Cando nos referimos ao lobis home, ou homes lobo, realmente o que estamos a facer mención ao personaxe que sofre un proceso de transformación, xa sexa un home, ou unha muller, nun lobo.
E é que desde unha época ancestral, en terras galegas perviven relatos e lendas que nos falan de seres mitolóxicos, encantados, máxicos ou malditos. En todo caso sempre son casos cun misterio real asociado a un simbolismo de profundas raíces.
Aínda non tratándose dun tema estritamente histórico, incluímolo entre as nosas publicacións, por forma parte do cúmulo de lendas e historias que conforman parte da historia cultural do mundo occidental.
Cando se fala de relatos como os do lobis home é habitual utilizar a expresión mitoloxía popular, que ten que ver nalgúns casos coa necesidade de non recorrer a expresións alternativas como supersticións, que ten unha carga negativa moi forte, como folclore, que remite a contidos en gran medida fora do seu contexto, ou ás moi indefinidas palabras crenzas ou lendas.
A orixe dos lobis home
A orixe do home lobo remóntase á mitoloxía proto-indoeuropea, onde a licantropía reconstrúese como un aspecto da iniciación da clase guerreira segundo o paganismo xermánico na Idade do Hierro de Europa. Na tradición “culta”, podería situarse o seu arranque mesmo na epopea mesopotámica de Gilgamesh, onde *Ishtar transforma en lobo a un pastor que fora o seu amante.
O termo lobis home utilizouse para denominar unha realidade que tamén atopamos na mitoloxía europea. Así nunha obra norueguesa “o espello dos Reis” escrita aproximadamente no ano 1250, fálanos dun feito provocado por San Patricio quen tras maldicir aos pagáns de Irlanda, convérteos en homes lobo por un período de sete anos. En terras escandinavas aos homes lobo coñéceselles como Varulv ou Varulf. En Italia reciben o nome de Lupo Menare e nos países eslavos denomínaselles Volkodlak, na Alta Bretaña Bisclavert, no caso de Portugal coñécense como o Lobisomen, Loup Garou en Francia, e en Normandían Garolf, por citar algúns exemplos.
No caso portugués, o lobisón, lobisomen ou lobarras adquire a forma de lobo mediante unha transformación que se denomina “correr o fado”. Recupera a súa forma humana ao ser ferido pero tamén no caso de que unha muller o aleite do seu propio seo, mentres mantén a súa forma de lobo.
No caso de terras hispanas, se nos fixamos nas máis próximas a Galicia, atopamos en Asturias o Home llobu, ou no País vasco do Gizosto.
A crenza europea neste personaxe mítico ten unha orixe común, a pesar das pequenas variantes, que podemos atopar na mitoloxía grega. Baste lembrar un rei, de nome Lycaon, que reinaba en Arcadia e que ofrecía sacrificios humanos para contentar aos seus deuses pagáns. Este rei converteríase en lobo por Zeus por realizar esas prácticas, ou tamén puido selo pola deusa Hera, en vinganza polos amores de Zeus con Calixto, filla dese rei. De aquí deriva, non só o termo licantropía e licántropo, senón os principais atributos que fundamentan o mito do home-lobo como entidade maléfica e como expresión dunha maldición ou posesión do ser humano.
O rei Lycaon
Hai que ter presente que desde moi antigo, atribuíronse ao lobo algúns aspectos negativos asociados ao mal, como a súa voracidade, a súa actividade cazadora nocturna aproveitando a escuridade (fronte á luz de Cristo), e un suposto comportamento luxurioso das lobas. Estes elementos crearon unha imaxe maléfica do lobo.
Algúns autores parecen sinalar unha tradición céltico-xermánica, que xa falaba de estrañas criaturas da noite, chamans capaces de converterse en feroces seres de forza sobrehumana, lobos invencibles que percorren a escuridade e que nin a forza de cen homes pode deter.
