A pintura española no Século de Ouro

A importancia da pintura española no Século de Ouro vén determinada non só pola calidade e o aspecto dos artistas, senón tamén porque tiña unha identidade propia que a distinguía doutras escolas europeas.

 

Contexto histórico

Normalmente, baixo a denominación de Século de Ouro recóllense creacións artísticas e literarias españolas realizadas durante os séculos XVI e XVII, aínda que no caso da pintura se circunscribe exclusivamente ao século XVII.

Tamén é certo que no caso da pintura esta denominación non corresponde a ningún estilo ou característica artística, é máis ben unha denominación que fai referencia á produción pictórica no noso país durante un período concreto, que corresponde ao reinado final da casa de Austria, de Felipe III a Carlos II. Son anos nos que o gran imperio español inicia o seu período de progresiva decadencia tanto no eido militar como no político e económico, pero curiosamente tamén son os anos máis espectaculares da historia da pintura española.

Hai que ter en conta que a crise relixiosa do século XVI provocou unha revisión de todo o patrimonio espiritual da Idade Media. A Reforma supón unha ruptura con ese patrimonio e un retorno ás fontes do cristianismo.

Despois do Concilio de Trento, que se referiu amplamente ao que se debería facer desaparecer das Igrexas: imaxes lascivas, profanas ou que ameazaban con enganar aos espíritos.A arte barroca estendeuse desde Roma por toda Europa, aínda que con resultados mixtos. Porén, ningún país o acolleu tan ben, en todas as súas manifestacións artísticas, como España, o país que defendía o catolicismo e a Contrarreforma, da exaltación relixiosa.

 

A nivel profesional e artístico, cómpre sinalar que naqueles anos os pintores en España levaban o “estigma” e os prexuízos existentes contra os oficios baixos e serviles, e a pintura o era ata entón. Pero os pintores da época tentaron cambiar isto, tendo en conta que a pintura é unha arte superior á escultura, é unha arte liberal non mecánica, non é un oficio manual, polo que o pintor non é un artesán senón un artista. .

 

Características da pintura do Século de Ouro español

O século XVII é unha época na que a pintura española tiña un selo propio, distinguíndose do resto das escolas europeas da época. Tamén é certo que esta escola pictórica española non era moi recoñecida no seu momento, probablemente polo período de illamento que tivo España naquel momento con respecto aos seus países limítrofes. A súa importancia non sería considerada ata moitos anos despois. Só no século XIX, coa invasión napoleónica de España, deuse a coñecer mediante unha serie de saqueos e saqueos.

Neste sentido, tamén foi importante a saída á luz de numerosas obras despois do período de desamortización ditado por Mendizábal, e que ata entón eran propiedade da Igrexa. Como consecuencia, moitas obras foron levadas ao Museo do Louvre, ademais doutros centros, o que permitiu o coñecemento e o interese polos pintores hispanos do século XVII.

En xeral, as obras do barroco español están influenciadas pola arte flamenga, pero tamén a chegada masiva de obras e autores italianos na segunda metade do século XVII, así como a chegada de Rubens á Corte de Madrid. Froito de todo isto desenvolveuse a escola pictórica española do Barroco, tamén afectada pola exacerbación do catolicismo pola Coroa e a aristocracia españolas, que levou aos pintores da época a centrarse case exclusivamente nos estritos canons da Contrarreforma.

A pintura barroca caracterízase por:

• Beneficiase do mecenazgo promovido pola Corte e a Igrexa
• Percíbese a influencia italiana, tanto da escola realista como da escola tenebrista
• Falta interese polo debuxo, valorando a execución rápida e espontánea. Cunha falta de autoelaboración que provoca un gran número de arrepentimentos
• Utilizar estudos da luz con influencia tenebrista. Predilección pola austeridade, cores sobrias e apagadas
• É un cadro con sentido contemplativo
• Nalgunhas temáticas búscase que o realismo reflicta a vida cotiá
• Tende ao naturalismo con composicións sinxelas e pouco teatrais
• Ás veces recorre á dramaturxia, seguramente influenciada pola importancia do teatro nesa época
• Hai unha auténtica ausencia de sensualidade
• No tocante á temática, o xeneralizado é relixioso, sobre todo na súa expresión ascética ou mística, tratada con sinxeleza e credibilidade. Tamén temas mitolóxicos, bodegóns, fábulas pagás, xénero histórico,…

