A escultura románica como medio divulgativo relixioso

Con esta publicación pretendemos facer unha aproximación ao estudo da utilización da escultura, por parte dos poderes civís e relixiosos, como un medio para ilustrar, formar e adoutrinar aos fieis, durante a Idade Media.

En primeiro lugar, lembremos que tras a devastación provocada pola peste negra, coa perda dun terzo da súa poboación Europa entraba nunha época escura. E a arte non foi unha excepción.

Durante a Idade Media (desde o século V até o século XV), a arte europea estivo marcado por unha forte influencia da Igrexa católica. A arte imbuíase en aspectos sociais, económicos, políticos, relixiosos e culturais da sociedade. Pinturas, esculturas, literatura, construcións civís e outras manifestacións artísticas foron influenciadas e supervisadas polo clero católico. A Igrexa concibía, o que hoxe conceptuamos como arte, cun fin didáctico.

Nunha época en que a inmensa maioría da poboación carecía da máis básica formación, a única e mellor forma de comunicarse con eles, e influír nas súas crenzas e comportamentos, era mediante o uso da arte como vehículo. Había que instruírlles sobre o que estaba permitido e o que non, contarlles o que sucede ao redor da virtude, o pecado, Deus, o mal, as consecuencias dos nosos actos, etc. O uso da arte para este fin partía da concepción do mesmo, entendéndoo como un oficio, e non como unha bela arte, de tal maneira que pretendía, por exemplo, que as esculturas non tivesen como obxectivo principal mostrase como belas (que o eran na súa inmensa maioría), senón como entendibles.

As manifestacións artísticas, nesta ocasión centrarémonos na  escultura, eran controladas por parte da Igrexa católica para que o pobo evitase o seu “condenación”. A arte paleocristianao, desenvolveu un código de comunicación que será desenvolvido desde a arte prerrománico.

Antes de poder penetrar nos significados ocultos que a escultura románica poida transmitir (o que entenderiamos como simbolismo), hai que coñecer que quería representar o escultor. É dicir, debemos familiarizarnos coa iconografía.

A palabra “Iconografía” significa o estudo da orixe e formación das imaxes, así como a súa identificación por medio dos atributos que case sempre lles acompañan. De maneira máis resumida e sinxela, podemos dicir que a iconografía se ocupa da interpretación e descrición das temáticas das imaxes representadas nunha arte.

 

Globalmente entendida, a función da arte relixioso, directa ou indirectamente, é gañar conversos. Por tanto, a arquitectura é a forma principal, xa que unha catedral pode inspirar, ensinar e albergar unha congregación. Así, durante polo menos o nove séculos entre 800 e 1700, a Igrexa de Roma foi, con moito, o maior mecenas das artes.

Pero sobre a intencionalidade hai controversia. Para o gran estudioso Jaime Cobreros, ningunha manifestación artística do románico é casual. Sempre existe intención transcendentalizadora. En palabras textuais súas: “As formas e figuracións que mostra o románico nin son caprichosas nin gratuítas…. A arte sacra non pode permitir ás súas construtores frivolidades de tipo profano xa que desvirtuarían totalmente aquel. Todo o que constrúe ou talla a civilización *románica ten unha función transcendentalizadora”.

Con todo, outro especialista do románico e da arte medieval español, o catedrático Isidro Bango Torviso, nega que haxa que buscar en toda figuración escultórica románica, mensaxes simbólicas, senón con frecuencia, manifestacións meramente decorativas, sobre todo nos elementos vexetais e animais: “Insístese moito por unha banda dos especialistas na mensaxe puntual de todos estes temas secundarios (vexetais e animais)… Aínda que nun momento determinado algunha mente culta da época puidese dar unha interpretación puntual a estes temas, o normal é que non haxa no desexo dos que dispuxeron a súa representación máis que a simple intención da decoración.”

En todo caso, a escultura románica estaba supeditada á arquitectura, concibida como parte integrante do edificio. O seu estilo é antinatural e simbólico, con clara tendencia á abstracción, o horror vacuii (medo ao baleiro), a frontalidade, a simetría, o equilibrio, a isocefalia (todas as cabezas colocadas á mesma altura) e as liñas curvas. As figuras son hieráticas e severas, sen volume. Non ten perspectiva nin profundidade, réxense pola lei de adaptación ao marco, o que favorece as deformacións. O escultor non busca a beleza senón a expresividade, por iso están desproporcionadas as súas obras, e en moitos casos os seus trazos esaxerados ou deformados.

 

En canto á temática, está inspirada e determinada pola Igrexa así como o conxunto de imaxes que articulan a súa expresión (iconografía). A xerarquización dos temas é unha constante en canto a que espazos ocupan e que relevancia visual teñen. A temática extráese principalmente do Antigo e do Novo Testamento, ou das haxiografías (vidas de santos e mártires) máis significativas.

