A maioría das relixións ofrece aos seus fieis a terra prometida. No antigo Exipto non era diferente e o paraíso era algo que esperaban todos os que morrían. A morte no Exipto antigo era considerada como unha pasaxe cara a unha segunda vida e isto dáballe un sentido positivo. Tras ela, o espírito entraba no mundo cósmico, un máis aló eterno e inmutable.
Para os exipcios da antigüidade, a morte non era o final da existencia, senón un alto no camiño, como un limiar que se podía pasar satisfactoriamente se se contaba cos medios adecuados para iso. A momificación dos corpos, os obxectos e amuletos depositados xunto ao defunto ou a arquitectura e a decoración das tumbas eran algúns dos instrumentos que podían permitir aos exipcios superar o letargo da morte e coñecer un novo amencer no Máis aló.
Con todo, a pesar da elevada noción que tiñan os exipcios acerca da transcendencia do home, o certo é que para que esa vida no máis aló desenvolvésese de maneira satisfactoria era necesario o mantemento do culto funerario ao defunto na súa tumba e, sobre todo, que se lle achegasen ofrendas alimenticias que evitasen que o falecido padecese de fame e de sede no outro mundo. Existen diversos esconxuros no “Libro dos Mortos” que ofrecen esa idea de intenso medo a ter que chegar a comer, por pura necesidade, os propios excrementos; di, así, o capítulo 51:
“A miña abominación é a miña repugnancia! Non comerei (o que é) a miña abominación; a miña abominación son os excrementos e non os comerei; son as *deyecciones e nelas non porei a miña man. Que non o toque coa miña man! Que nada me obrigue a camiñar por alí coas miñas sandalias!”
O peor desta crenza era que só os nobres adoitaban ser momificados. Os máis pobres só podíanse permitir ser enterrados na area, coa esperanza de que o aire seco frease a descomposición. Isto facía que tivesen que darse moita présa en atravesar as “12 Terras do Inferno”, tamén denominada Duat.
Pero para comprender as crenzas no antigo Exipto hai que saber que moitas dos seus costumes de vida e tratamento da morte conformábanse ao redor de conexións co que ocorre na natureza. Así, o movemento das estrelas, o ciclo das inundacións do río Nilo, o cambio climático fixeron fincapé nun ideal de circularidade que se estendía a outras instancias da vida cotiá desta antiga civilización. Os antigos exipcios concibiron unha explicación da morte moi distante da concepción das culturas contemporáneas; segundo o seu sistema de crenzas, a morte consistía nun proceso onde a alma sepárase do corpo. Desta forma, crían que a morte sería unha etapa de cambio para outra existencia. Sendo o corpo comprendido como a morada da alma, había unha gran preocupación en conservar o corpo dos que falecían, por iso desenvolvéronse varias técnicas de momificación capaces de preservar un cadáver durante anos.
Desde o punto de vista metafísico, os exipcios tiveron sempre o concepto de que o home vivo é un composto de principios materiais e inmateriais, indispensables os uns aos outros, até o punto de que non soamente o corpo, senón os principios espirituais mesmos están condenados a desaparecer se se creba a unión. De aí a importancia dos procedementos de conservación do cadáver, cuxo embalsamento foi a forma máis segura, e os ritos funerarios, tal como o da abertura da boca, polo cal os principios espirituais eran devoltos ao corpo embalsamado.
O paraíso para os exipcios chamábase Aaru e dicían que era un lugar de infinita abundancia. Os que entraban en Aaru terían de todo para o resto da eternidade. Para chegar tiñan que ir primeiro a un sitio chamado Duat, o cal estaba no ceo e era un mundo místico que facía de pasarela ao paraíso. Era un sitio onde había enormes bosques, lagos, zonas en chamas, acabando nunhas grandes murallas de ferro. Curiosamente os antigos exipcios tiñan mapas deste mundo invisible. Tiñan localizados as zonas perigosas con lumes, as cales había que evitar. En Duat tamén había demos, criaturas malignas e vingativos deuses. Pasar polos seus dominios era unha ofensa e por tanto a alma era consumida se lograban atrapala. Isto significaba que a infeliz alma quedaría atrapada no inferno para sempre.
Para pór as cousas máis difíciles había un prazo para poder chegar ao paraíso. Unha das razóns polas que os antigos exipcios momificaban aos mortos era para conservalos o máximo tempo posible. Tiñan que chegar ao paraíso antes de que o seu corpo descompuxésese.
Cando un home de consideración morría, para a súa embalsamento, as mulleres da casa cubríanse con lodo a cabeza e o rostro, descubríanse o peito e, cinguindo seu traxe cun cinto, golpeábanse e percorrían a vila acompañadas dos seus parentes. O fillo do defunto, despois de purificarse e colocarse unha pel de pantera, presentaba ao sacerdote un queimador de perfume para incenso e unha machada de ferro chamada nu, instrumento curvo con mango de marfil, necesario para a última cerimonia da apertura da boca e o ventre. A esposa e fillas do defunto desempeñaban o papel de xemidoras como Isis e Neftis. Celebrábase un festín no que se sacrificaban un touro, unha gacela e un ganso. Dise que os encargados de embalsamar pertencían a unha profesión que se transmitía de pais a fillos.