Xa na Idade Media aparecen recollidas en varias publicacións a crenza de que os bruxos e feiticeiros adoitaban transformarse en lobos para acudir aos Sabbat (reunións clandestinas nas que se realizaban todo tipo maxias), e isto explicaría algúns encarnizados procesos que levou a cabo a Inquisición contra supostos homes-lobo.
En territorio francés, atopamos os meneurs de loups, ou encantadores de lobos, que non eran outra cousa que ermitáns ou frautistas nómades que sempre ían acompañados lobos.
Así desde o comezo da humanidade lobos e homes protagonizaron un elenco de lendas, mitos ou realidades sempre envoltas no misterio e apoiadas na tradición oral, que permitiu desenvolver as claves da licantropía, as razóns e os antídotos.
En todo caso, nun contexto cultural diferente ao actual e que mesmo co cristianismo consideraba a transformación dun humano nun lobo como un feito debido a unha maldición ou unha posesión diabólica, o certo é que para os antigos europeos ese mesmo proceso era un don nas sociedades guerreiras, que vían no lobo as condicións de forza e ferocidade que desexaban posuír.
Como eran os lobis home?
Non hai unha descrición uniforme. Coméntanse que hai casos de licantropía, os que están máis próximos ao propio canibalismo, que as persoas conservan a súa forma humana. Estes en algúns casos están emparentados, se así pode dicirse, co vampiro. Tamén llo asocia a fantasía ou alucinación do licántropo. Noutros casos a descrición é a do propio lobo. É dicir, o corpo da persoa queda baleiro e o seu espírito entra no do animal ou se transforma en lobo, usando en ocasións unha pel de lobo para iso. Noutros casos, o tamaño é moito maior ao do lobo e a fisionomía conserva máis similitudes á humana.
Que capacidades e poderes tiñan os lobis home?
A este respecto atopamos capacidades similares en diferentes mitoloxías, aínda que con matices diferenciais. Por exemplo, na mitoloxía nórdica, os homes lobo teñen conxuntamente as habilidades propias dos homes e dos animais.
Con todo, na mitoloxía galega os homes lobo teñen a capacidade de mandar aos lobos. Son capaces de dirixir grandes mandas para lograr os seus intereses e mesmo son capaces controlalos ao volver á súa forma humana.
En todo caso, os licántropos, homes-lobos e lobis homes, poden ser feridos, e mesmo morrer, mentres se presentan como lobos. Aínda que segundo as mitoloxías francesa e nórdica os homes lobo recuperan o seu estado habitual tras ser feridos ou ao acabar coa vida. Non todas as mitoloxías comparten esta transformación á forma orixinal ao ser feridos. O que si se pode intuír dalgunha das historias é que estas criaturas teñen unha gran capacidade a aguantar os golpes e mesmo aos disparos.
Se nos referimos á forma en que os homes lobo abordan ás súas vítimas, novamente atopamos diferentes versións. En primeiro lugar en canto ao momento dos ataques, aínda que tradicionalmente as obras literarias e o cinema adoitan situalos nas horas nocturnas, os ataques poderían ser tamén do día.
En canto aos suxeitos dos ataques, os destinatarios serían ovellas, vacas, cans e mesmo persoas. Os ataques serían sempre de forma individual, aínda que tamén poderían facelo de maneira conxunta, en grande mandas de lobos, lideradas polo lobo “dá xente”, o licántropo. Presos de rabia e con exhibición dunha enorme forza, os homes lobos atacan ás súas vítimas de maneira desapiadada, utilizando as súas uñas para desgarrar a carne das súas vítimas e os dentes para devoralas.
.
O proceso de transformación dos lobis home
O proceso de transformación en lobo adoita ter a súa orixe nunha maldición paterna cara ao seu propio fillo. O motivo tamén pode responder a que o ou a moza saltase a prohibición cuaresmal de consumo de carne ou ben por non querer traballar para ir a cortexar.
Pero tamén pode deberse a nacer o día 24 de Decembro (data de nacemento de Jesús), ser o sétimo home (nalgunhas versións dise que ser o noveno). Outros motivos poderían ser a envexa, bruxaría ou mal de ollo. Pero tamén atopamos o caso que se refire a que cando un matrimonio ten sete fillas e ningún fillo, debe entregar a unha filla que se transformará en lobeira dos lobos.
