No marco da actuación da Inquisición, que de maneira xenérica, xa abordamos neste Blog na nosa entrada “A negra historia da Santa Inquisición”, publicada o 10 de xuño de 2020, queremos profundar na figura da muller, protagonista, en moitas ocasions, da persecución do Santo Oficio.
Hai que ter presente que no seu afán por garantir a ortodoxia cristiá, o Tribunal da Santa Inquisición non se dedicou exclusivamente a perseguir as grandes herexías: xudaísmo, mahometismo, protestantismo…, senón tamén de corrixir os erros dos cristiáns vellos, entre outros aqueles que tiñan que ver coa forma particular de entender a vivencia relixiosa. Neste sentido, no Concilio de Trento (1545-1563) definiuse a práctica ortodoxa católica e o ritual dos sacramentos. A partir dese momento a Inquisición endureceu considerablemente a persecución contra quen vivían a relixión á marxe das propostas da xerarquía eclesiástica.
Lembremos que a Santa Inquisición tivo orixe nunha bula promulgada polo Papa Lucio III, “Ad abolendam”, ao redor do ano 1181 pola que se crea, no sur de Francia a Inquisición Episcopal co fin de perseguir aos cátaros ou albigenses. Desde entón se excomungou e castigou a quen ía en contra das leis establecidas polo Estado e a Igrexa; moitas das cales non só estaban destinadas a erradicar os grupos disidentes que o tribunal eclesiástico cría perigosos, senón tamén a moralizar en grao extremo a conduta da muller.
Os datos son moi esclarecedores en canto ao protagonismo da muller no conxunto dos procesos seguidos pola Santa Inquisición, e que segundo algúns autores puido roldar o 45% no caso dos xuízos a conversos e o 30% entre os moriscos, por citar algúns exemplos.
A Inquisición pretendía velar pola pureza dos principios relixiosos e impedir o avance do protestantismo. A historia da Inquisición, en realidade, marcou o inicio dun pulso mortal entre intolerancia e liberdade, entre o autoritarismo estatal e a independencia intelectual do individuo, entre o fanatismo relixioso e o espírito racionalista.
Tomás de Torquemada
No caso de España, a Inquisición foi instituida polo Papa Sixto IV, respondendo á solicitude expresa dos Reis Católicos. O inicio do seu “incalificable” labor tivo lugar no ano 1480 con frei Tomas de Torquemada á fronte. O Santo Oficio, que desatou o pánico e o terror entre os seus opositores, prolongouse por máis de tres séculos, sobrevivindo a dinastías, guerras e críticas. Durante os primeiros anos de vida da Inquisición española, a represión foi feroz e a inquina duns e doutros fixo que proliferasen as torturas e condénalas á morte. As xitanas eran botadas á fogueira por bruxas e os xudeus por propagar herexías contra o cristianismo. A cifra máis moderada desta matanza é de 2.000 persoas queimadas na fogueira e máis de 25.000 procesados, dos cales o 90% foron xudeus conversos.
Desde o punto de vista da antropoloxía social, sábese que as bruxas eran mulleres cuxas condutas ían cotra as normas impostas pola sociedade patriarcal, na cal o Estado e a Igrexa -institucións dominadas exclusivamente polos homes- controlaban os devanditos e feitos da poboación feminina.
Para a Inquisición era inconcibible a idea de que a muller fose nai solteira ou contraese segundas nupcias. A nai solteira non tiña outra alternativa que desempeñarse ou estrangularse a cambio da flaxelación en público. As mulleres adúlteras e prostitutas eran lapidadas ou botadas á fogueira, e xunto a elas acosáballas con furor a quen comían carne en venres ou se cambiaban de roupa en sábado.
