cuxo nome significa “esquecemento” era unha divindade nada do Éride (A Discordia), concibida como unha abstracción, e irmá de Hipno (o Soño) e Tánato (a Morte).
Na Grecia clásica críase na existencia do río Lete que percorría os Campos Elíseos, que quere dicir o Pais das Mortes, onde vagaban as almas dos seres xustos e bondadosos despois de falecer. Nestas terras a felicidade era eterna pois despois de que as almas bebesen as augas deste río, os seus moradores vivían no esquecemento definitivo, con ausencia de vicios e dor e presidido por unha eterna primavera. Este lugar situábanos os gregos no extremo occidental de Europa.
Orixe do mito do río do Esquecemento
Tanto na mitoloxía grega como na romana atopamos o Lete, o rio do esquecemento, nome que se correspondía co da filla da deusa Eris.
Na mitoloxía grega, o reino de Hades é a neblinosa e sombría morada dos mortos (tamén chamada Érebo), á que van todos os mortais. Está asucado por cinco ríos que reflectían as emocións asociadas coa morte: o Arqueronte, que é o río da dor e da pena, o Cocido, río das lamentacións, o Flegonte, o do lume, o Estigia, que é o do odio, ademais de ser o rio que forma a fronteira entre os mundos superior e inferior, entre a terra e o mundo dos mortos. A lenda tamén conta que o Estigia volvía invulnerable calquera parte do corpo que se mergullaba nel. Así, Tetis bañou ao seu fillo Aquiles no río e leste logrou a invulnerabilidade, a excepción do talón polo que a súa nai o suxeitou ao mergullalo e que se converteu así no seu único punto vulnerable.
O quinto río é o Lete, e caracterízase porque as súas augas posúen un poder sobrenatural, pois contan co poder de borrar a memoria de cuantos tóquena ou se mergullen no seu interior.
Crese que o río Lete fluíu a través das covas de Hypnos, o deus do soño, no inframundo. Dise que a entrada da cova está poboada de mapoulas e outras plantas hipnóticas. Nin a luz nin o son entraron na cova. O río bordeaba o Elíseo, o paraíso onde só os heroes, e os mortais relacionados cos deuses, eran enviados a vivir unha vida inmortal de felicidade.
As augas do río Lete son de cor branca lechoso, e percorren un leito de pedras de pouca profundidade. O seu suave gorgoteo induciría a somnolencia. Unha soa pinga das súas augas é capaz de borrar os recordos máis recentes dunha persoa, aproximadamente as memorias de toda unha semana, mentres que bañarse nel borrará absolutamente todos os recordos. Ao longo dos bordos do río crecen mapoulas, e nun punto o río se curva ao redor dunha escura cova onde vive Hipnos, o deus do soño. O río tamén é utilizado por algúns espíritos para poder esquecer as súas vidas, xa que desa maneira non poden estrañar algo que non lembran. Ocasionalmente, a algúns espíritos permíteselles reencarnar e volver ao mundo dos mortais para vivir outra vida, polo que primeiro deben bañarse no río para esquecer a súa vella vida e así renacer.
Nas tranquilas augas do Lete, as almas dos mortos bebían o esquecemento da súa vida terrestre. E é que en determinadas doutrinas que postulaban a reencarnación, as almas, purificadas das súas antigas manchas despois dunha estancia máis ou menos larga no Hades, bebían as súas augas para perder todos os recordos do mundo subterráneo, que ían abandonar para entrar nun novo corpo. Algunhas relixións mistéricas privadas ensinaban a existencia doutro río, o Mnemósine, cuxas augas ao ser bebidas facían lembrar todo e alcanzar a omnisciencia. Aos iniciados ensinábase que se lles daría a elixir de que río beber tras a morte e que debían beber do Mnemósine en lugar do Lete.
Testemuños literarios do río do esquecemento
Na mitoloxía grega, o mito de Orfeo cóntanos que Dionisos dixo a Orfeo que para atopar o reino de Hades, leste debería ser capaz de cruzar o Leteo, o río do esquecemento, onde as almas dos mortos bebían das súas augas para esquecer a súa existencia terreal.
Atopamos numerosas citas do río Lete, así, por exemplo, atopámolo no Libro X da “República”, obra de Platón, na que o autor aborda o desenvolvemento dun mito, o de Er, quen descendeu ao inframundo para coñecer os misterios da reencarnación das Almas.
Na Eneida de Virgilio, dinos que as almas dos Campos Elíseos mergúllanse alí cando deben reencarnarse esquecendo vidas pasadas, segundo a concepción pitagórica da metempsicosis. Almas que polo destino deben buscar outro corpo, beber augas seguras e longo esquecemento na onda do río Lete.
Dante Alighiere, na divina Comedia, a corrente do Leteo flúe ao centro da terra desde a súa superficie, pero o seu nacemento está situado no Paraíso Terreal localizado na cima da montaña do Purgatorio. E, no Purgatorio, narra: “neste río, situado no paraíso terreal, no Monte do purgatorio, as almas purificadas lávanse antes de ascender ao Ceo, para esquecer os seus pecados terreai”.
O río Lete influíu non só nos filósofos, senón tamén en escritores e poetas da época clásica, como Dante, Keats e Byron, até obras contemporáneas de escritores como Sylvia Plath, e mesmo o novelista Stephen King.
Vestixios do mito do río do esquecemento en terras galegas
O geógrafo de orixe grega, Estrabón, tenta explicar a orixe dos pobos célticos no Noroeste a través da lenda do río do Esquecemento, identificado en Galicia co río Limia, dicindo que os celtas que habitaban a beiras do Guadiana levaron a cabo unha expedición militar cara ao norte e, ao chegar ao Limia, rebeláronse e tras perder ao seu xefe, dispersáronse.