 

Ademais, hai unha tendencia ao realismo, en clara oposición daquela á pintura italiana cunha estética ideal. Aínda que é certo que algúns pintores tamén quixeron idealizar as súas obras, seguramente pola influencia da Contrarreforma, e maniféstase na pretensión de simplificar os temas relixiosos para que sexan entendidos por todos. Neste sentido, cabe destacar os traballos de Murillo e Zurbarán.

Hai un claro gusto polo dramatismo, a xesticulación, aínda que algúns pintores, como Velázquez, prefiren a elegancia.

 

As escolas pictóricas españolas no Século XVII

Tradicionalmente, os pintores barrocos adoitan ser clasificados por escolas, aínda que esta clasificación non explica as grandes diferenzas dentro dunha mesma escola, nin a evolución pictórica dende o tenebrismo de influencia caravaggiesca ata os primeiros indicios do neoclasicismo.

Durante a primeira metade do século XVII predominou o naturalismo tenebrista, con tres grandes centros ou escolas: Andalucía, Valencia e Castela.

Na segunda metade do século, a difusión dos modelos de Rubens e a instauración dun sentido máis colorido e opulento, dan paso ao pleno barroco que abandona o tenebrismo para pasar a un colorismo luminoso. Neste momento, a importancia que tiña o centro valenciano desaparecera, quedando só Madrid e Sevilla como centros artísticos de primeira orde.

 

Vémolos en detalle:

Escola castelá

Na primeira metade do século, en centros casteláns como Toledo ou Madrid, a conexión con El Escorial era moi directa.Algúns dos pintores máis importantes son italianos, como Bartolomé e Vicente Carducho que introducen un realismo que humaniza a figura relixiosa sen perder o decoro e a nobreza das representacións relixiosas.

Luis Tristán e Juan Sánchez Cotán traballan en Toledo.

 

Na segunda metade do século o panorama cambiou por completo, ao sombrío e naturalismo da primeira metade seguiu o colorido dinamismo do pleno barroco. Neste período comeza a desenvolverse en España un tipo de pintura mural e de bóveda completamente novo.

En Madrid estableceuse a chamada escola madrileña, con pintores como Antonio de Pereda, Francisco Collante, Francisco de Herrera el Mozo, Francisco Rizi, Juan Carreño de Miranda, Claudio Coello, Luca Giordano, Antonio Palomino, Juan Arellano ou Bartolomé Pérez.

Aínda que nacido en Sevilla, hai sen dúbida un gran pintor que destaca por encima do resto, Diego Velázquez. Este pintor é unha das figuras máis importantes da pintura española, atopada entre o realismo da pintura da primeira metade do século e o barroco da segunda. Felipe IV, para quen traballou na Corte, foi un verdadeiro mecenas de Velázquez.

 

Na súa obra podemos falar de varias etapas:

• En Sevilla, ao comezo da súa carreira como pintor, realizou un cadro naturalista con composicións tenebristas. Dálle importancia aos elementos do bodegón e á individualización dos personaxes:
• Na súa primeira etapa en Madrid. A súa arte evolucionou cando coñeceu a grandes pintores italianos, admirando a súa cor e luz. Isto levouno a abandonar o tenebrismo e comezou a pintar obras mitolóxicas.
• Na súa etapa madura presenta un estilo sereno e equilibrado, preocupado pola luz e a cor. Viaxa a Italia e de alí volve cunha pintura cada vez máis solta e lixeira, na que busca tons máis claros e ambientais.
• Despois da súa segunda viaxe a Italia, realizou dúas obras mestras: Papa Inocencio X, e La Venus del Espejo, na que o tema é un espido feminino, algo excepcional dentro da pintura española que se mostrou reticente a facelo.
• Na súa fase final, a paleta de Velázquez vólvese completamente líquida, a forma desaparece e acada calidades insuperables. A pasta ás veces constrúese en pinceladas rápidas e altamente eficaces, diluíndo os contornos e dándolle ás formas un carácter mutable case impresionista.Acada ​​un dominio absoluto da perspectiva aérea, é dicir, da representación da profundidade a partir da relación espazo-luz, captando a atmosfera entre os corpos. Nesta etapa pintou grandes obras como Las Meninas e Las Hilanderas.