A entrega do cadáver facíase na denominada “Cabana de Deu” ou “Lugar puro da Casa Boa” ou “Casa da Vitalidade”. O embalsamamento levaba a cabo en presenza do ”Embalsamador de Anubis” (Deus negro) e dos “Chanceleres de Deus”, que eran os encargados de manipular os obxectos sacros e de valor. Ensinábanse á familia os distintos modelos de embalsamamento, así como modelos de mortos en madeira, pintados ao natural. Dise que o mellor era do de Osiris, seguindo o proceso de embalsamar que levou a cabo a súa irmá-esposa Isis. Unha vez elixido comezaba todo o cerimonial de embalsamamento.
Nos tempos de decadencia, os cadáveres de mulleres novas e belas entregábanse ao tres ou catro días, para evitar a ultraxe do corpo. Eran os Ierodulios (leigos ou aprendices) os que transportaban o cadáver ao necrio ou depósito; o corpo era colocado nunha mesa especial de madeira con forma humana. Alí lavábase exhaustivamente o cadáver de maneira ritual, con antisépticos, salvo a boca, os ollos e os oídos. Se perfumaba o corpo, quedando debidamente preparado para que o Escriba ou Grammata sinalase a incisión que era necesario practicar no costado esquerdo do cadáver, dun dez a quince centímetros de longo, e o acceso necesario para extraer o cerebro do cranio, que normalmente se practicaba a través do nariz, unha vez levantada a parte carnosa, para o que se utilizaban uns ganchos curvos especiais que maceraban a víscera, axudados á súa vez por drogas que introducían na cabeza. En determinadas momias, a extracción do cerebro facíase a través do Foramen Magnum, tamén polo Foramen Laceratum ou mesmo por un buraco artificial.
Cando era necesario desarticular o cranio, fixábase posteriormente unha varilla metálica. Inmediatamente entraban en acción os denominados Parachistas ou incisor, que abrían a incisión marcada polo Grammata. Realizado este acto, o Parachista fuxía a fume de carozo, perseguido polos parentes, que lle arroxaban pedras, sen ánimo de facerlle dano, proferindo imprecacions como para atraer sobre el, desde o ceo, a vinganza por este crime. Os Parachistas eran proscritos e non se mesturaban con outras clases. Reunidos os embalsamadores ao redor do corpo, extraían a través da incisión as vísceras do cadáver, exceptuando os riles, que quedaban intactos, e o corazón, aínda que sobre este órgano hai algunhas dúbidas, xa que algúns opinan que se extraía e no seu lugar era colocado un escaravello de pedra, cerámica ou outro material, emblema da vida humana e das transformacións da alma, e que debía ser consagrado cunha fórmula máxica escrita entre as súas patas. Esta invocación era: “Oh corazón meu, corazón que teño da miña nai, corazón que necesito para as miñas transformacións, non te levantes contra min!”. No caso de que por accidente o corazón non se atopase, realizábase a substitución polo escaravello de maneira obrigatoria.
A cavidade abdominal e torácica lavábase e limpábase e acto seguido enchíase a base de aceite de cedro, resina dunha especie de mimosa, áloes, mollo ou extracto resinoso de aloe perfoliata, canela, cortiza de laurus cinnamonius, cortiza de laurus cassia, resina líquida de pinus cedsens, betún de bitumen judaicum do Mar Morto, mirra pura quebrantada e machucada, serrín e cinamomo, cera fundida e especies. Nunca usaban incenso. Todo un conglomerado de exquisiteces naturais coas que eliminar calquera impureza do corpo do falecido, un proceso delicado onde o embalsamamento baseábase esencialmente en eliminar calquera resto que puidese provocase a descomposición do corpo. Tras isto, culminábase o proceso coa introdución do natrón, líquido viscoso que mana de certas montañas na provincia de Fayun, composto ao parecer por unha mestura de carbonato, sulfato e muriato de eslamiada e que había de secarse para converterse en natrón seco, e que desecaba completamente o cadáver. A iso había que sumarlle as características do propio clima exipcio, onde ese vento seco favorecía perfectamente a desecación dos corpos, de feito ás veces bastaba con deixar os corpos un tempo no deserto para que este proceso sucedésese por si só. Cosida a incisión volvíase a lavar o corpo con aceites aromatizados e entregábase aos Tarichentas, que eran os salitrores ou saladores e que na operación de embalsamamento contraían a impureza legal, da que se libraban mediante ablucións e certas fórmulas máxicas.