Cóntase que en torno ao ano 137 a.C. chegou ás terras galegas o primeiro xeneral romano, enviado polo Senado Romano. Tratábase de Décimo Xuño Bruto. Ao entrar nestas terras do noroeste da Península Ibérica, os soldados romanos, sempre pasto de supersticiones, ao chegar ás beiras do río Limia, crían chegar ao río Lete, motivo polo cal se negaban a cruzar as súas augas, para non caer presas do inevitable esquecemento en que caerían se o fixesen. Entón, o xeneral Décimo Xuño Bruto, agarrando o estandarte das aguias da lexión romana, cruzou o río e, desde a que hoxe sería ribeira galega, chamou un a un e polo seu nome aos seus soldados, para convencelos de que non esquecera nada e poder proseguir a campaña. Unha vez franqueada esta fronteira fluvial, seguiron o seu avance por territorios galaicos até chegar ao Atlántico, onde unha posta de sol provocoulles tal temor que lles fixo dar a volta. A fazaña limiana e o seu triunfo contra os bracarenses levou a Bruto a conseguir o sobrenome de “Galaico” e o título de procónsul dos Lusitanos e Galaicos.
Este feito foi recollido por numerosos historiadores clásicos, como Salustio, Estrabón, Tito Livio, Papiro Oxyhryncos, Apiano, Plinio, Silio, Plutarco, Floro,… Estes politeístas crían que ao norte do Limia atoparíanse os felices “Campos Elíseos”, unha especie de Paraíso, pero atravesar as súas tranquilas augas levaría perder os recordos para sempre (e mesmo a vida); pois o identificaban co río Lethes (nome grego), ou Flumen Oblivionis -río do Esquecemento-.
Narrando os feitos acaecidos coas tropas de Décimo Xuño Bruto, Estrabón, século I a.C. – I d.C., cóntanos:
“Despois hai outros ríos, e logo destes, o Lethes, que uns chaman Limia e outros Belión. E este río vén do país dos Celtíberos e Vacceos (?) este río foi o límite da expedición de Bruto”.
…
“Ao redor do Cabo (Nerión) habitan os Célticos, emparentados cos do Anas. Dise que estes e os Túrdulos, que facían unha expedición militar rebeláronse tras o paso do río Limia. Engádese a esta rebelión tamén a perda do seu xefe, e quedaron por alí dispersos. Por iso o río chámase Lethes”.
Ou Tito Livio, que narra:
“Décimo Xuño Bruto someteu a Lusitania coa conquista das cidades até o océano, e non querendo (os seus soldados) pasar o río do Esquecemento, el mesmo pasou o estandarte arrebatado ao signífero e así os convenceu para que pasasen”.
E por citar algún máis, vexamos o que nos conta Floro, século I – II d.C:
“Décimo Bruto, percorrida toda a costa do Océano como vencedor, un pouco máis aló dos Célticos e Lusitanos e os pobos de toda Gallaecia, e o río do Esquecemento, pánico dos soldados, non retirou os seus estandartes antes de descubrir, non sen certo medo e horror de sacrilegio, o sol que cae no mar e o lume xurdido da auga”.
Como nota curiosa, remarcar que tal e como podemos ver no texto de Floro, a superstición si puido con Décimo Xuño Bruto ao ver afundirse o Sol no medio do océano.
E é que, os romanos, inspirados pola mitoloxía grega, situaban o río Lethes en Galicia porque esta terra atopábase nos confíns do mundo que eles coñecían. Todo río supón un límite físico, pero o Limia supuña tamén unha fronteira mental para os soldados de Roma; a acción de Décimo Xuño Bruto rompe o mito en favor da razón. Outra explicación que se lle vén dando desde hai anos é a indíxena, de influencia celtica; serían os propios castrexos os que infundieron nos romanos este medo para manterse a salvo da conquista. E outras teorías máis recentes achácano ao parecido do nome Lethes con topónimos locais.
Cabe dicir que o río Limia, aínda que non conta cun enorme caudal nin unha lonxitude digna de maior mención, o certo é que gozou de transcendencia internacional durante a Idade Antiga. Este río nace na Serra de San Mamed e percorre o territorio galego até desembocar, xa en territorio portugués, en Viana do Castelo. Conta cunha lonxitude de 135 quilómetros.
En conmemoración destes feitos, a localidade ourensá de Xinzo de Limia, organiza todos os anos, no penúltimo fin de semana do mes de agosto, un evento de recreación histórica, co nome de “Festa do Esquecemento”.
E por último, dicir que en terras hispanas non só identifícase ao río Lete co río Limia, do que falamos en parágrafos anteriores, senón tamén se lle asociou con outro río, o Guadalete, que foi chamado o Leteo polos colonos locais de Grecia e Fenicia. Os dous grupos estaban a piques de ir á guerra, pero en cambio resolveron as súas diferenzas amistosamente nomeando ao río o Lete e esquecendo así a súa antiga disputa. O río foi rebautizado como Guadalete cando os árabes conquistaron a rexión máis tarde, pero Guadalete significa “río Lete” en árabe.
Rematamos esta publicación, e confiamos en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche gratuitamente á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
As nosas recomendación de hoxe
Referencias
El gran libro de la Mitología griega. De Hard, R y Cano Cuenca, J.
Mitología griega y romana. De Humbert, J.
Descubriendo la Mitología griega: una guía… De Russo, L.
Diccionario de la mitología griega y romana. De Martín, R.
Mitología gallega. De Álvarez Peña, A.
Mitoloxía de Galicia. De Vaqueiro, V.
