Diriximos novamente o noso camiño na senda dos castros que podemos atopar en terras galegas. Neste caso achegarémonos ao lugar de Armeá, na parroquia de Augas Santas, no concello de Allariz, na provincia de Ourense.
Alí atopámonos co castro de Armeá, un complexo que tivo ocupación inicial entre os séculos IV a III a.C. Mantería ocupación ata o século IV d.C. pero xa estaba para entón moi romanizado.
Tamén é coñecido como Cibdá de Armeá.
Contexto histórico
A Idade de Hierro é unha das etapas máis emblemáticas e mellor estudadas da arqueoloxía galega, onde se documenta unha forma de asentamento que deu nome á coñecida como Cultura Castrexa. E aínda que se contan por milleiros o número destes asentamentos, tan só un centenar foron escavados e estudados.
Características del castro de Armeá
Atópase moi próximo do santuario de Santa Mariña de Augas Santas. Elévase a uns 545 metros sobre o nivel do mar. Atópase ao redor das cimas Outeiro dúas Pendóns e Outeiro dúas Fornos.
Panorámica castro de Armeá
Trátase dun castro, de forma ovalada, que ten unha superficie de 4,8 hectáreas. Conta con dous redutos: un exterior que mide 452 metros de lonxitude por 247 metros de anchura máxima; e outro interior de 378 por 115 metros.
Conta cunha muralla defensiva de pedra, con aparello irregular e moi pouco labradas. O perímetro do externo é de 1239 metros e o do interno de 948 metros, e conta cunha altura que oscila, segundo o tramo entre os 3 e os 5 metros, chegando en varios puntos para contar cunha anchura de 3 metros.
Podemos diferenciar dous espazos, a zona máis alta, onde atopamos o poboado, e unha serie de terrazas na zona noroeste, formadas por un armazón de rúas, redes de saneamento, canles de evacuación de augas pluviais etc.
Estímase que debeu acoller no seu día numerosas casas, maioritariamente circulares, con aparello poligonal.
Na zona atópanse varios espazos habitacionales, que van desde a Atalaia, situada ao norte, cunha rúa central, pavimentada de pedra e varias domus ou casas romanas.
A domus de Hexáscele contaba cun patio central con columnas ao redor das cales había diferentes estancias.
A domus dá Roseta sitúase ao sur.
A Domus dúas Pináculos, consiste nunha casa con atrio e estrutura central a para a recollida de augas. Ao redor dela había unha cociña e espazo para os deuses da casa.
Ademais, no denominado Monte do Señoriño descóbrense en 2011 por un veciño da aldea de Armeá uns chanzos na roca que formaron parte dunha vivenda con varias estancias. Está a poucos metros do castro de Armeá e foi abandonada no século II d.C.
Na súa última época, o castro de Armeá foi unha auténtica cidade romana emprazada no rural.
Doutra banda, próximo ao castro, atópase un lugar coñecido como As Pías ou Baños de Santa Mariña, segundo Vicente Risco. Trátase de dúas pedras labradas nun afloramiento granítico. A maior ten forma rectangular e nela conserva un bo caudal de auga durante todo o ano, e conta con dúas cazoletas circulares, unha na cabeceira e outra nun lateral. A singularidade desta construción podería derivar, segundo a opinión de Conde Valvís, en que talvez funcionase como prensa de aceita de oliva.
Este magnifico castro foi declarado Monumento Histórico Artístico no ano 1963, e con posterioridade accedeu tamén á categoría de Ben de Interese Cultural (BIC).
Excavacións do castro de Armeá
O xacemento atópase moi alterado debido á proximidade de vivendas e numerosas leiras que presentan muros de cachotería que aproveitaron moitos dos perpiaños e pedras das construcións orixinais.