No caso da tradición que sinala que o sétimo fillo dunha sucesión consecutiva de homes, está predestinado a converterse en lobo ao chegar a idade adulta, vemos que esta historia se repite con frecuencia en relatos orais e está asociado á crenza no destino irreversible dalgunhas persoas. Recollemos as consideracións do profesor en antropoloxía social da Universidade de Santiago Xosé Mariño Ferro, quen considera que esta crenza sustenta nas connotacións máxicas do número 7 desde tempos remotos. Así, o sétimo fillo home ou muller, era considerado especial pola familia, e a súa senón podía ser o de converterse en sanador, bruxa ou lobis home. Cando o neno que cumpría dita cifra daba os seus primeiros prantos, era costume mirarlle debaixo da lingua: se se advertía unha cruz de Caravaca ou a chamada “roda de santa Catalina”, o neno estaba destinado a converterse en sanador. De non verse tales sinais, estaría sen dúbida predeterminado a ser un lobis home, aínda que podería librarse se o irmán maior bautizábao, preferentemente cos nomes de Bartolomeu, Benito ou Antonio, segundo as zonas, e rezando responsos aos santos do mesmo nome. Non é casual que os galegos dirixisen os seus rogos a estas santidades; así por exemplo, sabemos que a San Antonio Abad considerábaselle protector de quen sufrían enfermidades da pel, en base sen dúbida ao labor que realizaba a orde de San Antón na Idade Media cos enfermos de lepra, sarna ou ergotismo.
No fondo o que sucede é que na sociedade galega tradicional prevalecían os lazos de sangue como base do desenvolvemento da comunidade.
A transformación en lobo, lobis home, home-lobo ou como queira chamarse cambia en función das fontes mitolóxicas das que se beba. Pero sempre é un fenómeno que escapa ao control de quen o sofre, pero do que se é plenamente consciente.
O máis frecuente é que o período de transformación do lobis home é algo que tamén varía segundo as fontes, o habitual é que só se converta en lobo por tempadas, ou pola noite ou durante certos días, e o feitizo pode durar máis ou menos anos. Nalgúns casos sofren a transformación cada lúa chea. Noutros casos, a transformación sucede durante a lúa menguante, durando esta entre unha ou dúas horas. A duración do maleficio varía dun lugar a outro; en Portugal asegúrase que o lobisón debía percorrer de 12 a 2 da madrugada até 7 cemiterios, 7 aldeas, 7 encrucilladas, etc. (outra vez o número máxico, que para certos autores é un símbolo da dor en mitoloxías antigas). Nalgunhas tradicións galegas tamén aparece o 7 como o tempo de duración do maleficio, o que as equipara á lenda irlandesa de San Patricio, que condenou a todo un clan a converterse en lobo transcorridos eses anos. Na mitoloxía polaca, a ira do lobis home xorde dúas veces ao ano: a metade de verán e en Nadal. Segundo relata o francés Jean Grenier, a frecuencia da transformación é diaria.
O proceso de transformación iníciase de noite, e o primeiro síntoma da enfermada sería a presenza de melancolía. Máis adiante, un día, normalmente un venres, ás doce da noite ten lugar a transformación. En todo caso, as transformacións relaciónanse co feito de revolcarse nos bulleirais ou na auga do orballo que caeu sobre a herba. Nalgúns casos da mitoloxía galega, o afectado por licantropía sácase a roupa antes de revolcarse no chan. Outra forma de transformarse na mitoloxía galega, e que comparte coa mitoloxía nórdica entre outras, é mediante o uso de peles de lobo. É nesta última mitoloxía onde non se limita este poder aos lobos, senón que tamén se estende a outros animais como pode ser o oso, cuxa transformación consiste en porse estas peles por encima.