Escola andaluza

Nesta zona, na primeira metade do século XVII, mantívose a influencia da pintura flamenca do século anterior. Nesta liña están pintores como Francisco Pacheco. En Sevilla traballaron varios dos pintores que provocaron o paso do manierismo ao barroco incorporando o naturalismo, como Herrera el Viejo, que supuxo un paso decisivo cara a un realismo non grandilocuente e que busca o crible e o natural, prestando especial atención. á investigación dos aspectos psicolóxicos.

E será na escola sevillana, onde xurdirán tres grandes xenios: Francisco de Zurbarán, Alonso Cano, ademais doutros autores como Bartolomé Esteban Murillo ou Juan Valdés Leal.

Francisco de Zurbarán nas súas obras ilustra moi ben os ideais da Contrarreforma e o intenso fervor das Ordes relixiosas. É o chamado “pintor de frade”, xa que foi principalmente pintor de conventos e mosteiros, aínda que tamén pintou bodegóns. Representa aos seus personaxes con gran sinxeleza e non lle interesan os detalles. Utiliza un tenebrismo suave e claro que ten como principal misión definir os volumes, que están marcados por un debuxo preciso, co que obtén figuras de aspecto case escultórico, mediante unha fina pincelada.

As súas composicións son moi sinxelas, en cambio, ponse toda a atención en rostros e mans, que adquiren un enorme poder expresivo. En todos os seus personaxes apréciase unha profunda espiritualidade, rexeitando os sentimentos violentos. Representaba mellor que ninguén os rostros cheos de fervor dos santos e dos frades.

 

Alonso Cano fai un cadro idealista, refinado, culto, cunhas cores sumamente delicadas, as súas imaxes son tenras e doces. Sobre todo, hai que consideralo o creador de tipos como A Virxe co Neno, a Piedade, a Inmaculada Concepción,…

 

Bartolomé Esteban Murillo foi fundamentalmente un pintor de temática relixiosa, aínda que tamén son importantes as súas representacións costumistas, que dota dun tratamento realista con matiz picaresco. Foi chamado por moitos o pintor da Inmaculada. Dota as súas obras de fervor, dozura e un estilo colorido e dinámico. Dalgunha maneira representa a cara doce da Contrarreforma. Malia abordar temas pouco amables como a miseria e a pobreza, embellece a realidade.É moi exquisito na técnica e os seus modelos teñen un certo aire feminino. Era moi popular e querido.

 

Juan de Valdés Leal ten un estilo que trata máis da expresión que da beleza. Ten unhas habilidades magníficas como colorista. É melodramático e dirixiu a súa pintura cara ao desagradable e macabro. Recreouse reflectindo a parte máis burda da vida, de feito as súas mellores obras hai que atopalas nas súas alegorías da Morte e do Fin dos Tempos.

Escola valenciana

Aquí atopamos unhas características únicas, froito das influencias da pintura italiana con Caravaggio.

As súas obras, de carácter eminentemente dramático, buscan unha produción artística na que atopemos unha emoción relixiosa e unha riqueza cromática.

Pero o paso cara ao tenebrismo dérono pintores como Francisco Ribalta, Jerónimo Jacinto de Espinosa e a singular obra de José de Ribera.

Francisco Ribalta foi a personalidade máis forte e quen deu o xiro definitivo á pintura valenciana.

 

Porén, será José de Ribera, o Spagnoletto, a culminación desta escola, aínda que é certo que desenvolveu case toda a súa obra pictórica en Italia. É un artista singular que nada ten que ver coa escola valenciana na que adoita estar incluído por comodidade didáctica.

 

Podes ver máis información sobre Spagnoletto no noso post: José Ribera o spagnoletto.

