Todas as mitoloxías espertan gran interese. E no caso da mitoloxía galega, está tan infestada de seres e personaxes máxicos que para chegar a coñecelos farían falta ríos e ríos de tinta, e moito tempo.
Por iso imos por partes, e hoxe con este post imos profundar algo sobre a tan coñecida “Lenda da Santa Compaña”.
A pesar de que lla coñece como Santa Compaña, considérase errónea, e que a denominación correcta é simplemente Compaña, pois de santa non ten nada, tal e como afirman os escritores Antonio Reigosa, José Miranda e Juan R. Cuba. Só chamaríalla “santa” como acto apotropaico de defensa supersticiosa e en realidade trataríase dunha lenda pagá antiga que logo foi superficialmente cristianizada.
A Santa Compaña é un dos misterios que se esconden nos camiños das terras galegas, un misterio que veu aterrando, durante séculos, aos habitantes e, sobre todo, camiñantes, durante a noite. Trátase dunha lenda misteriosa, case tanto como os bosques e húmidas veigas en que se manifesta.
Trátase dunha crenza ou superstición similar á que hai noutras tradicións peninsulares e mesmo europeas, e a súa presenza en Galicia non sempre se manifesta coas mesmas características. E ten como punto principal unha forte conexión coa morte e o mundo dos espíritos.
Vaiamos por partes…
Que é a Santa Compaña?
Xesús Rodríguez López, no seu libro “Supersticiones de Galicia”, defínea da seguinte maneira:
“A compaña é a reunión de almas do Purgatorio para un fin determinado. Ás doce da noite levántanse os defuntos, saen en procesión pola porta principal, unha persoa viva vai diante coa cruz e o caldeiro de auga bendita, e non pode, baixo ningún pretexto, volver a cabeza. Cada defunto leva unha luz que non se ve, pero percíbese claramente o cheiro da cera que arde. A comitiva tampouco se ve, pero percíbese o airecillo que produce o seu paso. O desgraciado director só pode dispensarse de tan tétrico labor atopando a outra persoa e entregándolle a cruz e o caldeiro, antes de que faga un círculo na terra, co cal queda libre de dirixir a compaña”.
De maneira simplificada, poderiamos dicir que a Santa Compaña é unha procesión de mortos, ou almas en pena, que aparecen pola noite e percorren, errantes, os camiños galegos con algún destes obxectivos:
- visitar aquelas casas nas que proximamente se vai a producir o falecemento dalgún dos seus veciños.
- para reclamar a alma de alguén que cometese algún delito grave, ao que obrigarán a encabezar a procesión, e anunciándolle que morrerá no prazo máximo dun ano, se non repara o dano cometido.
- noutros casos a súa presenza pode ser premonitoria da aparición dalgunha maldición ou de terribles acontecementos.
- cumprir unha pena imposta por algunha autoridade demais alá.
- poderían ser almas que deixaron asuntos pendentes en vida, ou que non puideron cumprir algunha promesa.
Para algúns, a aparición dos espíritos supón unha advertencia para os familiares do morto. Esta advertencia implicaría o recordo dunha posible falta ou conta por saldar por parte do falecido. Neste caso, os parentes vivos tería as obrigación de restituír a débeda, devolver a pertenza física debida da que o morto se houbese apropiado, e no seu caso, facendo misas para lavar a culpa.
Nalgúns casos, o morto chega a pedir ao vivo que o perdoe, e unha vez acordado leste, cesan as súas aparicións.
A Compaña pode aparecer calquera noite, pero faio preferentemente na noite do 31 de outubro ao 1 de novembro, aínda que tamén é habitual na noite de San Juan.
Aínda que segundo algunhas versións, a Compaña tamén fai algunhas saídas diúrnas. J. Cuveiro Piñol, no seu Dicionario Gallego (1876) escribe: “Nunhas versións cóntase que a luctuosa procesión transporta un cadaleito no cal hai unha persoa dentro, a cal pode ser incluso a persoa que sofre a aparición sendo o seu corpo astral o que está no cadaleito”.
Como é a Santa Compaña?
Segundo os que desgraciadamente a viron, a Compaña leva á fronte, facendo de guía a un vivo, que pode ser un home ou unha muller (dependendo de se o patrón da parroquia é un santo ou unha santa), vivo (pecador ou desgraciado), quen, se non desexa ter un tráxico final, debe levar unha cruz e un recipiente con auga bendita. Unha condición indispensable é que nunca debe volver a cara para ver aos compoñentes da Compaña.