As escenas desenvólvense preferentemente nas portadas dos templos. No tímpano aparece o Pantocrátor ou Cristo en Maxestade, bendicindo cunha man e portando na outra un libro sacro ou a bóla do mundo, metido na mandorla ou améndoa mística e rodeado do Tetramorfos -representación do catro evanxelistas ou os seus símbolos que aparecen na Apocalipse-. No Xuízo Final represéntaselle como Xuíz Supremo, cos benaventurados á dereita e os condenados á esquerda. A fins do século XII, Cristo aparece máis humano, mostrando as chagas das mans e rodeado de santos e anxos. Nas arquivoltas represéntanse os vinte e catro anciáns da Apocalipse e nas xambas os profetas, apóstolos…

Os capiteis decóranse con temas moi variados, xeométricos e vexetais, de fauna fantástica de orixe oriental (monstros, arpías, dragons…), con escenas do Antigo e Novo Testamento ou profanas (festas, traballos cotiáns, fábulas, temas eróticos…). En canto aos frisos, se esculpen con escenas ordenadas, en horizontal ou vertical, que cobren a parede total ou parcialmente.

 

Pero, fagamos unha análise máis detallado.

Para comezar, se nos situamos na escultura visigótica, atopamos fundamentalmente baixorreleves cargados de simbolismo; feito que provocaba que o pobo non entendese o seu significado. As primeiras manifestacións dirixidas a ese pobo “ignorante” preséntanse nos capiteis.

Convén lembrar que as representacións visigóticas son algo bastas e sinxelas, pero incorporan un programa iconográfico moi complexo, de influencia bizantina.

Podemos ver un exemplo moi claro no templo de San Pedro da Nave, en Zamora, onde un das mensaxes recorrentes, a necesidade de unión entre a Igrexa e os fieis, preséntase nun relevo coa iconografía dunha fíbula e un par de leóns. Os leóns teñen un simbolismo ligado á protección que a Igrexa outorga aos seus fieis.

 

En leste mesmo templo atopamos tamén relevos historiados, cunha finalidade didáctica moi clara.  Atopamos capiteis tallados con escenas bíblicas como  o capitel de “Daniel no foso dos leóns” e  o capitel “do sacrificio de Isaac”. Nos cimacios dos capiteis figuran rostros tonsurados que seguramente pretenden glorificar a vida monástica.

Teñamos presente que a primeira escultura románica parte, durante o século XI, da tradición prerrománica e das experiencias en traballos en marfil, ourivaría e madeira. Os temas máis representados en dinteis e capiteis adoitan ser de carácter xeométrico ou vexetal fortemente estilizados. As representacións figurativas apenas sobresaen da superficie arquitectónica, son sobre todo, baixorreleves.

A escultura románica plena (século XII), concíbese para un marco arquitectónico e prodúcese cando as igrexas románicas alcanzan, á súa vez, a súa plenitude. Trátase dunha escultura subordinada ao espazo arquitectónico e cun fin decorativo. As figuras escultóricas axústanse e deforman segundo as formas do capitel, segundo o semicírculo do tímpano, segundo as alargadas formas das xambas. Para conseguir isto, o escultor románico non acha impedimentos en variar os canons ou imprimir movemento ás figuras. É unha escultura monumental, oposta ao naturalismo clásico.

No románico de última época, hai unha maior profusión escultórica, máis riqueza nas roupaxes con múltiples encartados e en movemento. Esquécese, mesmo, a función arquitectónica e búscanse xa efectos pintorescos ou anecdóticos. Esta etapa final da escultura románica foi chamada pola historiadores da arte: etapa de transición ao Gótico. Así, no último terzo do século XII, hai varias obras que apuntan unha evolución dentro do románico, no que se podería denominar a fase barroca do románico: maior tendencia ao movemento, humanízanse os tipos, con graza nos rostros, expresión aberta e sincera, e as roupaxes avúltanse, revolotean sen cinguirse ao corpo, con máis pregues, con maior profusión.

 

Como enunciamiento xeral podemos dicir que as principais características da escultura románica son as seguintes:

• A súa finalidade é principalmente didáctica e non artística. As obras fanse por encargo, sempre coa función de narrar ou educar sobre temas relixiosos
• Procura da divinización das figuras representadas. Para iso, o escultor recorre ao seu estilización e desproporción
• Unha actitude axitada e case danzante dos personaxes
• Manifestación xerarquizada dos personaxes. Conseguíase asignando tamaños diferentes segundo a importancia da figura representada
• As figuras tenden a ser ríxidas, carecen de movemento algún
• Ausencia de volume, as obras son planas e simétricas, predominio da frontalidade
• Recheo do cadro arquitectónico que constreñía e deformaba aos personaxes para adaptalos ao espazo.
• Unha clara manifestación dunha perspectiva incorrecta. Vemos que hai unha clara desproporción entre o tamaño dunha figura e o fondo
• Composición simétrica
• Nos tímpanos, a composición ten sempre a figura de Cristo como o eixo da representación
• A expresión das figuras é en ocasións moi esaxerada e outras moi plana
• Habitual repetición dos mesmos motivos e temáticas
• O resultado final da obra é moi basto e ríxido
• En esculturas untos onde aparecen varios personaxes, todas as figuras móstranse á mesma altura para representar a igualdade ante Deus
• Esquematización antinaturalista dos pregues
• Nas esculturas pintadas utilízanse cores vivas e brillantes

