Na historia peninsular, entre os séculos VIII e XVII, hai que falar de catro tipos de “comunidades” para identificar aos cristiáns ou musulmáns que vivían nos territorios peninsulares dos outros, conservando ou non a súa relixión. Falariamos así de “muladíes”, “mozárabes”, “mudéxares” e “moriscos”.
Cando falamos dos muladíes referímosnos/referímonos aos cristiáns que, trala conquista musulmá iniciada no ano 711, convertéronse ao Islam. Eran o grupo maioritario da poboación musulmá da o-Andalus, xa que adoptaron a relixión islámica, seguramente polas vantaxes económicas e sociais que comportaban o ser musulmán. No caso concreto da nobreza hispanovisigoda, este feito conllevaba que puidesen manter as súas propiedades e a súa posición de preeminencia. O resto da poboación evitaba así o pago dos impostos persoal e territorial ao que estaban suxeitos todos os “non musulmáns”.
Co tempo as diferenzas entre vellos e novos musulmáns fóronse acentuando como consecuencia da política nacionalista practicada polos dirixentes omeyas. Esta discriminación propiciou a aparición de sublevaciones e revoltas nas que se mesturaban factores sociais e políticos.
No caso dos mozárabes, referímosnos/referímonos aos cristiáns que vivían nos territorios dominados polos musulmáns trala conquista da Península Ibérica no ano 711, pero mantiveron a súa relixión cristiá. Hai que destacar o gran respecto que desde o primeiro momento demostraron os musulmáns cara aos cristiáns, que eran, como eles mesmos e como os xudeus, “xentes do Libro”, é dicir, recibiran a revelación divina. A consideración con que se lles gobernou, garantíalles a conservación dos seus bens e dos seus dereitos privados, así como a liberdade para practicar a súa relixión, pero, dada a súa condición de “non musulmáns” estaban suxeitos ao pago de certos impostos e a aceptación dunha posición social inferior.
Administrativamente, a poboación mozárabe puido manter a súa organización política, eclesiástica e xurídica., reservándose os musulmáns o dereito a intervir no nomeamento das autoridades civís e eclesiásticas cristiás ademais de convocar as súas concilios. A aceptación desta comunidade chegou ao momento de que durante o século VIII os musulmáns contaron coa colaboración dos cristiáns nas tarefas de goberno. No século IX diminuíu a tolerancia dos dirixentes omeyas, debido á participación dos mozárabes nos movementos separatistas e nas revoltas sociais. Isto fixo que o número de conversos á relixión árabe aumentase e que os que seguiron fieis ao cristianismo se arabizaran para evitar o seu discriminación.
Os mudéxares, polo seu lado, son os musulmáns que permaneceron nos territorios ocupados polos cristiáns durante o periodo da reconquista. Conservaron, en base a acordos coas poboacións, a súa relixión, costumes, lingua e institucións, a cambio do pago de diezmos á Igrexa e de diversos impostos ao Rei. Hai que entender esta actitude como resultado do interese pola necesidade de non despoblar e manter a vida económica dos territorios ocupados. Con todo, a medida que a dominación facíase efectiva, ían aumentando en número e a súa condición foise deteriorando.
Viviron en barrios ou aljamas separadas (morerías) e dedicáronse no seu maior parte á agricultura e á artesanía. Foron numerosos en Toledo, Murcia, val medio do Ebro, Valencia. A súa influencia na agricultura, artesanía, arte, gastronomía e costumes foi fundamental naqueles lugares en que habitaron. A frecuente dedicación dos mudéjares a traballos artesanales e o gusto pola sofisticación de numerosos reis e nobres explican que podamos falar dunha ?arte mudéjar”. Trátase da implantación directa de elementos, xeitos e estéticas do Islam andalusí (sobre todo taifas ou nazaríes) en construcións cristiás, algo que confire enorme personalidade a estas obras.
Ao final da Idade Media foi consolidándose unha tendencia discriminadora cara ás minorías relixiosas non cristiás que culminou coa política de unidade relixiosa dos Reis Católicos. Así trala conquista de Granada en 1492, aínda que nas capitulaciones garantíaselles a liberdade de culto e a conservación das súas mezquitas, impúxose unha política restrictiva que forzaba ás conversiones ao cristianismo; como resultado producíronse diversas revoltas, que foron sufocadas. Trala conquista de Granada obrigouse aos mudéjares casteláns a bautizarse ou a ser desterrados. Desaparecían así os mudéjares e pasaban a ser moriscos ou musulmáns convertidos ao cristianismo. Anos máis tarde, o temor a que puidesen prestar a súa axuda a unha hipotética invasión turca ou dos piratas berberiscos, e tamén o feito de que se convertesen o obxectivo da Inquisición, posto que se lles consideraba falsos conversos, foi o pretexto para a súa expulsión definitiva en 1609-1614, durante o reinado de Felipe III. Só nos reinos de Aragón e Valencia, calcúlase que saíron uns 150.000 moriscos.
Para rematar, cando nos referimos aos moriscos, estamos halando dos musulmáns que permaneceron na Península Ibérica, unha vez finalizada a conquista cristiá de todos os territorios peninsulares e que foron obrigados a converterse ao cristianismo. Supuxeron un perigo potencial ao ser vistos como un apoio firme e favorable ás ofensivas do imperio musulmán no mediterráneo español. Formaban, doutra banda, comunidades moi pechadas, cun elevado número de poboación e cunha importancia económica notable. Todo iso fixo que as relacións entre a maioría cristiá e a minoría musulmá fosen sempre difíciles, feito posto en evidencia durante a rebelión dos moriscos nas Alpujarras (1568-1570), que tivo como consecuencia a dispersión forzosa por terras de Castilla dos musulmáns granadinos. No ano 1609, o rei Felipe III acabou por ordenar a expulsión de todos os moriscos de España, ao redor de trescentos mil, o que supuxo unha fractura extraordinaria en todos os niveis e a evidencia dun fracaso.