O mortal que porta a cruz e vai á cabeza da Compaña, vagará unha e outra vez cada noite, sen lembrar ao día seguinte a súa procesión pola parroquia, e así progresivamente, mentres que o seu estado deas alude vaise deteriorando, manifestando unha extremada delgadez e palidez, ata o seu falecemento, salvo que sexa capaz de pasar a súa carga a outra ou outra incauta, e obter así a súa substitución.
Os compoñentes da Compaña van a continuación, con túnicas brancas (nalgunhas zonas pódense presentar con roupaxes negras) cubrindo as súas cabezas espectrales con carapuchas, van descalzos, camiñan formando unha ou dúas filas e portan nas súas mans uns cirios invisibles acesos, dos que só se ve a luz. Van rezando, case sempre un rosario, realizando cánticos fúnebres e axitando unha pequena campanilla. Tamén hai un membro da compañía que é collo, que sempre irá ao final da mesma.
En ocasións tamén poden estar acompañados dun animal (xeralmente unha cabra.
Ao seu paso, cesan previamente todos os ruídos dos animais no bosque. Se os cans comezan a aullar excesivamente e os gatos foxen rapidamente, é posible que a Santa Compaña estea preto.
Á fronte desta compañía fantasmal atópase un espectro maior chamado “Estadea”.
Dise que van exclamando “andade de día que a noite é miña”.
Os defuntos que compoñen a Compaña áchanse no purgatorio e a única forma de salvarlles é ofrendar misas polas súas almas.
Cambiar os marcos, isto é os linderos das leiras para roubar un palmo de terra ao veciño, era tamén motivo máis que suficiente para acabar penando na Santa Compaña.
En Asados (Rianxo, A Coruña) crese que a Santa Compaña preséntese aos pés da cama das persoas que van morrer. Por iso non é aconsellable colocarse aos pés da cama dun moribundo.
A Compaña tamén pode vir recoller o último alento dos moribundos, cousa que tamén ocorre en Bretaña, denominándose Anku, quen, envolvido nun sudario, percorre sobre un carro os camiños da Bretaña.
Moitos dos que a puideron ver, explicaron que A Santa Compaña produce ao seu paso unha densa néboa, vento frío e un intenso aroma a cera. As ánimas non adoitan ser vistas con claridade pero nótase o aire que se move cos seus andares. Cando a noite acaba a procesión tamén.
Aínda que se di que non todos os mortais teñen a facultade de ver cos ollos a “A Compaña”. Elisardo Becoña Iglesias, na súa obra “A Santa Compaña, O Urco e Os Mortos” explica que segundo a tradición, tan só certos “dotados” posúen a facultade de vela: os nenos aos que o sacerdote, por erro, bautiza usando o óleo dos defuntos, posuirán, xa de adultos, a facultade de ver a aparición. Outros, non menos crentes na lenda, haberán de conformarse con sentila, intuíla etc.
Hai variantes nas diferentes versións sobre a Compaña, así, por exemplo, nalgunhas cóntase que a luctuosa procesión transporta un cadaleito no cal hai unha persoa dentro, a cal pode ser incluso a persoa que sofre a aparición sendo o seu corpo astral o que está no cadaleito.
Atopamos un relato que lle contou Xosé María Ferro Formoso, das Pontes de García Rodríguez (localidade da provincia da Coruña), e que recolle Reigosa no seu libro “Guía de campo dá Galicia Encantada”, que nos conta o seguinte:
“Un día pola tarde, un home regresaba da Feira dás Pontes de García Rodríguez, polo camiño dos arrieros, e fíxoselle de noite no lugar de Freixo.
Foi entón cando viu na escuridade unhas luces que ían cara a el, dándose conta inmediatamente de que se trataba da Compaña, que enseguida chegaron a ata el, collérono e obrigárono a acompañalos.
Por máis que se resistiu, o home non logro evitar acompañar aos defuntos, que se achegaban ao río Sor.
Entón o paisano acordouse que levaba unha moeda no seu peto. Tratábase dunha moeda de cobre que tiña nunha das súas caras unha cruz. Sacouna e ensinoulla ás almas, que nada máis vela, liberárono inmediatamente e fuxiron enseguida, desaparecendo na escuridade da noite”.
A orixe da lenda da Santa Compaña
Aínda que a lenda non ten unha orixe concreta, o certo é que estas historias predominan sobre todo no noroeste de España.
Como sucede coa maioría de crenzas populares transmitidas de forma oral, a orixe da lenda da Santa Compaña non se pode coñecer con exactitude.
As orixes da lenda lembran algo á famosa caza salvaxe de Odín e os especialistas en mitoloxía celta tamén suxiren vínculos coas procesións bretoas dos mortos.