 

En canto á técnica, o máis claro é o seu antinaturalismo, unha desconexión da realidade como probable herdanza da arte bizantino. Atopamos figuras feitas con arranxo a fórmulas ideais, xeométricas; modelos estilizados, ríxidos, incluso deformados; non hai culto á beleza formal porque non hai desexo de representar temas cristiáns conforme á natureza e a relixión ofrécese abstracta e intocable.

O obxectivo é que a escultura fale ao fiel indocto, analfabeto, na súa linguaxe plástica, son verdadeiros Evanxeos de pedra e informan ao crente de: os perigos do mundo; as loitas do Ben e o Mal; o Xuízo Final, cuxa visión apocalíptica se representa no tímpano da portada principal do templo; o pecado, que adopta formas repelentes a través da estética do feo e obsceno. Son formas monstruosas, como o demo en forma de animal, cuxa repetición obsesiva parece ser estimulada polas fantasías do mundo oriental coñecido en Occidente a través das Cruzadas.

Como diciamos antes, onde maior relevo alcanza a escultura monumental é na decoración das Portadas románicas. Tanto pola súa forma como pola súa función prefigura xa, na entrada, a totalidade do edificio. A portada, tanto arquitectónica como iconográficamente, explica unha das características fundamentais da arte románico: a perfecta articulación e correspondencia entre o interior e o exterior. A portada representa a porta do Ceo e da Casa de Deus e advirte ao fiel do transcendente que é o paso que vai dar ao franquear o limiar: o mesmo Cristo compárase á porta “Eu son a porta, o que por min entre, salvarase”. Este é, en realidade, a primeira mensaxe da porta: o lugar polo que se abandona o mundo profano e penétrase no máis aló.

 

As grandes portadas desenvolven, polo xeral, unha serie de elementos constantes:

• Tímpano: recolle a escena principal co Pantocrator ou Cristo en maxestade con mandorla, símbolo do seu dominio celestial. Pode representarse o Xuízo Final, a Apocalipse, incluso Pentecostés. Os elementos ou personaxes máis habituais son: o Tetramorfos: (representación do catro evanxelistas en forma simbólica:(Juan como unha aguia, Marcos como un león, Lucas como un touro e Mateo como un home), San Juan Evanxelista, San Juan Bautista, San Miguel, as virxes, etc
• Dintel: friso para elementos xeométricos ou vexetais ou para figuras de menor tamaño e resalte
• Parteluz ou mainel: utilizado sobre todo para algún santo de relevancia no templo ou figuras de animais
• Arquivoltas: habitualmente con motivos xeométricos e vexetais. En ocasións cos signos do zodíaco e os traballos correspondentes aos meses do ano, a través dos cales se manifesta como Señor do Tempo (Cronocrator)
• Xambas e capiteis: Adoitan decorarse con figuras de santos ou motivos vexetais e xeométricos. Ou se deixan simples columnas de fuste liso

 

Se nos centramos nas obras de estilo románico vemos como se vai desenvolvendo o carácter didáctico-relixioso. Como xa dixemos, nun momento cando poucos sabían ler, a Igrexa utilizou as esculturas, vitrais e pinturas, principalmente dentro dos templos e catedrais, para ensinar os principios da relixión católica. Os temas máis abordados foron: a vida de Jesús e os Santos, pasaxes da Biblia e outros temas cristiáns.

 

Vexamos con detalle as temáticas máis habituais:

Respecto á Xénese, a creación de Adán e Eva, a través da escultura a Igrexa conta aos seus fieis que foron concibidos por Deus ao seu xeito e que nos insere na natureza, o Paraíso Terreal.

Atopamos un magnífico exemplo en varios capiteis na igrexa de Santo Domingo de Soria.

 

No caso do Crismón, que simboliza o nome de Cristo en lingua grega, hai que dicir que desde principios do cristianismo, as letras XPS son o anagrama do nome de Cristo en grego. Con todo, a Santísima Trindade pode verse reflectida de varias formas. Hai quen viron a explicación básica de lectura sinalando que a P é o Pai, a X o Fillo e a S o Espírito Santo; outros, sendo máis fieis á inscrición orixinal, propoñen que a P é o Pai, a Ao Fillo e a X o Espírito Santo formando a palabra PAX que fai referencia á Paz da Igrexa. Igualmente fieis á inscrición son aqueles que propoñen a P do Pai, a A de o Fillo e a W o Espírito Santo, interpretando que a “dobre letra” en lugar de ser a X (C+S) fose o Omega grega (dobre omicron). A última interpretación que se ofrece é aquela que defende que a P é o Pai, a A-W (xuntas) son o Fillo e a S o Espírito Santo.