O tempo de duración desta fase era de 70 días (duración da ocultación da estrela Sirio), para que o corpo volvésese incorruptible. Co fin de evitar que se pelasen os dedos das mans e os pés, enrolábase unha fibra de liño, cobre ou ouro ao redor dunha incisión feita a partir da raíz da uña, cubrindo cun dedal os pulpejos dos dedos, nos cales ía gravado un escaravello para indicar a vida nova. Baixo as extremidades introducíase barro ou area para que conservasen a súa forma natural redondeada.
As vísceras eran lavadas concienciudamente con viño de palmeira e especias e enchíanse de mirra, anís ou cebolas. Debidamente envoltas, eran dispostas ritualmente nos cánopes ou vasos canópicos, preciosos recipientes elaborados con distintos materiais: terra cocida, alabastro ou pedra granítica (diorita), e enchidos de betún fervendo até os bordos; logo cubríanse con tapas dos mesmos materiais nos cales se atopaban gravadas as imaxes do catro Xenios funerarios, fillos do Deus Horus ou Horo, a saber:
- Hapi: representado con cabeza de mono ou cinocéfalo, recibía os pulmóns. Está relacionado coa deusa Nephtis e o Polo norte.
- Amset: representado con cabeza humana, recibía o fígado e relacionábase coa Deusa Isis e o Polo sur.
- Duamutef: representado con cabeza de chacal, recibía o estómago, relacionado coa Deusa Neith e o Leste.
- Quebsenuf: representado con cabeza de falcón, recibía os intestinos e relacionábase coa Deusa Selkit e o Oeste.
Estes Xenios eran a representación do catro Elementos, o catro Forzas, e colocábanse nunha arqueta, separados e en posición vertical. Desta maneira o morto era secundado por cinco Xenios, catro encerrados nos vasos e o que había no féretro que se fixaba na momia. O sexto Xenio, que se relacionaba con Osiris, era o que axudaba ao dobre, o Ka, a escapar do peche a través da porta falsa da tumba.
O sétimo Xenio era o máis esotérico, xamais se lle nomeaba, e tiña unha misión específica no peso do corazón ante o Tribunal de Osiris, na Sala da Verdade-Xustiza. Pasados os 70 días rituais, o cadáver era retirado do recipiente de natrón e mostraba unha integridade tan perfecta, que até as pestanas e as cellas permanecían intactas, cambiando moi pouco o aspecto do corpo. Se lle trenzaba o cabelo e púñanlle ollos esmaltados; lavábase o corpo con natrón líquido e o embadurnaban con óleos perfumados. Recubrían o cadáver con resina fundida e tinguían os dedos con alheña; tarefas previas á complicada cerimonia ritual do vendaxe. Anubis era a Divindade que presidía os embalsamamentos e a conservación das momias, guía dos camiños e da barca en que o Sol percorre os carreiros celestes. El é quen introduce ao “morto” no Tribunal de Osiris e o que saca o corazón para a súa pesada na balanza da Xustiza.
Proceso de embalsamento
Dise que Anubis ensinara á exipcios a arte de envolver aos seus mortos en vendas e que isto era esencial no proceso da momificación. Todo o ritual do vendaxe seguía unha estrita normativa de carácter Mistérico. A operación de colocar véndalas era moi complicada e necesitaba o concurso de embalsamadores e sacerdotes que debían recitar oracións e encantamentos e realizar exorcismos. Reuníanse véndalas feitas con tiras cortadas de tea de liño, que debían ser dunha forma especial, que cubrisen a parte do corpo a cada unha destinada, debían comprarse en determinados lugares e levar escrito en xeroglíficos o seu destino. Necesitábanse de duascentas a trescentas para envolver un cadáver. As teas eran en xeral de cor branca, tomando co tempo un gris moi marcado. Habíaas tamén de cor rosa ou encarnada, que adoitaban empregarse para cubrir a cabeza. Véndalas se untaban con aceites de varias especies, meles, dez clases de aromas, flores, herbas e gomas que purificaban e perfumaban o corpo do defunto. Cada venda recibía o seu nome, dependendo do lugar onde se aplicaba. Todos os ligamentos da cabeza eran vixiados polos superiores dos Misterios para comprobar o seu exacto traballo. Unha vez colocadas véndalas cunha banda ancha de dous dedos, se untaba a cabeza con aceites e tapábanse os orificios con aceite espeso.
O sacerdote rezaba entón as súas oracións. As uñas das mans eran pintadas ou douradas. A pel das plantas dos pés arrincábase, xa que os exipcios considerábana impura, e substituíana por sandalias de papiro, cartón ou liño real, nas cales pintaban ás veces uns ollos para que non desen un paso en falso, nin volvesen andar na Terra; estas sandalias colocábanse debaixo de véndalas. As dúas pernas eran atadas e vendadas coma se fosen unha, adoptando a posición osiriana. Realizado todo o proceso do vendaxe, procedíase a cubrir con elementos rituais distintas partes da momia, co fin de obter a debida protección que o defunto esperaba dos Deuses da morte. Estes elementos eran catro: máscara, colar, peto e sandalias, ou todos xuntos, en forma de tapa a guisa de caixa. No decorado destas pezas entraban todos os Deuses funerarios.