Doutra banda, para os celtas o Samhain significaba celebrar o fin das colleitas, a transición ao aninovo e tamén a apertura ao outro mundo. Os sacerdotes celtas, ou druídas, realizaban ofrendas con alimentos á divindade Lug (Lugh ou Lugus) nos bosques sacros abríndose un portal de comunicación co “máis aló”, polo que durante o Samhain os espíritos dos mortos camiñaban entre os vivos. Así, moitos consideran que a lenda da Santa Compaña en Galicia e a Güestia en Asturias, teñen a súa orixe nesta crenza celta.
Como tantas outras crenzas e costumes pagás, a chegada da relixión cristiá modificaría algúns aspectos dando lugar á actual lenda da Santa Compaña.
Ankou
A mestura de crenzas locais con historias traídas a estas terras por invasores e inmigrantes creou lendas e tradicións únicas. Algúns elementos da Santa Compaña parecen estar relacionados co bretón Ankou e as historias irlandesas sobre Banshees.
Banshee
Tres símbolos principais relacionados cos rituais da morte aparecen sempre nas historias: unha cruz, unha vela e auga bendita.
A partir do século IV de nosa era, cando o cristianismo penetrou con forza no continente, as antigas deidades pagás foron cristianizadas, xeralmente relacionándoas con entidades maléficas, para que o pobo deixase de adoralas. Así, Wotan e Odín transfórmanse no mismísimo Satán, quen dirixía as almas dos condenados cara ás moradas do inferno.
No ano 1091, o historiador Orderico Vital alude nunha das súas obras a un sacerdote francés que dicía observar unha noite, no medio do monte, a un exército de homes e mulleres comandado polo Diaño. O sacerdote achegouse, recoñecendo a algúns deles, pois faleceran recentemente. Estes mesmo transmitiron ao cura algunhas mensaxes para os seus familiares.
No século XIII esténdese a concepción do purgatorio, por tanto a procesión demoníaca convértese no deambular das almas dos mortos que deben pasar un tempo no purgatorio, pero antes vagan durante certo período pola zona na que viviron. Por iso, en ocasións venos familiares e veciños.
Outros cren que pode ser herdeira dun mito moi antigo, o coñecido como a “Cacería salvaxe” ou “Mesnie Hellequin”, unha tradición do folclore xermano, durante a Idade Media en Europa, e que fala de persoas falecidas ou almas con roupaxes de caza, que ían a lombos de cabalos, acompañados por cans rastrexadores, nunha persecución fantasmagórica, comandados por unha figura mitológica. A través de varios escritos do século XI e XII, a aparición destes seres tiña un claro significado: a súa presenza conlevaba todo tipo de traxedias.
Mesnie Hellequín
A lenda da Cacería Salvaxe chegaría ata Galicia grazas aos peregrinos do Camiño de Santiago, unha dos maiores roteiros europeos para a transmisión cultural. Ao chegar aquí, o mito alemán mesturaríase cos cultos celtas, dando lugar así ao que hoxe coñecemos como Santa Compaña.
Por suposto, co paso dos séculos, tal e como diciamos en parágrafos anteriores, a Igrexa católica trataría de cristianizar este relato, como fixo ao longo de toda Europa coas tradicións pagás. A Iglesia, con todo, non prohibiría a historia, senón que a usaría ao seu favor, argumentando que os espíritos regresaban de entre os mortos co obxectivo de castigar a aqueles que pecasen. É por isto polo que hoxe adoitamos relacionar a Santa Compaña con todo o imaxinario cristián: a cruz, os cirios, o caldeiro de auga bendita…
Como protegerxe da Santa Compaña?
Se algún dos atentos lectores deste Blog, atópase algunha noite camiñando polos camiños de Galicia, e de súpeto escoita o tintineo dunha campanilla, e que se alza un vento frio, ou captar o cheiro da cera das velas, o mellor será empezar a correr o máis rápido que poida. En caso de non ser posible, segundo a tradición e a sabedoría popular, hai varias maneiras de tentar librarse da Compaña.
- Se vemos á Santa Compaña de lonxe, bastará con apartarse do camiño e evitar mirala directamente, a compaña seguirá de longo xa que non poden abandonar o camiño. Se interactúas con ela, podes morrer.
- Se non pode ser e alcánzanche, hai que evitar en primeiro lugar entrar en contacto co guía, a risco de substituílo. Cando o portador da cruz ofrézalla, dicindo “Tócache a ti” ou “toma ti”, a única maneira de librarse é responder “Cruz teño”. Tampouco se debe coller unha vela que poida ser ofrecido por algunha das almas errantes.