Un exemplo de magnífico Crismón podémolo ver na Catedral de Jaca, onde vemos que o tímpano organízase en base a unha aparentemente sinxela decoración, cun Crismón  central flanqueado por dous leóns. O león da esquerda está tranquilo, protexendo a un personaxe que vai vestido cunha túnica curta, descalzo e que porta na súa man unha serpe -símbolo do seu pecado-. Pola súa banda, o león da dereita é moito máis agresivo e mostra o seu enfado esmagando ao oso e a un basilisco. Os dous leóns móstrannos que Cristo ten dominio sobre a morte física, e autoridade sobre a “segunda norte” producida polo pecado.

 

A representación do Pantocrator ten un protagonismo principal, en tanto que se trata da figura central do cristianismo medieval. Xa en Bizancio expúxose unha imaxe distante, unha figura en gloria, hierática, frontal, nun trono, en definitiva é Cristo en Maxestade, é a “Maiestas Domini”.

Dous son os lugares habituais para exhibir o Pantocrátor nas igrexas: no exterior, nos tímpanos das portadas, esculpido en pedra; ou no interior, pintado nas bóvedas de forno das ábsidas. En todo caso, adóitase enmarcar nun cerco oval coñecido como mandorla (do italiano mandorla, améndoa) e ocupan o espazo adxacente o catro figuras do Tetramorfos, é dicir, alegorías do catro evanxelistas.

Para ilustrar esta entrada eliximos o Pantocrator da igrexa de San Juan Bautista, en Moarves de Ojeda, na provincia de Palencia, construída entre os séculos XII ao XV, é un dos monumentos románicos máis impresionantes de Castela e León. Presenta na súa portada un friso co Cristo en Maxestade, sedente, no centro da composición, dentro da Mandorla Mística. Mostra unha man alzada en actitude de xulgar, mentres sostén na outra man o Libro da Sacra Escritura. Aparece rodeado polos símbolos dos Evanxelistas; a ambos os dous lados, os Apóstolos, baixo unhas arquerías lobuladas. Ademais atopamos unha serie de esculturas dispostas horizontalmente a cada lado, que representan aos doce apóstolos. Como é habitual, portan diversos atributos iconográficos que os identifican, como libros, filacterias ou cruces. Todas estas figuras son de menor tamaño que a do Cristo central coa intención de expresar unha relación de xerarquía que se dá non só na historia evanxélica senón tamén na mesma estrutura da Igrexa. Non se coñece a identidade do escultor pero o seu estilo segue con claridade o do artista coetáneo que realizou o grandioso friso e portada da igrexa de Carrión de los Condes, tamén en Palencia.

 

No caso de María, atopámonos cunha iconografía paleocristiana e bizantina, que se iría incorporando ás representacións en Occidente, sobre todo a partir de que fose declarada como Nai de Deus no Concilio de Éfeso, no ano 431 e o seu virxinidade no Concilio de Letrán do ano 649.

A primeira cuestión consistía en determinar o lugar que ocupa María na teofanía ou iconografía do Cristianismo. Así, podemos atopar a María debaixo de Cristo na Árbore de Jesé (exemplos: machón no claustro do Mosteiro de Santo Domingo de Silos, o parteluz do Pórtico da Gloria da Catedral de Santiago de Compostela,…)

Ilustramos este apartado cunha imaxe da Virxe Theotokos que atopamos na Portada do Bispo da Catedral de Zamora. No tímpano da dereita vemos a María, entronizada, co Neno nos brazos, ambos de fronte, con posición hierática, e dúas ánxos turiferarios (portadores de incenso, elemento propio da divindade) a ambos os dous lados.

 

 

En todo caso, as formas de presentación de María, ao longo do tempo, son variadas. Cabe citar:

• A Virxe Blachernitissa, trátase dun modelo de virxe co Neno no seu seo, dentro dunha aureola
• A Virxe Galactotrofusa, ou Virxe do Leite. Consistente en María aleitando ao Neno Jesús
• A Virxe Glicofilusa, ou doce amante, é un tipo iconográfico que se remonta á metade do século XIV, e é unha variación da Virxe Hodigitria. Mostra a María cunha actitude de tenrura cara ao seu fillo. Adoita aparecer acariñando a Jesús neno, ou dándolle un agasallo
• A Virxe Hodigitria, a Virxe que mostra o camiño. O habitual é que apareza María co Neno en brazos, xeralmente o esquerdo, mentres a súa man dereita sinálalle (mostrándoo ao espectador).O Neno adoita bendicir coa súa man dereita, mentres na man esquerda sostén un pergamiño ou un libro.  Adoita presentar un dos pés adiantado en actitude de empezar a camiñar
• A Virxe Theotokos. Termo grego que significa “nai de Deus”. Fai referencia á devandita condición da Virxe.