A perna esquerda era protexida pola serpe Buto (o Norte e Baixo Exipto); a perna dereita era protexida por unha cabeza de voitre (o Sur e o Alto Exipto). O pescozo era protexido por dúas categorías de colares e amuletos de seis filas. No peito colocábase un colar funerario chamado Ousekh, con inscricións sacras, que terminaba nun escaravello que se cosía á momia por pequenos aneis. Estes elementos impedían que o corpo seguise á alma. Os membros eran colocados en actitude legal ou de rito. As mulleres, cruzadas as mans sobre o peito; aos homes deixábaselles as mans ao longo do corpo ou ben se facía que a man esquerda apoiásese no ombreiro dereito. Sobre os seus brazos e xeonllos colocaban follas do “Libro das manifestacións á Luz”, coñecido tamén como “Libro da Oculta Morada” e popularmente como “Libro dos Mortos”. Sobre a cabeza colocábase unha coroa de palla, símbolo da verdade, para que o defunto puidese pronunciar o Ma-Kheru, a palabra da Verdade. Á momia asperxíalla con incenso e auga lustral para lavarlle dos seus impurezas, e entregábase aos colckyti, que eran os encargados de entregalas aos familiares, en presenza dos sacerdotes, que realizaban a última cerimonia, a apertura da boca coa machada Nu e do ventre.
O sacerdote aproximaba a súa cara ao morto para comunicarlle o seu fluído vital, pronunciando a última frase do ritual de embalsamamento:
«Ti resucitas, ti resucitas para sempre, estás aquí de novo, novo para sempre».
Colocaban á momia xunto cos vasos canópicos na barca funeraria, que a través do Nilo era conducida ao Val das Tumbas, realizándose festíns e danzas rituais; xa situada na súa última morada, era colocada no sarcófago en postura vertical. Con todo este sagrado e mistérico proceso da momificación permitíase ao defunto efectuar, nas mellores condicións posibles, a súa viaxe ao Máis aló, para acceder á Inmortalidade.
A técnica de embalsamar alcanzou en Exipto as máis altas cotas de perfección, totalmente comparables ás realizadas no noso Medicamento, con todo o seu aparato técnico e científica. A gran diferenza estriba no carácter ritual, sagrado e máxico que motivaba ao pobo exipcio e máis concretamente á alta caste sacerdotal, a levar a cabo tan sofisticado método.
Os rituais de momificación e inhumación eran máis importantes, mesmo, que a propia existencia, dado que a tumba imaxinábase como un lugar de renovación da vida terreal, adquirindo así unha importancia primordial. Para garantir a continuidade na outra vida debíanse construír tumbas seguras nas que habitaría o espírito dos defuntos, a quen había que asegurar o mesmo benestar que tiveron na vida terreal. Para iso depositábase un rico enxoval e realizábanse ofrendas de alimentos, das que se ocupaban os vivos. Os alimentos eran indispensables, pois se faltaban a alma tiña que vagar na súa procura.
Para concluír hai que dicir que o embalsamamento non era exclusivo unicamente dos seres humanos, das grandes e distinguidas personalidades. Tamén era habitual facer este proceso cos animais, con touros, crocodilos, gatos, ibis… criaturas que tamén se consideraban protectoras dentro da cultura exipcia.
Tras a morte, ao pouco tempo, segundo a crenza exipcia, o individuo perdía acceso a todos os praceres e beneficios gozados durante a súa existencia terreal. Para recuperar os seus beneficios na súa nova existencia, a persoa (sexa cal fose a súa posición social en vida) era conducida polo deus Anubis para presentarse ao Xuízo de Osiris, lugar en que recibía unha avaliación dos seus erros presidida por 42 demos, representando os 42 nomos do Alto e Baixo Exipto. Antes do comezo do xuízo, foi entregado aos defuntos o “Libro dos mortos”, onde obtiña as pautas debidas do seu comportamento durante a sesión realizada. Para que recibise a aprobación das divindades, era necesario que o xulgado non cometese unha serie de infraccións, como roubar, matar, cometer adulterio, mentir, provocar confusións, manter relacións homosexuais ou escoitar conversacións alleas. No ápice do xuízo, Osiris pesaba o corazón do falecido nunha balanza. Para que a persoa recibise a aprobación, o seu corazón debía ser máis lixeiro que unha pluma. Pola contra, o individuo non podía entrar no Duat, unha especie de submundo dos mortos, e a cabeza do culpable era devorada por un deus con cabeza de crocodilo, Sobek.