- Subirse ao banzo dun cruceiro.
- Abrir os brazos en cruz e pronunciar Xesucristo cando lle vaian a dar a cruz.
- Levar encima obxectos sacros como unha cruz, e esgrimila nese momento, ou auga bendita.
- Facer un círculo coa estrela de David, ou Selo de Salomón, e preferentemente coa cruz dela Iglesia, e rezar no alto, sen escoitar os cánticos da Santa Compaña.
- Debuxar, con xiz ou sal, un círculo no chan e meterse dentro mentres a Santa Compaña pasa
- Tombarse no chan boca abaixo e facerse o morto. Desta maneira a Compaña ao non percibe a presenza do mortal, pero pasará por encima do seu corpo, provocando, como é lóxico, mazaduras e dor.
- Levar no peto algún amuleto, como un cervo volante, ou os cornos dun escaravello e unha ristra de allos.
- Levar encima unha pedra, ou un pau nas mans, pois ao estar ocupadas dificultan que os mortos poidan darlle unha das velas.
- Parece ser que tamén podería resultar útil o feito para comer algo, unha castaña, un caramelo, o que sexa. Esta crenza baséase no feito de que se as almas ofrecen comida ao que os ve, esta invitación non pode rexeitarse, pero se se comen do ofrecido, o pan dos mortos, pódesche ver obrigado a quedarche con eles.
- Nalgúns pobos dise que facer a figa (ou higa) coas mans escorrenta á Santa Compaña.
- En Abavides, Ourense, a Santa Compaña é chamada “As dá Noite” e dentro do círculo protector debe trazarse unha cruz. Ao colocarse dentro deben cruzarse os brazos ao peito.
A Santa Compaña noutras latitudes
A Santa Compaña é tamén coñecida en Galicia e Asturias occidental como a compañía, a compañía dás ánimas, a procesión dás ánimas, ensamio, estadea, estandaiña, estandinha, estantigua, estantiga, hoste, hoste, antaruxada, huestia, hostilla, rolda, ronda, a visión, as divisas, o enterro, as dá noite, o home do oso, a facha, as luces, as xans, pantalla, a pastoriña, a semuldanza, visita, e con outras denominacións máis.
En terras peninsulares, historias parecidas á Santa Compaña galega atópanse nalgunhas zonas de Asturias, Cantabria, León, Salamanca, Zamora, Estremadura, e mesmo no norte de Portugal.
En Asturias, a lenda da Santa Compaña coñécese como a lenda de “a Güestia” ou “Huestia”, ou bona xente, onde a procesión de defuntos porta campanillas para anunciar a súa aparición. É un grupo de persoas encapuchadas que se achegan á casa dun enfermo moribundo, dan tres voltas á casa e entón o enfermo morre. Normalmente son coñecidos do moribundo.
Por outra banda, tense que, na comunidade de Estremadura, a historia trata sobre o ”Corteju de Genti de Muerti” (o cortexo da xente de morte), que conta que dous xinetes tenebrosos roldan polos pobos de madrugada e a persoa que os vexa, morre instantaneamente. Estas pantasmas causan terror entre os habitantes de Estremadura, especialmente na zona das Hurdes.
A cultura popular leonesa dálle nomes como “Güeste”, “Huéspeda” de ánimas ou a boa xente.
Na provincia de Zamora, esta lenda é coñecida como a “Estadea”, e trata sobre unha muller que camiña polas rúas e cemiterios. Esta dama non ten rostro e ten cheiro á humidade das tumbas. Dise que só poden vela, as persoas que van morrer proximamente.
Na provincia de Zamora, esta lenda é coñecida como a “Estadea”, e trata sobre unha muller que camiña polas rúas e cemiterios. Esta dama non ten rostro e ten cheiro á humidade das tumbas. Dise que só poden vela, as persoas que van morrer proximamente.
En Castela (en realidade, na zona central do antigo Reino de Castela, é dicir, Soria, Salamanca, Palencia, Valladolid, Segovia e Burgos), do mesmo xeito que en Portugal, chámaselle “Estantigua” ou “Hueste antiga”, e é citada polo clérigo Gonzalo de Berceo no vigesimoquinto e último dos seus Milagros da nosa Señora
Mesmo, sen mencionala expresamente, Miguel de Cervantes parece evocala no episodio do corpo morto (Quixote, I, 19). Un bacharel e once frades acompañan de noite o cadaleito dun falecido desde Baeza a Segovia levando machadas (cirios grandes), e son confundidos con pantasmas polos protagonistas.