Xa entón clasificouse ás mulleres en dúas categorías: ás “boas” protexíallas e respectaba, e os homes, que tiñan o privilexio de desposalas, tratábanas como “xoias preciosas” entre as reliquias da súa propiedade; en cambio ás mulleres “malas”, que eran máis independentes e experimentadas no amor, desprezáballas publicamente, coma se pagasen caro o prezo da súa liberdade. A muller “moza e bela”, en contraposición á muller “vella e fea”, era outro estereotipo propio da época. Se un home contraía matrimonio cunha muller “moza e bela” gañábase a admiración dos seus. Pero se contraía matrimonio cunha muller “vella e fea” críase que entre medio houbo arte de sortilexio, aínda que á hora da verdade ambas eran tratadas como obxectos de pracer e propiedades privadas do home.
As mulleres “malas” eran representadas como bruxas, con verrugas no nariz e os pelos enmarañados, e quen, cabalgando sobre escobas, voaban cara ás súas reunións sabatinas, onde preparaban bebidas máxicas e salvas que tiñan a propiedade de inducir aos homes cara ao amor pecaminoso. As mulleres doces e coquetas, que atraían aos homes co feitizo da súa beleza, eran tamén consideradas corruptoras do xénero humano, e que, por tanto, merecían a morte.
Aínda que a muller sería perseguida pola Inquisición en base a supostos delitos vinculados ao exercicio secreto do xudaísmo, os ritos satánicos, a bigamia, as moriscas que practicaban partos pola vella islámica, casamenteiras, místicas e visionarias, nesta ocasión centrarémonos fundamentalmente na persecución das “bruxas”.
A persecución ás mulleres por “bruxaría” ou “feitecería” intensificouse nos séculos XV e XVI, cando miles perderon a vida en mans dos inquisidores, quen expandiron a “caza de bruxas” a outros continentes tras a circunnavegación.
Akelarre, obra de Francisco de Goya
Entre as mulleres que a igrexa consideraba como bruxas estaban as mulleres educadas que tiñan estudos, as xitanas, as místicas, as amantes da natureza que recollían e coñecían os beneficios das herbas medicinais.
A crenza nas bruxas soborda de elementos animistas, que revelan a súa antigüidade: Cando a bruxa “cómese” a un ser humano, non é, así pois, a carne senón o “espírito” da carne, o que devora. Pero isto crese suficiente para que a vítima consúmase e morra. Parece que nos achamos ante un único e idéntico complexo de tradicións, difundido por todo o vello mundo. Resulta fácil comprobar cantas cousas comparten as diferentes crenzas nas bruxas, tanto en Europa, como en Asia ou África. As ideas, por exemplo, de xuntas secretas de bruxas, que nas súas “aquelarres” nocturnos celebran banquetes a base da carne das súas propios parentes; e a de que a bruxaría sexa un poder innato para danar a outros, transformarse en animais e voar polo aire, compártenas o tres continentes. Incluso algo tan específico como é o deixar na cama un corpo finxido, en lugar do propio, mentres a bruxa acode ao aquelarre, atopámolo tanto en Asia, como en África e Europa.
Cabe falar da Idade Media, co feudalismo, como sistema político predominante en Europa, como o período da historia en que, os poderes de dominación fixeron tanto esforzo por demostrar “a natureza pecadora da muller”. Acusáballa publicamente de conxurar contra a Igrexa e de soster pactos co diaño. Se a muller bebía das fontes do saber ou curaba as enfermidades dos seus veciños, gañándose o respecto e a admiración, a Igrexa considerábaa o seu rival e apresurábase a espertar a desconfianza en contra dela. Acusábaa de practicar a “arte de bruxaría” e dicíase que o seu traballo era “obra do mal”, e mentres máis era a súa capacidade de coñecer os secretos resortes da fertilidade, curar as enfermidades e, en definitiva, representar para as comunidades campesiñas un poder incuestionable sobre a vida e a morte, maior era o risco de que os bispos a declarasen “feiticeira”.