 

 

Clientela e coleccionistas durante o Barroco en España

século XVII foron basicamente os poderes, o civil, representado polo Rei e a Corte, e os relixiosos, a Igrexa. En menor medida tamén había clientes particulares.

Vémolo con máis detalle:

 

O rei

Temos que buscar as orixes do coleccionismo real, nun dos primeiros reis da Casa de Austria, Felipe II. Pero cando collería un gran auxe xa sería nos tempos do rei Felipe IV, gran afeccionado á pintura. Basta dicir que no Alcázar, o rei Filipe IV completou unha colección con 77 obras de Tiziano, 62 de Rubens, 43 de Tintoretto, outras tantas de Velázquez, 38 de Brueshel o Vello, 36 de Ribera, 29 de Veronese,…

 

Pero este afán coleccionista continuaría nos anos posteriores, así, á morte do rei Carlos II, en 1700, contabilízanse máis de 5.500 obras nas dependencias reais.

 

A Corte

Como noutras ordes, a fidalguía que estivo en contacto coa realeza, emulou algúns dos seus costumes e afeccións, e asumiu así tamén interesantes coleccións, convertendo a Madrid nun dos mercados pictóricos máis activos de Europa. Este fenómeno púxose de manifesto na actividade coleccionista dos familiares do conde-duque de Olivares, que aproveitaban as súas relacións para acumular grandes fortunas persoais, parte das cales destinaban a pintura. Estes aristócratas eran auténticos coñecedores, e tamén auténticos oportunistas que non vían nada de malo en regalarlle ao rei un cadro de cando en vez.

 

A Igrexa

Era un público que tamén demandaba os servizos dos pintores da época, normalmente para representar á historia e aos membros do mundo eclesiástico. Ademais, o crecemento do número de mosteiros que se produciu neste século foi un elemento máis para a xeración dunha importante demanda de obras por parte deste colectivo.

 

Particulares e institucións públicas

Eran clientes particulares, que non acumulaban gran cantidade de obras, pero era un público que medraba nos seus intereses. Eran obras destinadas a decorar a capela real, o pazo ou a casa onde vivían. Tamén concellos, lonxas, etc.

 

 

Principais temas na pintura do Século de Ouro español

Como adiantabamos en parágrafos anteriores, os temas abordados polos pintores do século XVII foron variados, aínda que cuantitativamente houbo unhas representacións máis demandadas que outras.

 

Tema relixioso

Naqueles tempos, o principal cliente era a Igrexa, polo que evidentemente a maior parte da produción pictórica española é de carácter relixioso. Atopamos clientes entre Cardeais, Bispos, Conventos, Irmandades, etc.

E é que, se a finalidade principal do cadro é, segundo Pacheco, “persuadir aos homes de misericordia e conducilos a Deus”, está claro que o máis interesante é encargar a representación de historias sagradas e misterios divinos que ensinar a fe, das obras de Cristo e da Virxe, vidas e mortes dos mártires, virxes,…

Este tema foi encargado de aras, series de clausura, decoración de sancristías, salas, capitulares, etc., abordados sempre baixo os principios marcados pola Contrarreforma.

 

En canto á iconografía atopamos varias tipoloxías:

Nas representacións dos santos:

Hai unha insistencia en facer que os santos sexan recoñecibles ante os máis ignorantes:

• Las laves ou o galo de San Pedro
• As pedras de San Esteban
• A caveira e o libro de San Xerome
• O Cordeiro de San Xoán Bautista

 

No caso dos santos recentemente canonizados, recréase unha nova iconografía que pronto se consolida:

• Santa Teresa coa frecha de transverberación ou obsequiada co colar celeste real pola Virxe e San Xosé
• San Francisco Xavier co crucifixo devolto polo cangrexo
• San Isidro Labrador, coa súa aixada
• San Xoán de Deus, coa granada rematada por unha cruz
• Santa Rosa de Lima, coroada de rosas, etc.