O lobis home leva a cabo todas as maldades e crimes, en especial cos seres humanos. Percorre os camiños e non é infrecuente atopalo nas encrucilladas, lugares onde se produce o cruzamento de dous ou máis camiños. E é que non en balde, nas crenzas populares, as encrucilladas aparecen como lugares malditos nos que moran ou circulan personaxes malditos ou condenados no inferno.
O tempo que dura a transformación desde unha hora até os doce días, pero hai relatos que falan de anos. Este tipo de transformación depende da mitoloxía e mesmo dentro da mesma mitoloxía pode variar dunha historia a outra. Hai casos nos que a transformación dura toda a noite e outros, pola contra, que a transformación é durante o día. Estes últimos, de historias que proveñen da mitoloxía nórdica, só poden recuperar a súa forma orixinal durante a noite. Na Idade Media comentábase que unha multitude de persoas transformábanse lobos en distintos lugares de Europa durante a noite da festividade da Natividade, e atacaban ao gando e a calquera persoa que se atopasen.
Fronte á imaxe truculenta e estereotipada que nos ofrece a literatura e o cinema, a transformación en lobis home aparece como un fenómeno reversible e asociado directamente a un fenómeno moi arraigado: a maldición. Tras a transformación inversa, ao volverse humano, moitos dos homes lobo senten indispostos durante días, vítimas do esgotamento.
No caso de Galicia atopamos numerosas referencias ao lobis home en terras lucenses de Cervantes e dos montes do Cebrerio, ou en localidades ourensás, como no caso de Viana, Queixa ou San Mamede.
No caso de Doiras, un lugar da parroquia de Vilarrello, no concello de Cervantes, nas terras lucenses dos Ancares, sitúanse dúas lendas relacionadas coa transformación de persoas en animais, unha fálanos do paso dunha muller a Cierva, e a outra, a que nos incumbe neste caso, a dun home en lobo. Nesta última atopamos que a lenda narra que en Doiras vivían un pai e o seu fillo, e un día de celebración dunha feira na localidade próxima, Pedrafita do Cebreiro, ambos discuten pois o fillo quería ir á feira e o pai non, pois fixera unha queimada na súa casa. Como finalmente é o fillo quen se sae coa súa, o seu pai imponlle unha maldición dicíndolle que xa que lle gustaban tanto as mulleres, cal lobo seguise a todas as lobas do lugar. E a maldición do pobo polos ataques que o gando sufría a mans dun estraño ser, identificado co novo protagonista desta historia, o pai sospeita que podería tratarse do seu fillo, polo que recorre a unha meiga a fin de obter unha forma de reverter a transformación. A meiga indícalle que a forma de facelo é causarlle unha ferida, leve. Así actúa o pai, e parece ser que o mozo recupera o seu aspecto humano. O máis interesante destes encantamentos, é que sempre se relacionan con algún aspecto moral que pretende reprobarse. Neste caso, a vida luxuriosa do novo. A finalidade moralizante destes contos pode constatarse noutros relatos, como o da moza do val de Conso, esta vez maldicida pola súa nai por idéntico motivo.
Como sucede con tantas outras crenzas arraigadas en terras hispanas, o lobis home chegou a América por mor da emigración a aquelas terras, estendéndose sobre todo por terras brasileiras, por Río Grande do Sul, e tamén na conca do Uruguai e as costas de Arxentina
En todo caso, un dos lobis home máis coñecidos é Manuel Branco Romasanta, o home lobo de Allariz. Podedes ampliar información neste post que publicamos hai uns meses: Romasanta, a lenda do home lobo.
Manuel Blanco Romasanta
Por último sinalar que, desde un punto de vista médico, a figura do lobis home podería estar relacionada cunha enfermidade mental mental chamada kynanthropos ou os nosos lykanthropos, estudada xa polo médico da época de Adriano, Marcelo de Side.
Como protexerse dos lobis home?
Neste mundo de crenzas había lugar tamén para asumir formas de protexerse dos ataques dun lobis home. En principio, as fórmulas serían as mesmas que se utilizaban para estar a salvo de demos e bruxas, isto é, recorrendo a amuletos e bendicións, fundamentalmente.