En todo caso, a bruxa representaba á muller que rompera as normas que a sociedade impuxo na conduta do sexo feminino. Pero, á vez, a bruxa tiña connotacións positivas e negativas, as cales foron remarcadas de diferentes maneiras en diferentes épocas. Críase que unha bruxa contaba coa axuda dos poderes malos e bos, que practicaba tanto a maxia branca como a negra, e representaba as paixóns e os instintos reprimidos polo mundo masculino. A bruxa, máis que ser portadora do mal, era a encarnación do caos. Por iso é polo que a súa capacidade para eludir as leis do mundo físico e moral, as súas aberracións sexuais e as súas diabólicos sacrificios, foron as causas do terror que provocaba nas poboacións, pero tamén as que lle concedían un indiscutible prestixio social.
Hai que ter presente que se consideraba que a bruxa encarnaba, así mesmo, un certo espírito de revolta, unha forma diabólica de subversión xeral contra a orde establecida polo Estado e a Igrexa. Por iso a súa figura asociábase á idea dunha conspiración universal contra a sociedade e as súas institucións, en secreta conexión coas forzas do mal; un feito que motivou a brutal represión desatada contra elas pola Inquisición, cuxa finalidade era inquirir e castigar os delitos contra a “Doutrina da Fe”.
A literatura inquisitorial retratou á muller marxinal -bruxa, santa barbuda, ermitá, monstro, monxa visionaria, vampiresa, etc.- como un reflexo de misoxinia. Trátanse de figuras que xorden dos cadros (iconografías), dos refráns orais, dos textos de ficción ou dos documentos confidenciais.
Cando a muller empezou a romper o seu rol tradicional e a espertar receos no home que vía en perigo o seu dominio, acuñóuselle o apelativo de bruxa, coa intención non só de facela aparecer como aliada do demo para desprestixiar a súa imaxe, senón tamén para marxinala do sistema social establecido pola clase dominante e o clero. As mulleres consideradas “malignas” estaban sintetizadas na expresión: demo de muller!.
Segundo conta a tradición occidental, as bruxas reuníanse en vésperas de San Juan e durante a Semana Santa; ocasións nas cales se celebraban cerimonias dirixidas polo diaño. Alí iniciábanse as novicias por medio de orxías sexuais, nas que se incluían nenos e animais, e onde non faltaban os rituais de canibalismo e maxia negra. Uns dicían que as comidas e bebidas que consumían as bruxas estaban preparadas a base da graxa de nenos recentemente nados, sangue de morcegos, carne de lagartixas, sapos, serpes e herbas alucinóxenas; en tanto outros aseveraban que os nenos que voaban cara ás reunións, montados en escobas, en pinzas para esterco, en lobos, gatos e outros animais domésticos, eran adestrados polo Lucifer dos infernos.
Para identificar a que mulleres se lles acusaba de bruxas, había varios estereotipos:
- A muller que practicaba maleficios ou causaba danos a través de medios ocultos;
- A muller que pactaba co diaño en calidade de serva;
- A muller que voaban polas noites e tiña malas intencións, como a de comerse aos nenos pequenos ou inducir aos homes ao amor pecaminoso;
- A muller que pertencía a unha seita satánica ou asistía a reunións sabáticas en covas secretas.
A Inquisición utilizou todos os medios posibles, mesmo aos nenos, para descubrir posibles herexes e bruxas. Os inquisidores estimularon a delación entre os nenos, neles atopou ás súas mellores testemuñas á hora de procesar aos acusados ante os tribunais do Santo Oficio. A Inquisición usou tamén o silencio e a marxinación das mulleres emancipadas para combater e contrarrestar a súa vontade de ferro, que lles permitía romper as cadeas de opresión e acceder ás posicións controladas polos homes. Así, ás mulleres emancipadas, que foron acusadas de bruxaría e blasfemias contra Deus, sometéronas aos suplicios da tortura e deixáronas arder como fachos na fogueira.