Hai que entender que para a mentalidade exipcia, o individuo forma parte dun grupo social, e esta solidariedade entre individuos debe manterse para que a existencia permaneza. Por iso, é fundamental conservar a identidade de cada individuo, de maneira que os seus asociados póidano recoñecer e contactar. Eses asociados son a súa familia e tamén as “partes psíquicas” nas que o individuo se divide cando morre: ante todo, o ka (ou “dobre”), que era como o reflexo inmaterial do individuo, o equivalente da súa personalidade, que residía na tumba e cuxa función era recibir as ofrendas dos vivos, e o ba, que representaba a alma vexetativa, o principio animador do organismo que podía viaxar lonxe do corpo en forma dun paxaro con cabeza humana, e que transitaba da tumba ao mundo dos vivos, cada día; pero tamén, a sombra e o nome do defunto.
Doutra banda, o defunto sofre unha serie de transformacións post-mortem. Aparentemente, ninguén lla causa, senón que lle ocorren. Estas transformacións, tal e como se describen en 85 capítulos dos “Textos dos Cadaleitos”, son dunha gran diversidade e complexidade: o defunto transfórmase en animais como unha andoriña, un touro, falcóns ou unha pulga, plantas como o trigo do delta, cousas como vento ou a chama, deuses como o rei do ceo, ou bas de deuses. Un asunto de esencial importancia que hai que dirimir precisamente é se as transformacións ocórrenlle ao defunto ou a unha parte do mesmo (en particular, ao seu ba). Ao morrer, o suxeito era desde entón un novo Osiris, porque participaba dos ritos cuxos beneficios fora o deus Osiris o primeiro en experimentar.
No caso dos faraóns, imaxinábaselles unha supervivencia solar: o faraón morto volvía ao mundo dos deuses, ao que realmente pertencía por natureza, e subido a bordo da barca solar, podía eternamente bendicir o Exipto, que gobernara. A idea dunha supervivencia na tumba mesma non se perdeu xamais, e os exipcios designaron as tumbas cun termo moi expresivo: “moradas de eternidade”.
Co tempo, a postura dos exipcios ante a morte experimentou algúns cambios. O beneficio dos distintos modos de supervivencia tras a morte estendeuse aos poucos a todas as capas da sociedade. Fálase, ás veces, dunha democratización dos ritos e as concepcións funerarias. Pero non pode pensarse que as clases máis baixas estaban incluídas nesta concepción paradisíaca ultra terreal.
Outros cambios que foron aparecendo foron as condicións. Aos paraísos que imaxinaban, os exipcios supuxéronlle unhas condicións de acceso. Entre as condicións, a máis esencial era a práctica do ben neste mundo. O acceso ao mundo dos deuses, presidido primeiro por Ra, e máis tarde por Osiris, determinábase só ao termo dun xuízo cuxa realidade determinaron moi pronto os sabios exipcios.
No Imperio Novo proveuse aos sarcófagos duns rolos que levaban as fórmulas redentoras capaces de salvar a alma de todos os perigos: o xa citado “Libro dos Mortos”.
O momento máis coñecido é o da confesión negativa, formada por fragmentos dos ensinos dos sabios, de chamamentos teolóxicos e prácticas máxicas:
“Non cometín inxustizas contra os homes, non maltratei aos animais, non fixen dano en lugar de xustiza, non hei blasfemado ao meu deus, non hei empobrecido a un pobre, non fixen sufrir, non fixen chorar, non matei, non falseei o peso da balanza… son puro, puro, puro, non me sucederá dano algún neste país, nesta sala de audiencia da dobre xustiza, porque coñezo o nome dos deuses”.
Para asegurar a eternidade dos mortos, estes debían inhumarse en tumbas que preservarían o corpo ao mesmo tempo que se practicaban cerimonias e ritos para asegurar a conservación do “resucitado”. Por tanto, a arquitectura funeraria creou obras que figuran entre as máis belas e grandiosas da antigüidade. Crese que había unha xerarquización na elección do tipo de tumba, en base á pertenza do defunto a unha escala social determinada. Así, os sacerdotes e faraóns foron enterrados en mastabas, construcións en forma de trapecio, divididas en dúas compartimentos, unha para o sarcófago e outro que almacena as ofrendas do ritual funerario.
Outro deses medios máxicos constituíao a palabra, pronunciada durante os rituais de enterramento e ofrenda ou ben escrita en forma de esconxuros e encantamentos. Neste último apartado destaca a colección dos que conforman o denominado “Libro dos Mortos” (denominación proposta por primeira vez, no século XIX polo exiptólogo alemán K.R. Lepsius). Pero o seu título orixinal podería traducirse como Libro da saída ao día ou Libro para saír durante o día, o que deixa ver a súa función básica: permitir ao seu dono continuar vivindo no Máis aló, saír do seu sepulcro e vivir de novo na terra ou unirse ao sol na súa viaxe diaria polo ceo. Para iso, ademais de vencer á morte, o defunto debía sortear os perigos que puidesen axexarlle no seu camiño cara ao Inframundo, a rexión en que habitan os mortos.