 

 

Vinculado a esta liña temática, atopamos a Anunciación a María, que representa o momento en que o Arcanxo San Gabriel a María comunica a María a súa concepción polo Espírito Santo, o que significa que foi elixida por Deus para ser a nai de Cristo. Desde o punto de vista da iconografía románica, represéntase normalmente ao anxo sinalando á Virxe María coa man dereita e sostendo unha filacteria na súa man esquerda en sinal de anuncio da profecía mesiánica cumprida. A Virxe María acepta a vontade de Deus, a mensaxe anunciada polo anxo, expresándoo cun xesto, o da súa man dereita coa palma aberta. Esta iconografía presenta numerosas variacións que poden atoparse noutros templos. En Saint Pierre de Moissac, Francia, represéntase a San Gabriel en actitude de bendicir coa súa man dereita e cun lirio na súa man esquerda. O anxo porta un lirio como sinal da virxinidade de María. Na Idade Media, o símbolo do lirio pasa a significar de forma clara e unívoca a virxinidade de María.

Podemos ver esta escena en numerosos templos. Hoxe traémosvos unha       que podedes atopar no claustro do Mosteiro de Silos, en Burgos, onde mentres o anxo San Gabriel, seguindo o relato bíblico de San Lucas, realiza A Anunciación, dous anxos pequenos coroan á Virxe María.

 

Outra escena moi representada é a da Natividade, punto álxido na historia do cristianismo pois se corresponde co inicio do mesmo. Hai múltiples representacións. Sirva como exemplo a imaxe representada en varios capiteis no, anteriormente citado, Mosteiro de Silos. A escena da Natividade aparece partida entre as cestas de dous capiteis. Vemos a San José, representado coa cabeza cuberta por un gorro orlado cunha especie de gajos de laranxa, dormitando, mentres un anxo toca a súa cabeza, quizá tranquilizándolle ante os feitos que lle acontecen. Ao seu lado, nunha deliciosa escena, a Virxe no leito confortada pola matrona aleita ao recentemente nado que dispón dunha cunita con detalles ben traballados. Na cara que mira ao interior do claustro, de novo o Neno no berce enmarcado por columnillas cos seus capiteis e arco de medio punto e confortado pola mula e o boi, mentres dous anxos turiferarios sobrevoan a escena.

 

Se nos centramos agora na Adoración dos Reis Magos, remitímosvos á nosa entrada do pasado 17 de decembro de 2020, onde presentamos un exhaustivo estudo sobre a representación desta escena. Podedes acceder directamente picando nesta ligazón A Adoración dos Reis Magos na arte románico hispano – Recreación de la historia (recreacionhistoria.com)

 

Un das pasaxes da vida de Jesús máis representado é o da Matanza ou Degollación dos Santos Inocentes. Esta escena correspóndese coa formalización en imaxes da orde de Herodes o Grande, rei de Judea, contra todos os nenos menores  de dous anos en Belén e os seus arredores. Se trata dunha escena moi habitual no románico. Habitualmente esta escena adoita aparecer ligada coa Fuxida a Exipto. Na matanza dos inocentes represéntase cunha dobre imaxe: o rei Herodes cun sicario, ou simplemente os soldados cumprindo a orde recibida.

Na ermida de Santa Cecilia de Aguilar de Campoo podemos atopar un fermoso capitel con esta escena. Atópase no lado esquerdo do arco triunfal.  Ten unha talla tan perfecta que levou a moitos especialistas a falar do mestre da “matanza dos inocentes”. Os protagonistas son os soldados,  representados como soldados medievais, con finura na talla das mallas e un gran verismo. Os soldados son os protagonistas da escena, como arma só levan unha espada. Os seus corpos aparecen cubertos por unha cota de malla que deixa unicamente visibles os seus ollos. Cinco son os soldados que aparecen representados no capitel. Na esquina dereita do capitel atopamos a figura de Herodes, de pé, barbado e con coroa, que apunta co dedo índice da súa man esquerda cara aos soldados mentres que coa dereita suxeita unha espada. Con este xesto parece ordenar a matanza dos nenos. A cara serena de Herodes contrasta coas caras aterrorizadas dunhas nais que ven como os seus fillos morren baixo as espadas dos soldados. No capitel aparecen sete nais, unha delas aparece representada de corpo enteiro, dous só móstranse de cintura para arriba, e o resto só son caras. Pero sen dúbida, a cara máis dramática é a que aparece situada na parte central, a muller aparece co pelo cuberto, os ollos desorbitados e levándose as mans á cara, mentres observa aterrorizada a escena. Pola súa banda, podemos observar que son cinco os nenos que aparecen representados, todos eles atópanse en mans dos soldados os cales achegan as espadas aos seus pescozos.  Aínda que só aparece unha única espada, a escena é dun gran dramatismo e verismo. E ese dramatismo é unha mostra máis da forma en que a escultura “educa” aos fieis da época.