Os santos represéntanse na natureza ou como parte dunha escena narrativa, que presenta o punto máis expresivo da súa historia ou lenda, ben na época do martirio, se fose un mártir, ou ben da súa conversión, por exemplo no caso de San Paulo, ou dalgún prodixio especial. Tamén están representados exercendo a caridade, como mendigos, visitantes de enfermos,…

 

Nas representacións de Cristo e da Virxe María:

Cristo está representado na infancia e na morte. A Virxe tamén se representa como nena e tamén na Anunciación, como Dolorosa. Son representacións cunha gran elegancia e moderación.

Un motivo iconográfico, sobre todo español, é o da Inmaculada Concepción, cuxa polémica cuestión teolóxica se fixo en España case por unanimidade, en contra da opinión dos dominicos, pero defendida con calor por franciscanos e xesuítas.

Outro tema mariano especialmente cultivado polo medio español é o da Dolorosa, é dicir, a propia imaxe humana da Virxe chorando, coas mans xuntas nun xesto de angustia, ás veces contido, e outras chorando.Tamén son comúns os temas da Paixón, así como a exaltación e defensa do dogma católico fronte ao mundo protestante. Outros temas serían a Eucaristía e a expresión do éxtase místico.

 

Nas representacións de escenas do Antigo Testamento:

As cuestións bíblicas son xeralmente moito menos frecuentes, o que testemuña as obvias reservas que a lectura do Antigo Testamento ofrecía aos católicos. Había medo a unha difusión excesiva. Atopamos, por exemplo, a representación da creación de Adán, ou a de Eva, e a expulsión do Paraíso.

 

O xénero profano

Aquí atopamos:

Temas mitolóxicos:

Adoitaban responder a encargos do rei ou da nobreza, aínda que estamos a falar de moi poucas obras, abonda con pensar no ambiente de presión relixiosa e nos prexuízos existentes sobre os temas mitolóxicos.

O único pintor que elaborou varias obras neste sentido foi Diego Velázquez, que se achega á mitoloxía co mesmo espírito co que a Contrarreforma invitaba a achegarse ao feito relixioso, é dicir, desde a vida cotiá máis inmediata, evitando calquera ton retórico. heroico ou grande.

 

Paisaxe:

Un tema, que, como o anterior, tivo moita máis transcendencia nos países veciños que en España.

 

Escenas cotiá:

Esta temática estivo pouco desenvolvida, xa que apenas atraía o interese dos clientes que acudían aos pintores.

Murillo deixa nas súas escenas de ourizos, unha imaxe de rúa da vida cotiá.

 

O Bodegón

Falamos dunha temática na que os artistas españois aderezaron unha sensibilidade case relixiosa, algo moi afastado da representación deste tipo de escenas que se facía daquela, por exemplo, nas escolas italianas ou flamencas.

 

O retrato

A temática do retrato si alcanzou unha dimensión importante, xa que había unha gran demanda, sobre todo por parte da coroa e dos cortesáns.

 

O realismo e o simbólico na pintura española do Século de Ouro

Na pintura relixiosa española do século XVII, os pintores recorren sistematicamente á representación fidedigna da realidade.O real introduciuse no ámbito relixioso como unha forma de achegamento e achegamento ao espectador. Era unha das formas de persuasión empregadas pola pintura. A forma de representar a realidade é realista, pero a pintura que dela xorde non, xa que está cargada de contido simbólico, de referencias alegóricas ocultas ou entrelazadas, que determinan o sentido da obra.

Por outra banda, entendemos por símbolo unha figura ou imaxe empregada como signo dunha cousa, sempre que sinalamos que esta cousa é, en principio, abstracta: virtude, vicio, etc. De aí que, cando se fala de cultura simbólica, se trate de reflexionar que o signo de recoñecemento non é o seu obxecto, senón a correspondencia lexible entre unha aparencia e un contido moral.

A mitoloxía difúndese de diversas formas: épica, pastoral, amatoria, satírica…

Se temos en conta a cor, para o espectador do século XX a coloración dun cadro é unha cuestión exclusivamente estética, porén para o espectador do Século de Ouro pode constituír un sinal de referencia. Por exemplo, no cadro de Vicenzo Catena, “Cristo entregando as chaves a San Pedro, que está no Escorial, as tres damas que aparecen xunto ao Apóstolo non son tres veciñas curiosas, senón Fe, Esperanza e Caridade, identidade revelada por a cor dos seus vestidos –negro, verde, vermello-.