O “Libro dos mortos” era crucial na crenza exipcia sobre a morte e a vida eterna, e adóitase considerar como unha evolución dos “Textos das Pirámides” do Imperio Antigo, os escritos funerarios máis vellos de todo o mundo, pois o precedente máis remoto atópase na segunda metade do Reino Antigo (2686-2160 aC), esculpidos nas cámaras internas das pirámides, tiñan por obxectivo axudar ao faraón defunto a recuperar o seu vigor para espertar á súa nova vida, unirse aos seus compañeiros os deuses e ascender ao ceo, onde podería asucar a bóveda celeste xunto a Ra, o sol, renacido cada amencer.
Os “Textos dos Cadaleitos” deben o seu nome actual ao feito de que os encantamentos se plasmaban na cara interna dos féretros. Dos preto de mil douscentos encantamentos dos Textos dos Cadaleitos, un bo número actualízanse, moitos se descartan e entran en xogo outros novos. Neses momentos cóntanse case douscentos capítulos diferentes. Os feitizos, himnos e demais fórmulas do Libro dos Mortos colócanse ben xunto á momia (escritos sobre véndalas ou nun rolo de papiro depositado no interior do cadaleito) ou ben preto dela, inseridos nalgún tipo de colector. É o que ocorría a finais do milenio I aC. coas frecuentes figuras de Osiris, deus dos mortos, feitas de madeira pintada e baleiradas para tal fin.
Libro dos mortos
Os textos do “Libro dos Mortos” son de moi variada índole. Un primeiro grupo de esconxuros busca a provisión continua de alimentos ou de aire para toda persoa que chegue a utilizalos. Tamén son frecuentes as invocacións dirixidas a asegurar ao defunto o mantemento dalgunhas das facultades das que gozaba en vida, como non perder o dominio sobre a súa boca ou lembrar cal é o seu nome. Destacan especialmente as invocacións relacionadas co corazón, como, por exemplo, para que este órgano non testifique contra o seu dono durante o xuízo dos mortos, no que se valora se se é digno ou non de gozar dunha existencia eterna tras a morte. E son constantes os feitizos destinados a protexer ao morto de animais perigosos e dalgúns dos habitantes do inframundo.
Outro grupo de textos busca que o defunto poida desprazarse libremente, tanto polo ceo como polos espazos que compoñen o Máis aló. Os encantamentos outórganlle todos os coñecementos necesarios para iso: as palabras máxicas, secretas, que haberá de dicir aos monstruosos gardiáns que gardan as portas con enormes e afiados coitelos para que lle deixen pasar, ou os nomes das partes dos barcos que lle permitirán cruzar as augas do Inframundo ou asucar o ceo a diario.
Mesmo se facilitan itinerarios que detallan as paisaxes do mundo dos mortos, a súa orografía, edificios e habitantes. Con eles, o defunto poderá sortear os perigos e atravesar as súas rexións polos lugares máis propicios. Para os vivos son moi frecuentes as instrucións sobre a confección e preparación dos amuletos que haberán de incluírse entre véndalas da momia ou que recibirán sobre a súa superficie un capítulo concreto do libro.
Especifícanse os materiais a utilizar, as condicións de pureza baixo as que unha persoa debía empregar o texto (sen haber comido determinados tipos de carnes ou peixes, por exemplo) ou as imaxes e figuras que terán que usarse ou debuxarse no ritual en que o encantamento debía ser recitado.
Un conxunto capital é o das “fórmulas das transformacións”. Con elas, o defunto poderá transformarse en diferentes seres que permitirán o seu feliz renacemento no Máis aló. Moitos deles parecen estar relacionados co sol, que morre e renace todos os días, e por iso modelo dunha vida eterna en transformación.
O morto poderá coñecer o mesmo destino que o sol se se metamorfosea nun falcón de ouro, nunha flor de loto (que se abre á alba e péchase durante a noite), na garza Benu (a posterior ave fénix dos gregos) ou nunha andoriña. Poderá ser dono dos seus actos e incrementar o seu poder se se transforma nun crocodilo ou unha serpe, ou mostrar a superación da morte ao adoptar a forma do deus Ptah ou a dun ba (elemento intaxgible do ser humano) vivo.
Son moitos os exemplos que se conservan do Libro dos Mortos en museos e bibliotecas nacionais de todo o mundo. Os destacados atópanse no Louvre, no Museo Exipcio do Cairo e, especialmente, no British Museum.
No referente ao tipo de tumbas exipcias, na súa gran maioría, caracterizáronse pola súa colosal estrutura vinculada á adoración e poder relixioso do faraón, considerado un deus. De igual forma, diferenciáronse pola utilización da pedra en formada tallada, que fundamentaba a crenza da construción dunha morada eterna e perdurable no tempo, protexía ao corpo da intemperie, e enaltecía ao monarca, o cal era acompañado de innumerables obxectos que usaría na súa vida ao máis aló. O enterro dos faraóns e dos membros das capas sociais altas dábase lugar en tres construcións diferentes: as Pirámides, as Mastabas e os Hipogeos, monumentos nos que os máis poderosos buscaban, tras a súa morte, a seguridade nesas impoñentes “casas de eternidade”.