 

Hai tamén outras escenas que se relacionan coa vida de Jesús como son o baño do Neno Jesús, nas que a representación do baño do Neno Jesús, adóitase escenificar co protagonista dentro dunha  pila (Jesús identificarse polo nimbo de santidade), dúas mulleres, unha cunha coleta, mira cara atrás e a coleta móvese, San José mira a escena (identifícase con el pois se representa como un ancián e está a meditar – representación da sabedoría). Tamén atopamos representacións alusivas ao bautizo de Cristo, a entrada en Xerusalén.

 

A Paixón de Cristo, pedra angular das crenzas do cristianismo, adquire vital importancia nas representacións escultóricas, xa que lembra o sacrificio de Jesús, ao dar a súa vida por todos os fieis. Trataríase de numerosas pasaxes, pero centrémonos, a continuación, tan só nos máis relevantes. Atopamos numerosas representacións que contan os episodios da Última cea (por exemplo na Catedral de Lugo, onde vemos como Cristo sentado no medio dos apóstolos, que  mostra sobre o seu colo durmindo a San Juan), O prendemento, representando, habitualmente a Cristo  que está a ser bicado por Judas; tamén O aforcamento de Judas Iscariote, xa que é a escenificación clara de que ninguén escapa ao castigo de Deus. Neste caso, este castigo preséntase en forma de suicidio, morte ignominiosa, covarde e polo tanto inaceptable, con isto Judas queda expulsado do paraíso, é dicir da Igrexa. Colgando dunha rama, dous demos representan o espírito interior de Judas, tiran da corda para consumar o acto.

 

Resulta singular tamén a representación de apresamento, xuízo e castigo de Jesús. Unha excelente representación podémola atopar no tímpano dunha das Puertas de Pratarías, na Catedral Santiago de Compostela.

Xa o contaba o Codice Calixtino (no capítulo IX do Libro V): “Na porta meridional da basílica apostólica hai, como dixemos, dúas entradas e catro follas. na entrada da dereita, pola parte de fóra, en primeiro termo sobre as portas, está admirablemente esculpido o prendemento do Señor, alí por mans dos xudeus o Señor é atado das mans á columna, alí é azoutado con correas, alí está sentado na súa cadeira Pilatos como xulgándolle. Arriba en cambio noutra liña está esculpida santa María, nai do Señor, co seu fillo en Belén, e o tres reis que veñen visitar ao neno coa súa nai, ofrecéndolle o triplo agasallo, e a estrela e o anxo que lles advirte que non volvan xunto a Herodes”.

 

A Flaxelación de Jesús onde se mostra a Jesús atado á columna e a varios sicarios azoutando, con látigos, as costas de Cristo. Ás veces na escena incorpórase tamén a Poncio  Pilatos contempla a flaxelación. A Crucifixión e morte de Cristo é unha das escenas cume por tanto representa un dos principios de fe en que a Igrexa basea a súa propia existencia. Un bo exemplo atopámolo nun capitel da Catedral de Pamplona, pero tamén é habitual nalgunhas pilas bautismais, xa que se está ensinando, xa desde o momento do bautismo,  que a vida cristiá non ten sentido se Cristo non morre na cruz. O Descendemento da cruz é unha escena de gran dramatismo cunha mensaxe de gran potencia emocional para os fieis que a contemplaban.

 

Outras escenas evanxélicas habituais podémolas atopar xuntas no  claustro do Mosteiro de Silos: o Descendemento, a Resurrección, puidese ser Enterr de Jesús, a Peregrinación a Emaús e a Incredulidade de Tomás vencida pola constatación de que estaba ante o Mestre.

 

 

A Ascensión de Jesús é habitualmente representada como o ascenso aos ceos de Jesús, acompañado, que non axudado (sería herético) por dous anxos, ante a atónita mirada dos Apóstolos. Hai que recalcar que a composición sempre procura unha composición piramidal para que o movemento sexa de subida e non de baixada.

No Pentecostés é ao contrario, o movemento debe ser de baixada e non de subida, isto apreciámolo porque o movemento está en sentido contrario. Os anxos baixan e Jesús non está presente, é a Dextra Dei, a Man de Deus, que sinala aos apóstolos insuflándoles o Espírito Santo ou o que é o mesmo o mesmo Espírito en forma de Dextra Dei.

 

A Parusía supón a segunda vinda de Cristo, que vén para o Xuízo Final. Para a súa representación vaise máis aló créase a Maiestas Domini, o Pantocrátor, como visión apocalíptica, acompañado sempre polo Tetramorfos: anxo, león, touro e aguia, o catro evanxelistas, normalmente aparecen os apóstolos e os vinte e catro anciáns da apocalipse, ás veces tocando instrumentos musicais.