En canto ás acusacións que se lle imputaban, estaban referidas só á “arte de maxia” que practicaban, pois se dicía que a bruxa pactaba co diaño, quen, segundo a Igrexa e os tribunais, concedíalle un poder real e temible, que ía “do maleficium ao pactum” e dos prexuízos máxicos ao desprezo de Deus.
A Inquisición publicou un libro que é considerado como un dos máis escuros nocivos en contra das mulleres: o “Malleus Malleficarum”, ou o que é o mesmo, “O Martelo das Bruxas”. De acordo con estes textos, as mulleres eran particularmente fráxiles de espírito e de grandes debilidades carnais, polo que o demo preferíaas. Este libro converteuse na guía máis influente destes tempos para perseguir aos herexes e ás bruxas. Grazas a este texto condenáronse e foron queimadas na fogueira miles e miles de mulleres inocentes, tachadas como bruxas entre os séculos XVI e XVII. O ”Malleus Maleficarum”, que determinaba as actitudes dos inquisidores cara ao corpo da muller, era un arquivo de supersticions, arrogancia sacra e estúpida crueldade que condensaba a cultura medieval contra a muller. Os verdugos non cesaban de picar con enormes agullas a garganta, a vaxina ou os pés das mulleres no seu afán de atopar en algures do corpo o “pactum diabolicum”, que era unha sorte de marca sexual deixada polo diaño, pois o maior pecado para a Inquisición, o que desataba a furia de Deus, era o pecado da sexualidade, esa transgresión da lei divina que deu orixe á imaxe da bruxa, a quen lla acusaba de copular co diaño, con ese personaxe cuberto de plumas e provisto dun membro viril enorme.
Auto de Fe, obra de Pedro de Berruguete
Mesmo en moitas ocasións, as mulleres, que non choraban durante o seu xuízo anta a Inquisición, debían de ser declaradas como bruxas de inmediato, só polo simple feito de demostrar o seu carácter forte, posto que nesta época as mulleres non tiñan ese dereito, pois elas debían sempre ser submisas e renderse ante a voz do home, por tanto se algunha delas mostraba actitude diferente isto era considerado como un pecado. Nese tempo a igrexa estaba estruturada de maneira masculino-patriarcal, polo que sempre se castigaba máis ás mulleres que aos homes. Moitas das mulleres acusadas de bruxaría consumíanse durante anos en calabozos subterráneos e húmidos os cales estaban cheos de ratas e todo tipo de alimañas, esperando un xuízo que moitas veces nunca chegaba.
Todas as mulleres ás que a Inquisición xulgou culpables de bigamia víronse obrigadas a abxurar da súa herexía, e a maioría recibiu algunha combinación de azoute público, multa e exilio. En ocasións, a Inquisición reducía a severidade da sentenza se a muller regresaba voluntariamente co seu primeiro marido. Deste xeito, demostráballe á Inquisición reducía a severidade da sentenza se a muller regresaba voluntariamente co seu primeiro marido. Deste xeito, demostráballe á Inquisición que o seu delito non implicaba unha noción herética sobre o sacramento do matrimonio. O aspecto máis notable destes xuízos é que, a diferenza dos seus equivalentes masculinos, moitas máis mulleres acusadas de bigamia regresaron co seu segundo marido e renovaron a súa vía matrimonial. O oitenta e cinco por cento dos bígamos de sexo masculino foron sentenciados ás galeras, e houbo máis que, aínda que culpables, non foron enviados ás galeras pola súa idade, a súa condición social ou por outros motivos. É posible que ás mulleres xulgásenas culpables con menos frecuencia porque os inquisidores ou ben compadecíanse das súas dificultades ou ben perdoaban a súa conduta, partindo dos tradicionais conceptos eclesiásticos da inferioridade e a muller.