Mastaba
- As mastabas, as tumbas máis antigas de Exipto, consistían nuns enormes bancos con forma de pirámide truncada. Chegaban a medir 20 metros de altura. Foron a sepultura dos soberanos do período Arcaico de Exipto. Mastabat, é unha palabra árabe que designa un banco de madeira onde expor a mercadoría para a súa venda no mercado. Consta de dous partes: a cámara funeraria, subterránea, e a capela na parte superior que consiste nunha construción en forma de pirámide truncada. Crese que simboliza a unión do Alto e o Baixo Exipto. Estas tumbas en forma de pirámide truncada debían parecerse aos postos de venda dos mercados, e os árabes chamáronas así. Tiñan varias salas, entre elas, a cámara funeraria. Esta estaba situada no nivel subterráneo e despois selada para protexela. O acceso era a través dun corredor onde se achaba unha capela para as ofrendas e un espazo pechado coa estatua do falecido. No nivel inferior, atopábase a cámara funeraria co sarcófago do faraón. Unha característica das mastabas eran os ronseis chamados de “falsa porta”. Isto era a representación en baixorelevo dunha porta moi alta e estreita, cunha especie de pequeña persiana, tamén en pedra, arroiada na parte superior do dintel. Estas “falsas portas” tiñan por finalidade que a alma do defunto puidese saír do sepulcro por medio de fórmulas máxicas. Representaba a porta pola cal volver ao mundo dos vivos. Decorábanse as paredes con ofrendas para a alma do defunto. Nestes paneis de baixorelevo representábanse todos os obxectos e alimentos que se ofrecían á alma do falecido.As mastabas mellor conservadas están na necrópole de Saqqara, preto do Cairo, destacando a de Nebetka, o gran visir do faraón Teti.
Pirámide
-
- As pirámides iniciáronse coas denominadas pirámides graduadas, derivacións das mastabas. Estaban constituídas con varias bancadas, a modo dunha “escaleira xigantesca” que se elevaba cara ao ceo. A primeira e máis famosa destas é a Pirámide Graduada de Saqqara do faraón Dyeser (Zoser) da III Dinastía de Exipto. Segundo Manetón, o sacerdote e historiador exipcio, o arquitecto que a edificou foi Imhotep, o primeiro arquitecto da historia, que posiblemente quixo simbolizar con esta primeira pirámide a ascensión do defunto do “mundo terreal cara aos Ceos”.
As pirámides estaban conformadas por un recinto rodeado por unha muralla cunha porta de acceso a un gran patio acompañado dalgunhas pequenas tumbas e un santuario. Aínda que posteriormente, empregáronse as pirámides integradas aos templos dos exipcios cunha rampla de ingreso á maxestuosa construción, que internamente posuían unha rede de pasadizos secretos que dificultaban a chegada á cámara onde se atopaba o faraón, contando con condutos de escape e ventilación que saían ao exterior. Estas edificacións foron evolucionando até converterse nas clásicas pirámides lisas de catro caras, que uníndose na parte superior formaban un piramidión (pirámide diminuta realizada dun só bloque).A cámara funeraria atopábase ao final dun corredor conectado coa entrada da tumba por unha rampla.
As pirámides son os elementos máis importantes, aínda que non os únicos, do “complexo funerario” que inclúe outras estruturas esenciais e con significados teolóxicos e simbólicos como o templo funerario, o muro que rodea o complexo, a rampla procesional, o templo inferior e a pirámide satélite.
A pirámide é a materialización en pedra dos raios solares e estaba destinada a acoller e protexer a momia real. O seu desenvolvemento baseouse en tres eixos: o eixo vertical, que unía a terra co ceo e ao faraón co seu pai divino Re; o eixo norte-sur ou eixo terrestre, paralelo á dirección do río Nilo, e o eixo este-oeste ou eixo celeste, paralelo ao curso diúrno do astro solar que nace polo leste e morre polo oeste, rexenerándose cada día. O eixo terrestre defínese na pirámide pola entrada, que se atopa situada no lado norte, e polo corredor descendente, que se dirixe cara ao sur en dirección á cámara do sarcófago. O eixo celeste ou solar relaciónase co concepto de Resurrección.
No lado este de a pirámide sitúase o templo funerario, lugar onde se practicaba o culto diario ao rei defunto e divinizado que garantía a orde sobre a terra, e onde os sacerdotes depositaban os alimentos diante do ronsel de falsa porta que se atopaba na sala de ofrendas.
A pirámide satélite estaba situada no sueste da pirámide real e cumpría, con respecto ao templo, unha función de cenotafio. Estaba destinada ao Ka do rei e non incluía sarcófago nin instalación de culto. Algunhas destas pirámides satélites serviron de tumba para as raíñas.