Atopamos un espectacular exemplo na escena do Xuízo Final de Santa Foy de Conques, en Francia, onde un escultor descoñecido plasmou con mestría un fantástico tímpano que preside a portada da citada igrexa. É dunhas enormes dimensións e está esculpido con gran esmero cun impactante repertorio de figuras policromadas, cun enorme impacto, sen dúbida, en cuantos fieis observábano. Destaca a figura central de Cristo en Maxestade, dentro dunha mandorla. Aparece como un xuíz severo, portando desafiante o libro e a Lei e indicando o camiño da salvación coa man dereita, levantada cara ao signo da cruz que portan dous anxos. A maxestade de Cristo queda reforzada pola presenza de dous anxos con candelabros na base, alusión á luz que representa Cristo, e outros dous con cartelas. Vemos que os anxos portan nas súas mans un cravo e a punta da lanza que atravesou a Cristo, símbolos alusivos á Paixón, que están acompañados por medallons nos que se personifican de forma simbólica o Sol e a Lúa, que representan o día e a noite, a nova lei e a lei hebraica. Aos lados todo un repertorio do efecto do Xuízo Final. Tamén atopamos referencias a santos, a diferentes personaxes, á Gloria e ao Inferno, etc.

Novamente a intención é plasmar as intencións atemorizadoras e catequéticas en todas as portadas dos tempos máis importantes, incluídas as Catedrais.

 

A Psicostasis supón a loita pola alma, loita que libran o Arcanxo San Miguel e o demo a través da pesada, nunha balanza de dous pratos, da alma do defunto. Nun dos pratos pode aparecer unha cabeza, un paxaro ou outro elemento, que sería a representación simbólica da alma do morto. No outro prato, como contraposto ao anterior, poríanse en valor as súas accións. A psicostasis no mundo cristián é a expresión do convencemento de que o home sobrevive en sustancia despois da morte. Era fundamento principal dos escritos bíblicos e motivo da Redención.

Nesta pasaxe da apocalipse, Jesús volve xulgar ás almas, parusía, unhas serán puras e salvadas, outras impuras e pecadoras e condenaranse, quen determina esta salvación ou esta condenación é a pesada polo Arcanxo San Miguel.

En este pasaje del apocalipsis, Jesús vuelve a juzgar a las almas, parusía, unas serán puras y salvadas, otras impuras y pecadoras y se condenarán, quien determina esta salvación o esta condenación es el pesaje por el Arcángel San Miguel.

Lembremos que a pesada das almas dos defuntos xa era tradición exipcia,  escena que sería unha reinterpretación do xuízo de Osiris. Anubis conducía ao defunto ante o tribunal de Osiris, extraíalle de forma máxica o seu corazón e pesábao nunha balanza contrapóndoo no peso á pluma de Maat, símbolo da verdade, como contrapeso.

Na Igrexa parroquial de San Martín de Tours de Artaiz, un belo templo do románico rural en Navarra,  vemos unha representación, de talla algo basta, da psicostasis nunha das metopas situadas entre os canecillos. A escena mostra a San Miguel sostendo a balanza, mentres o demo trata de levar a alma do defunto.

 

 

É evidente que pola súa carga pedagóxica e didáctica, estas imaxes non se sitúan nun lugar secundario ou escuro dentro da igrexa, senón no exterior e no lugar principal, no tímpano, entrada á Igrexa de Cristo, quen alí se acubille será amparado, e isto na sociedade altomedieval, que vive cunha fe sen físgoa algún e un temor ao cabo do mundo primeiro e agradecemento total por que este non se produce despois do ano mil, leva á reafirmación, sen solución de continuidade, do poder de Deus, é dicir do poder de quen o xestiona, en definitiva é a reafirmación do poder eclesial.

 

Até agora centrámonos na escultura en relevo, a máis abundante e rica en temática, pero tamén hai escultura exenta. A escultura exenta está máis concibida como obxecto de culto que como expresión dun contido que tiña que ser aprendido e retido polos fieis. Este tipo de esculturas adoitan representar a María e a Jesús:

• Cristo crucificado: plasma a concepción dun Deus triunfante ante a morte, no que non se reflicten os sufrimentos da súa paixón. Son esculturas feitas en madeira ou marfil que responden a unha serie de características fixas: suxeito á cruz con 4 cravos; hermético, ríxido, cos ollos saltons, moi abertos, sen expresión de dor, sen sentir o peso físico; vestido con longa túnica ou faldón de cintura a xeonllo (ás veces policromados. Ás veces aparece con coroa de rei (Majestas domini) ou espido con faldellín até os xeonllos
• Virxe co Neno: a Virxe aparece sempre co Neno en brazos, como Virxe-trono de influencia bizantina sen naturalismo, de fronte e ríxida, en actitude sedente con coroa, coma se fose unha Raíña

 

En oposición á escultura de temática relixiosa, na escultura románica de índole profana, atopamos imaxes de difícil explicación desde o punto de vista actual, herdeiros directos da contrarreforma trentina. Arpías, centauros, aves de interpretacións diversas, cabezas devoradoras e cabezas que expulsan homes, excrementos ou talos de vexetais e sexo.