Ademais, as mulleres máis novas e fermosas estaban expostas ás violacións de clérigos (delito de solicitación) e carceleiros. Na “torre das bruxas” colgábaselles polo aire suspendidas por cadeas, até morrer de sede e de fame cos seus membros torturados e desgarrados. En síntese, o tormento que se lles fixo pasar a estas mulleres por parte da “relixión do amor” é case inimaxinable; e é inexplicable que nunha relixión que nese tempo predicou tanto amor ao próximo, practicouse tanto odio, especialmente cara a uns seres tan indefensos e delicados como as mulleres.
Resulta curioso, por cualificalo dalgunha maneira un feito: é incuestionable que no ámbito das penas, a Inquisición aplicou unha discriminación positiva a favor da muller. Segundo datos manexados por algúns autores o novo por cento das mulleres foron sometidas a tormento, fronte ao doce por cento de homes. Mesmo se cuantificaban o número de voltas de cordel do tormento: dez no caso das mulleres e vinte e dúas no dos homes.
En todo caso, o interese da Inquisición por perseguir a bruxaría era, menor que outro tipo de “delitos”, toda vez a dificultade que supuña obter probas materiais dos supostos tratos das bruxas co demo.
En xa anticuados estudos atopamos a miúdo a suposición de que en España, Portugal e Italia, o Santo Oficio tiña tanto que facer perseguindo a xudeus, mahometanos e protestantes, que non lle quedaba tempo para perseguir tamén ás bruxas. A revisión sistemática dos arquivos inquisitoriales demóstranos algo moi distinto. Hai moitas diferenzas nos cálculos das vítimas da Inquisición, os autores manexan diferentes datos, en todo caso, parece ser que foi en Alemaña, Francia, Inglaterra/Escocia e Italia onde tiveron lugar máis execucións de bruxas.
Cando os conquistadores arribaron a América a fins do século XV, traían consigo as pragas bíblicas e as enfermidades venéreas, e, á parte de prohibir a sangue e lume as crenzas e costumes sexuais dos indíxenas, aplicábanse as normas sacras da Inquisición.
Ao retornar á Europa do medievo, levándose o ouro e a prata, que eran as chaves que abrían as portas do paraíso no ceo e as portas do capitalismo mercantilista na terra, levaban tamén consigo a proliferación da sífilis, que os inquisidores consideraban unha enfermidade propia das relacións promiscuas, transmitidas por prostitutas e amantes. De modo que, en 1509, expulsouse da cidade de Venecia, Italia, a máis de 11.455 prostitutas, como unha forma de escorrentar o mal que causaba estragos entre os aventureiros da mar.
Xa na obra “A Inquisición sen máscara” escrita por Antonio PuigBlanch, a principios do século XIX, destacaba a dureza deste Tribunal cara a mórrelas ao longo da historia.
En conclusión, a necesidade de impedir a autonomía das mulleres con respecto aos homes, e a presenza pública destas, foi un compoñente esencial da cultura occidental e da visión cristiá e relixiosa do mundo O home como xénero masculino utilizou á muller a través do tempo como “chibo expiatorio”, para poder cubrir as súas debilidades, morais e sexuais. Pois eles, sempre as fixeron e fixeron parecer como seres moral, intelectual e fisicamente inferiores. Mesmo se chegou a pensar que as mulleres eran seres suxeitos a afectos e paixóns perversas polo que a sociedade tiña que protexerse delas, pola súa identificación innata co mal.
Os crimes perpetrados pola Inquisición, ademais de ser un modo de santificar os conventos, serviu para xustificar o celibato de monxas, cuxa conduta fixo que moitos pais impoñan ás súas fillas unha vida recatada. A moitas as tiñan recluídas na alcoba, cunha educación que non saía do marco das ocupacións domésticas e procurando que a súa única distracción fose a de ir a misa os domingos. Por iso é polo que se alguén pregunta: Cal foi a institución máis sombría da historia? A resposta é categórica: a Inquisición, ese instrumento político e relixioso que, establecido no século XI e abolido recentemente no século XIX, serviu para perseguir a protestantes, xudeus, xitanos, bruxas e herexes.