Os “Textos das Pirámides” dannos unha resposta ao porqué da súa existencia. A declaración 267 destes textos afirma: ”Unha escaleira ao ceo disponse para o meu (alusión ao rei) para que poida ascender por ela ao ceo”, a declaración 717 do mesmo texto afirma que “o rei comeu cinco veces nun día de vinte e catro horas, tres no ceo e dous na terra: na mañá e na tarde.” As pirámides graduadas representarían, por tanto, a escaleira pola que o rei debía ascender desde a tumba ao ceo.
O faraón Zoser, da IIIª dinastía (2700-2620 aC.), encargou ao seu arquitecto Imhotep a construción dun gran complexo funerario en Saqqarah, consistente nun gran recinto amurallado en cuxo centro se alza a pirámide graduada; crese que a xenialidade do arquitecto estribou en construír unha serie de mastabas superpostas e decrecentes en tamaño. Nos muros do recinto, destacan as columnas protodóricas.
Snefru, fundador da IVª Dinastía (2600-2500 aC.), edificou tres pirámides; a primeira graduada, a segunda romboidal e a terceira presenta por primeira vez a regularidade xeométrica da pirámide perfecta: é un edificio de planta cadrada, cuxas catro caras ou fachadas son triángulos isósceles coas puntas converxentes; está construída con pedra dura e recuberta por un revestimento moi fino de calcaria. As pirámides posteriores están concibidas exactamente sobre o mesmo plan, variando soamente as dimensións; o revestimento de calcaria aparece substituído a miúdo, na base, por outro de granito.
O conxunto máis soado é o das pirámides de Kheops, Kefrén e Mikerinos, levantadas sobre a meseta de Gizeh. Constitúen estaban na lista do Sete marabillas do mundo. Aínda que o aspecto exterior apenas cambiou, a evolución proseguiu na disposición das cámaras funerarias, que deixarán de ser subterráneas. O conxunto complétase con templos funerarios na beira do Nilo, conectados coas pirámides mediante suaves ramplas. Ao norte do templo funerario de Kefrén atópase a Esfinxe (Pa Sechem Ankh: a imaxe da vida).
- Os hipoxeos ou siringas eran tumbas escavadas no interior dunha montaña que presentaban unha planta interna cunha serie de corredores inclinados que conducían primeiro a un vestíbulo e logo á cámara funeraria, cuxo espazo tamén contiña unha capela de culto e pequenos depósitos para as ofrendas.
O continuo saqueo das antigas tumbas faraónicas e o custoso da súa construción deberon ser factores decisivos para o triunfo do Hipoxeo. Este tipo de enterramento consistía nunha tumba escavada na roca, de moitos metros de lonxitude e profundidade. Xa se utilizou no Imperio Medio na necrópole de Beni Hasam, pero non foi até o Imperio Novo cando levou a cabo o enterramento de varias dinastías de Tebas alén do Nilo, na paraxe desértico que coñecemos como Vales dos Reyes e Val das Raíñas.
Hipoxeo de Nefertari
Os primeiros hipoxeos eran simples: un corredor e unha cámara funeraria. Os dos grandes faraóns e faraonas do Imperio Novo fixéronse máis complexos e decoráronse luxosamente con pinturas relativas á vida no Máis aló, e á acollida que os deuses dispensaban ao defunto. Tamén posuían un complexo funerario, pero alén da montaña, xunto ao río.
Case todos estes hipoxeos reais están no Val dos Reyes, na beira occidental do río, e os máis coñecidos son o de Tausert e Sethnajt.
Pero a tumba non albergaba exclusivamente ao cadáver; a mastaba era un monumento funerario nun lugar de culto; o sentido da pirámide e o hipoxeo só poden comprenderse se se ten en conta a súa relación cos templos funerarios onde os mortos recibían as pregarias e as ofrendas estipuladas.
Ás representacións do morto uníase, ademais dun mobiliario fúnebre que sempre acompañara ao defunto, figuras cuxo nome exipcio significaba “os substitutos”: eran pequenos servidores de madeira ou arxila a quen a eficacia das fórmulas máxicas convertían en obreiros, empregados, servidores reais, que permitirían ao rico, chegado ao outro mundo, levar a vida que levara sempre.
Porque, nas súas crenzas, o morto representaba un ser novo: a alma se reintegraba ao corpo cando os especialistas funerarios daban cumprimento dos ritos sobre o cadáver previamente momificado.
Bibliografía
“Faraones y pirámides”, de A. Blanco Freijeiro y otros
“Ideas de los egipcios sobre el más allá”, de E.A.W. Budge
“La Cosmología de los Textos de las Pirámides”, de James P. Allen. Versión española en Internet, de R. M. Thode, en http://www.egiptologia.org
“La inmortalidad en el antiguo Egipto”, de J. Martínez
“Momias: la derrota de la muerte en el antiguo Egipto”. J.M. Parra Oritz
“Momias reales: la inmortalidad en el antiguo Egipto”, de F. Janot
“Arqueología”, de C.Guiral y M. Zarzalejos.