Flores e froitos. O xardín é como unha réplica nostálxica do Edén perdido polo pecado. Por unha banda, o pintor busca a beleza pura e sinxela da flor e as súas relacións de forma e cor cos seus veciños do ramo, pero por outra, non ignora o significado oculto desa flor que a converte nunha letra. , un ideograma. , nunha mensaxe dirixida a quen sabe lelo.

En canto ás froitas, a súa abundancia e beleza e o seu aspecto utilitario fan que adulen tanto o espírito como o corpo. Son como o símbolo do útil e do agradable. Representan a vista, o olfacto, o tacto e o gusto. Os froitos pintados significan ante todo Gusto.

En canto ao bodegón, para ensinar a vaidade da vida, nada mellor que a caveira dun morto, a caveira, primeiro froito da desobediencia dos nosos Primeiros Pais. A caveira non tiña entón ese aspecto ameazante, un tanto sórdido, que hoxe lle atribuímos en botellas de veleno e postes de alta tensión.

O reloxo ten un lugar na arte española do Século de Ouro case tan importante como a caveira, coa que adoita asociarse. O tempo que pasa significa, no século que descobre movemento na pintura, a amargura que impide o pracer.

Outro complemento importante é o vestido do personaxe. Xunto aos hábitos monásticos ou vestiduras litúrxicas para os que inmediatamente lemos a Orde e o papel dunha figura, hai moitos outros, hoxe menos evidentes, pero que serviron ao pintor do século XVII como mostra de recoñecemento.

• Por outra banda, a importancia do retrato aumenta sen parar na España do Século de Ouro.O retrato do Rei é case equivalente á súa presenza. O retrato do ser querido case no seu poder. O retratista sabe que ten que rodear ao modelo de todos os datos necesarios para que se coñeza a súa posición na sociedade. Os obxectos máis comúns, mobles ou roupa, serven de sinais que utiliza o pintor.
  • A mesa case nunca falta nos retratos reais e interiores de Velázquez, pero é raro nos retratos plebeos. Esas táboas son un atributo de maxestade e xustiza.
  • O espello, como símbolo da alma devota na contemplación. Tamén como sinal de divindade. O espello é un atributo non só da Verdade, senón da Prudencia.
  • O can significa caza, e a caza é un exercicio real, como a equitación. Non se trata de deportes, no sentido actual, senón dunha preparación para o cargo de Rei, para a guerra.
  • O papel real do cabalo é aínda máis evidente. Os propios cabalos son como tronos en movemento, nos que os reis e raíñas poden aparecer con dignidade na decoración do Salón dos Reinos.
  • A beleza rexia do personaxe. A importancia da fisionomía é irrefutable.

 

 Conclusións

A pintura do século XVII é unha das máis importantes achegas á arte en España. Esta importancia vén determinada non só pola calidade e apariencia dos artistas, senón tamén porque tiña unha identidade propia que a distinguía doutras escolas europeas.

A importancia da pintura española do Século de Ouro baséase fundamentalmente no xenio de artistas como Velázquez, Ribera, Murillo ou Zurbarán, e na gran calidade do seu conxunto.

E rematamos esta publicación confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultou do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo avisades premendo no botón “Gústame”. Ademais, recomendámosche que fagas calquera comentario e, se estás interesado, subscríbete gratuitamente ao Boletín do Blog para estar sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.

Por último, se che gustou o suficiente para compartilo nas túas redes sociais, estaríamos moi encantados de que o fixeras.

 

A nosa recomendación de hoxe

 

Referencias

Del Greco a Murillo. La pintura del Siglo de Oro. De Alianza Forma

La Edad de Oro de la pintura en España. De Brown, J.

Teoría de la pintura del Siglo de Oro. De Calvo Serraller, F.

El ojo místico. Pintura y visión religiosa en el Siglo de Oro español. De Stoichita, V.

https://www.arteespana.com

www.artehistoria.com

http://www.hispanoteca.eu/

https://historia.nationalgeographic.com.

https://metirta.online/