Se o que se pretendía era tentar acabar co maleficio e desa forma que o home lobo volvese atacar, a fórmula elixida podía ser aproveitar o momento en que aquel recuperaba a súa forma humana, para quéimalle a pel de lobo que o recubría, pois coas chamas, o home quedaría*purificado. Unha alternativa, pasaría por facerlle un corte en algures do corpo do animal, o que provocaría que este sangrase e desta forma purificarse.
Na Europa medieval podemos atopar tres posibles remedios para tentar curar ás persoas que sufrían a súa transformación en lobos. Un deles sería utilizando o medicamento, elaborada especialmente con acónito (unha planta de alta toxicidade). Outro método sería mediante a realización dunha intervención cirúrxica, e por último poderíase recorrer a practicar un exorcismo.
Nas terras baixas alemás un home lobo podería curarse se o home lobo dixeríase ao mesmo tres veces.
Na cultura árabe crese que un home lobo pode curarse golpeándoo na fronte ou o coiro cabeludo cun coitelo. Outra crenza da mesma cultura sostén que perforar as mans do home lobo con uñas, cura a licantropía.
O lobis home na literatura
A enciclopedia Galega explica o fenómeno do home-lobo con detalle…
“
“Para ser lobishome- segundo crenza popular- necesítase que alguén (pode ser o pai, a nai, un familiar ou unha persoa con trazos de bruxaría) bótelle unha maldición ao individuo, directamente, ou ben aos pais. Esta maldición impón sempre unha “fada” sobre aqueles matrimonios que non teñen máis que fillos homes ou femias nun número de sete ou nove, xa que só o sétimo ou noveno dos descendentes pode nacer coa fada de transformarse en lobo ao chegar a unha idade determinada. Para evitar que isto se cumpra debe ser padriño dos fillos afectados pola fada, o irmán ou irmá maiores, segundo trátese de homes ou mulleres”.
O lobishome realiza a súa transformación pola noite e en despoblado: espido se envorcalla nos lugares onde o fan os lobos e convértese nun deles, pero moito máis feroz e resistente…”
Na obra “O lobo dá xente”, do escritor galego Vicente Risco, atopamos o relato dunha muller lobo á que o seu veciño puido salvar queimando a pel que a cubría e acabando así coa maldición que viña sufrindo irremediablemente.
Leste mesmo autor, no seu discurso de ingreso na Academia Galega o 23 de febreiro de 1929, fai referencia a un caso de licantropía. Tratábase da curiosa historia do anteriormente citado, Manuel Branco Romasanta, ao que alá por 1854, a xustiza galega condenou á pena capital por declararse culpable de diversos asasinatos baixo os efectos dunha maldición que, segundo el, transformáballe en lobo.
Pero se miramos moito tempo atrás, atopamos referencias ao home lobo en diferentes épocas.
Así, na antigüidade clásica, atopamos a súa presenza na literatura e mitoloxía grega. Vexamos algúns casos:
O historiador e xeógrafo grego Herodoto, xa no século V a.C., entre os seus escritos menciona aos “neuri”, un pobo do norte de Europa, que tiña fama de contar con numerosos bruxos e feiticeiros, e entre os que atopamos tamén a homes que supostamente se transformaban en lobos, para pasado un tempo recuperar o seu aspecto normal.
Herodoto
Publio Virgilio Marón, o poeta romano, autor da Eneida, que viviu entre os anos 70 e 19 a.C., na súa obra “Églogas” fálanos dun personaxe, Moreis, quen recorreu ao uso de firas e velenos para converterse en lobo.
O poeta romano Ovidio, que viviu entre os anos 43 a.C. e 17 d.C., relátanos na súa obra “Metamorfose”, unha historia relativa ao rei Licaón, de Arcadia, do que xa falamos en parágrafos anteriores.