Temática escultura profana:

• Motivos vexetais, de raíz clásica; florecen fundamentalmente co Cister, San Bernardo non admite os monstros e seres irreais no ámbito dos seus mosteiros.
• Representacións de oficios, vida diaria, desde o escultor, músicos e escenas da vida diaria xunto con representacións fantásticas
• Outros temas profanos como o que se deu por chamar románico erótico, representación de relevos de contido sexual.

 

A Igrexa inseríase na orde natural e comprendíao e aceptaba, aínda que con posterioridade evoluciona cara a unha maior rixidez nestes temas, até o punto que o esculpido está mal visto.

Déixanse para ensinar o negativo, a luxuria, é típica a muller mordida nos peitos por senllas serpes, figura da luxuria, non hai inconveniente en tela dentro do recinto sacro, aínda que en moi mal estado aí témola na Pila Bautismal da igrexa da nosa Señora da Asunción de Osorno, Palencia.

Temos que ter presente que practicamente até o Concilio de Trento, 1545, o cristianismo partía da inserción do ser humano na natureza, non se consagra unha idea, conságrase pan ácimo e viño, os dous alimentos primordiais do hebreo, e exáltase a figura do cordeiro, non se condena a relación sexual como impura.

A escultura profana ten varias visións: por localización (dentro e fóra da igrexa) por contido, elementos vexetais, fantasías, vivencias sexuais, divertimentos, oficios , etc.

A maldición do sexo na representación dos órganos  sexuais preséntase desde plásticamente ruda até grotescamente distorsionada. Así no cara norte da torre de San Martín de Frómista, provincia de Palencia, un home espido ensina o seu membro. Con todo, o feito de que este motivo apareza en lugares prominentes da arquitectura evidencia que era algo máis que un simple tema remoto conservado en nichos arquitectónicos.

Traemos hoxe a imaxe dun dos canecillos da Igrexa de San Pedro de Cervatos, no Campóo, en Cantabria. Esculpidos no século XII por monxes canteiros, os canecillos que coroan o seu exterior forman un mostrario de figuras eróticas do que non se sabe moi ben a explicación. Hai varias hipóteses, unha delas é que se trata dunha invitación a procrear dirixida aos fieis.

 

Para non estendernos en exceso, finalizamos esta publicación cunha afirmación sumamente obvia: co paso do tempo percíbese un de evolución e decaimento do simbolismo románico ao pasar duns mestres a outros. Froito diso prodúcense modificacións, alteracións e tamén erros.

Un conmovedor exemplo é o Crismón da portada a Virxe da Pena de Sepúlveda, provincia de Segovia, onde o autor tallou inxenuamente esta figura sen coñecer o seu significado preciso, pois en lugar de letra grega “omega” tallou un estraño símbolo indescifrable, ademais de investir a “S” do Espírito Santo.

 

O que non cabe dúbida, é que para a amantes da arte en xeral, e do románico en particular, estas manifestacións artísticas, con erros e/ou dificultades de interpretación, ou non, xérannos tanto interese que nos obriga a seguir buscando, lendo e aprendendo. E… como conviredes, compartindo é a mellor maneira de aprender.

 

Bibliografía:

“Historia del Arte”. Bango Torviso, Isidro G. Historia 16, volumen 13, Arte Románico.

 “Tratado de Iconografía”. Estaban Lorente, Juan F.

“Románico, La escultura románica”. Geese, U. Editorial H.F.Ullmann.

 “La Iglesia visigótica de San Pedro de la Nave”. Illana Gutiérrez, L y Fernández Ferrero, A. Eitorial Junta de Castilla y León.

 “Lo visible y lo invisible en el románico: Fuentes y simbología de lo profano, El futuro del pasado”. Ledesma González, A.

“Stupor et mirabilia: el imaginario escatológico del maestro Mateo en el Pórtico de la Gloria”. Prado-Vilar, F.

“Enciclopedia del Románico”. Rodríguez Montañez, J.M. Tomo I, Burgos. Editorial Fundación Santa María la Real, Centro de Estudios del Románico.

 “Románico, Introducción”. Tolman, R.

El Románico y sus mundos imaginados, Editorial Fundación Santa María la Real, Centro de Estudios del Románico.

 

A Nosa Recomendación:

Enlaces web:

http://amigosdelromanico.org

http://www.arquivoltas.com

http://artecom.blogspot.com.es

http://www.arteguias.com

http://www.artehistoria.com

http://arteinternacional.blogspot.com.es

https://catedralesarteyespiritualidad.wordpress.com/

http://www.claustro.com

http://www.romanicoaragones.com

http://www.romanicodigital.com