As tarefas de escavación iniciáronse na década dos anos 50 do século pasado. En concreto, a zona máis antiga foi escavada no ano 1957, a cargo de Francisco Conde Valvís, posibilitando a identificación de estruturas romanas sobre outras anteriores de tradición castrexa. Nesta campaña de escavación atopáronse varios espazos habitacionales e rúas pavimentadas, así como numerosos restos materiais, tanto indíxenas como romanos, e que actualmente podemos ver no Museo Arqueolóxico de Ourense.
Entre os artigos atopados, moitos deles cerámicos ou metálicos, destacan especialmente os torques, as moedas romanas.
Tamén hai que falar da campaña de escavación realizada no período 2011-2014, na que se produciu un valioso achado arqueolóxico no lugar coñecido como Monte do Señoriño e interpretado como os restos dun posible santuario castrexo. Un veciño da aldea de Armea atopouno cando buscaba un marco dunha das súas propiedades, a poucos minutos da Cibdá de Armeá.
Nesta campaña tamén destaca a aparición de novos elementos materiais como pezas de vidro galaico-romano, cerámica fina e obxectos dun tear, ademais dunhas cincuenta pedras de forma circular con esvásticas, pedras de jambas ornamentadas, cerámicas lisas e decoradas con incisiones e cravos de ferro. A estrela dos achados, con todo, hai que outorgarllo a unha figura coñecida como o guerreiro allaricense, e que é un raspador para peles onde aparece un debuxo dunha figura antropomorfa co pelo encrespado e cunha arma en cada man.
Diferentes campañas foron achegando información sobre este castro, e no caso da décima, que tivo lugar no ano 2011, dirixida por David Pérez e Celso Barba, puidéronse localizar estruturas de ocupación previa.
Na campaña de 2014 descubriuse unha domus romana con habitacións e un patio exterior cuberto, ademais de varias pezas cerámicas, fíbulas, amuletos etc.
Nas escavacións do ano 2016 púidose deixar completamente ao descuberto a “domus sur” ou a “domus da roseta”, unha das casas grandes do xacemento, da que se identificaron dous atrios e columnas.
Nesta escavación os arqueólogos tamén descubriron unha cale diagonal que delimita a casa antes citada, ademais de traballar nunha segunda casa grande, a denominada “domus norte”.
Nestes traballos localizáronse numerosos restos como fragmentos de cerámica, tégulas romanas, unha peza de vidro millefiori, de orixe italiana, unha moeda romana, varios bronces e unha conta de colar, entre outros obxectos.
No ano 2018, durante a quinta campaña de escavación, a cargo de Adolfo Fernández, na Atalaia atopouse unha inscrición en dúas pedras, co texto: MAX, que segundo o arqueólogos podería facer referencia ao propietario da vivenda.
Na campaña de 2021 saíron á luz fragmentos de vidro, metais de bronce e ferro, varias xoias, caldeiros e remachas, pero a figura máis importante achada, trátase sen dúbida dunha cabeza antropomorfa do século I d.C. O importante desta peza é ademais que é unha das poucas cabezas que se localizaron en terras galegas, sendo a maioría delas de guerreiros.
No ano 2022 púidose localizar un ronsel funerario.
E no 2023 ao fin localizáronse os primeiros vestixios dun poboado castrexo da Idade de Hierro, ao localizar en niveis moi inferiores, a case tres metros de profundidade, unha casa redonda circular.
Ademais, nesta última escavación puidéronse localizar tamén restos dunha pequena fortificación ou castelo de época medieval, que podería ser a torre que aparece no escudo da parroquia de Santa Mariña.
Xa en 2025 arrincou a décimo cuarta campaña, dedicándose sobre todo á zona este de o xacemento.
Como resumo, hai que destacar, entre os restos indíxenas atopados en todas estas escavacións, os seguintes:
- Más de 50 pedras de forma circular decoradas con esvásticas
- Piedras de jambas ornamentadas e decorativas
- Cerámicas lisas e decoradas con incisiones
- Paxaros de auga
- Escarias e cravos de ferro
- Dúas estatuas de guerreiros galaicos, con cintos e brazaletes
- Dúas cabezas humanas do chamadas trofeo.