No século I de nosa era, Plinio o Vello, menciona que, en Arcadia, unha vez ao ano, un home era elixido por sorteo do clan Anthus. O home elixido foi escoltado a un pantano da zona onde colgou a súa roupa nun carballo, nado a través do pantano e transformouse nun lobo, uníndose a unha manda durante nove anos. O home abstívose de probar a carne humana e regresou ao mesmo pantano, cruzou de regreso e recuperou a súa forma humana con nove anos engadidos á súa aparencia.
E tamén no século I, Agustín de Hipona, o primeiro filósofo importante da era cristiá escribe sobre certos feitizos de bruxas cos que converten a homes en lobos.
No caso do político e escritor romano Cayo Petronio Árbitro, atopamos que na súa obra “O Satiricón” un dos personaxes, Niceros, quen narra a historia dun banquete no que un amigo que se converteu en lobo.
Outro historiador e xeógrafo grego Pausanias, que viviu no século II, cóntanos de novo a historia do rei Licaón de Arcadia, e tamén dun home chamado Damarco de Parrasia, unha rexión de Arcadia, e que se transformou en lobo tras comer a carne dun neno sacrificado en honra do deus Zeus nas festas das Liceas, permanecendo nese estado durante dez anos, e unha vez rota a transformación chegaría a ser campión nos xogos olímpicos nos deportes puxilísticos.
Pausanias
Xa na Idade Media atopamos numerosas evidencias da crenza xeneralizada en todo o territorio europeo na existencia de homes lobo, en moitos casos motivados pola difusión e influencia que tiveron as obras de Agustín de Hipona.
San Agustín de Hipona
Atopamos referencias á conversión de homes en lobo en escritos de autores como son os casos do historiador e tamén bispo de Cremona, Liutprando, o xurista, político e escritor inglés Gaervasio de Tilbury, a poetisa María de Francia, ou o monxe e escritor benedictino alemán Conrado de Hirsau. No ámbito legal, a mención aos homes lobo aparece tamén nos códigos de leis medievais ditados polo rei Cnut, que gobernou Dinamarca, Inglaterra, Noruega e Suecia.
Na Idade Moderna, atopamos que as acusacións de licantropía aparecen como unha das acusacións nos xuízos contra as bruxas europeas. Atópanse referencias a elas en varios tratados en Francia e en territorios do Sacro Imperio Romano *Germánico.
Xa na Época Contemporánea, as crenzas ao redor dos homes lobo perviviron até non hai moitos anos. Sirva como exemplo, o ates citado, caso de Manuel Branco Romasanta.
Conclusións
O lobis home habería que entendelo como unha manifestación da primacía dos instintos máis primarios do home, ao lado oculto que levamos dentro.
Nos relatos que se localizan en Galicia, non aparece a enfermidade mental como explicación das metamorfoses, tampouco parece haber ningunha relación cos relatos das tradicións nórdicas que relacionan a transformación en lobo co furor guerreiro. A bruxaría ou a acción do demo tampouco aparecen de forma clara nas metamorfoses galegas, aínda que si existe ese compoñente diabólico que se asigna ao propio lobo. En Galicia teriamos que concluír que a transformación sería motivada por unha maldición.
En terras galegas atopariamos lobis homes e as lobis mulleres, e curiosamente as mulleres non parecen ter especiais problemas unha vez que se lles acaba a fada (maldición) ou son «desencantadas», con procedementos que ás veces son similares ao conto marabilloso ou ás historias de mouras, por exemplo.
Confiamos en que esta publicación resultase da túa agrado. Se é así, podes confirmárnolo premendo no botón de “Gústame”. Ademais, animámosche a subscribirche gratuitamente para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Lecturas recomendadas
Referencias
Mitología galega. De Álvarez Peña, A.
Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, máxias, santos e milagres. De Vaqueiro, V.
Guía de campo da Galicia encantada. De Reigosa, A.
Guía de los seres mágicos de España. De Callejo, J.
Diccionario de los seres míticos gallegos. De Cuba, X.R., Reigosa, A. y Miranda, X.
https://lendasgalicia.blogspot.com