E entre os achados romanos sinalar as inscricións aparecidas nos pobos inmediatos ao castro; ademais de fragmentos de cerámica (terra sigillata), vidros, fustes, capiteis e bases de columna, 3 moedas e varios denarios (un da familia Furia do ano 104 d.C, outro dos césares Cayo e Lucio, fillos adoptivos de Augusto; e un terceiro do emperador Galieno do ano 253).
Curiosidades sobre o Castro de Armeá
En primeiro lugar, imos coñecer moi por encima a lenda de Santa Mariña.
Cando Olibrio, prefecto romano, coñeceu a Mariña, unha orfa pastora, este namorouse perdidamente dela. #Ante a súa resistencia e á negativa de abandonar a doutrina cristiá, a moza Mariña, padeceu numerosos martirios, pero ningún conseguiu cambiar a idea desta santa que, ademais milagrosamente, aos tres días estaba totalmente sandada das súas calamidades.
Santa Mariña
Así foi encerrada, colgada, ferida con peites de ferro e mesmo atada e lanzada a un estanque. Tentouna queimar nun forno, pero foi salvada por San Pedro que a refrescou nunha pila próxima. Por último, mandouna decapitar e a súa cabeza rebotó tres veces onde xurdiron tres mananciais de augas cristalinas. Isto acaeceu sobre o ano 139 d.C.
Non podemos dubidar da existencia dunha historia remota relacionada con esta lenda, dada a gran cantidade de restos arqueolóxicos de diversas épocas que se diseminan pola zona. Á parte do santuario, atopamos diversos petróglifos, un castro, penedos lendarios, pilas seculares, e unha basílica románica inacabada que contén unha cripta templaria baixo o chan na cal podería haber os restos dunha Pedra Formosa ou o que é o mesmo unha sauna, forno prerromano ou “monumento con forno”. Na lenda coñécese como Ou Forno dá Santa e segundo ela foi onde se tentou queimar á santa.
Ademais, neste castro abundan as lendas sobre mouros, uns seres mitológicos galegos que forman parte do imaxinario popular e da tradición oral galega. Adóitaselles describir como unhas criaturas sobrenaturais que ben en covas, montes e castros, e adoitan vincularse coa construción de monumentos megalíticos e estruturas antigas. A súa principal función sería exercer como gardiáns de tesouros ocultos.
Mouros
Neste sentido, cóntase que en tempos de Zeudio, nunha pena moi alta, duns dez metros había un mouro que vixiaba se viñan os romanos; en canto víaos tocaba a trompeta. Dise que nesa pena, dado que está oca, habería numerosas riquezas, pero se alguén as quixese quitar, o que faría é provocar a explosión da parroquia de Santa Mariña.
Y rematamos esta publicación, confiando en que, pese a su larga extensión, haya resultado de vuestro interés, y en ese caso nos gustaría que nos lo hicieseis saber pulsando en el botón “Me gusta”. Además, te animamos a aportar algún comentario, y si tienes interés, suscribirte gratuitamente a la Newsletter del Blog para mantenerte siempre informado sobre las nuevas publicaciones del Blog.
Por último, si os ha gustado lo suficiente como para compartirlo en vuestras redes sociales, estaríamos realmente encantados de que así lo hicieseis.
Conclusiones
Foi no seu día unha cidade castrexa con dúas zonas limitadas: unha, a zona máis alta na cima, composta polo poboado Castrexo Galaico, e outra, as terrazas do noroeste, formadas por un armazón urbano con rúas pavimentadas, redes de saneamento, canles de evacuación de augas pluviais, casas circulares compostas por dous pisos de altura, atrios porticados e obras de cantería.
Formaba así unha pequena cidade rural romana da Gallaecia do século II d.C.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=17&id=426
https://www.galiciamaxica.eu/galicia/ourense
https://historiadegalicia.gal/2016/07/cidade-romana-que-xurdiu-entre-os-carballos/
https://trotandomundos.com/cibda-de-armea/