Atopamos a versión da Compaña tamén nos lindes con Huelva, sobre todo en Ayamonte, Villablanca e toda a ribeira do Guadiana, tamén noutras zonas de Castela, baixo a denominación de Estantigua.
Na cidade de Ayamonte a tradición fala dunha procesión de almas en pena, que vagan polas rúas unha madrugada ao mes. A procesión vai precedida dunha llamante que é o único que é visible para o resto de persoas, e alerta coa súa vestimenta, os seus rezos e portando un inciensario ao resto de mortais de que a santa compaña achégase. Esta vai formada por unha serie de almas en pena, algunhas das cales cumpren algún tipo de penitencia polos seus pecados. Esta procesión de almas non é visible pero se se oen os seus queixumes e chéirase os seus #ver e cirios. Cando alguén desaparecía na zona de Ayamonte, dicíase que llo levou a Santa Compaña. Desta podíase saír só se se cumpriu a pena ou “enganando” a algún pecador; se unha alma en pena atopaba a un pecador durante a procesión, facíaselle visible e podía convencelo de que lle sostivese a vela ou o cirio, se conseguida convencelo este ocupaba o seu lugar e a alma en pena quedaba libre. A única forma de librarse era ou non saír, ou se estabas na rúa entrar en lugar santo, igrexa, cemiterio ou convento.
E máis aló das fronteiras españolas, atopamos tamén mitos similares, por exemplo:
En Irlanda fálase do “Fairy Host”, a hoste dos espíritos, que estaría formada por seres que se comportan como seres humanos mentres se atopan entre eles. Parece claro a súa orixe céltica, e aparece recollido nun dos máis arcaicos contos orais céltico-ingleses: “The adventur of Nera”.
En Escocia o “Sluagh”, as hostes dos non mortos. Leyenda moi conectada á do Fairy Host irlandesa. As sluagh son ánimas dos mortos non–perdoados do folclore gaélico–escocés que aparecen desde calquera dirección, pero nunca desde o Leste, e xeralmente voan ou se deslizan case a nivel de terra en forma de media lúa, como unha banda de paxaros. Dise que poden agarrar a unha persoa e levarlla consigo, trasladándoa polo aire a longas distancias, dunha illa a outra. Aínda que ás veces describíronse algunhas accións benévolas que realizaron a favor dos mortais, en xeral non traen ao home máis que funestas predicións e consecuencias. Adoitan ser vistos máis a miúdo tras o crepúsculo, durante a noite, cando aparecen rodeados de brillantes luces. Aparecen sempre en compañía, en forma de banda, e os que se atreven a miralos desde un lugar oculto poden crer recoñecer entre eles a algún ou algúns veciños da mesma aldea. En xeral non son vistos por todos os habitantes da aldea ou lugar, senón só por aqueles que posúen “the second sight” (unha especie de extra–visión). O que eses videntes ven ás veces é simplemente o preludio do funeral dun veciño.
Sluagh
En País de Gales atopamos o “Toili”, ou funera espectral de Gales, formado por figuras fantasmagóricas ou espíritos de almas mortais que se presentan en forma portentosa. ”. Nos arquivos do Museo Nacional de Gales foron e seguen sendo recolleitos numerosos testemuños de persoas que aseguran ver ao toili.
Conclusións
Existe en Galicia a crenza moi xeneralizada de que a morte non é senón o simple tránsito do mundo dos vivos ao mundo dos mortos, e de que uns e outros manteñen unha frecuente relación de axuda mutua: os mortos axudando aos vivos nas súas dificultades na vida, e os vivos axudando aos mortos no seu difícil tránsito polo máis aló.
Como vemos, esta lenda está repleta de simboloxía cristina. Con todo, a súa orixe non ten ningunha relación co cristianismo, aínda que logo a lenda, como gran parte das nadas en Europa, terminaría cristianizándose.
A Santa Compaña é unha lenda da mitoloxía galega que describe unha procesión de almas en pena que anuncian a morte de alguén no pobo. Crese que a súa orixe remóntase á época celta e foi transmitida a través da tradición oral.
Durante séculos, e aínda a día de hoxe, a Santa Compaña converteuse nunha das lendas máis estendidas de Galicia, con estreita relación co Camiño de Santiago. Avivando terrores de nenos e por suposto de camiñantes e pastores durante a noite, a tamén coñecida como Procesión de Ánimas se debate entre o mito e a realidade.
Aínda que a crenza na Santa Compaña diminuíu co paso do tempo, segue sendo unha parte importante da cultura galega. A lenda foi obxecto de numerosas representacións na arte e a literatura, e converteuse nun símbolo da identidade galega. Tamén se organizaron eventos e festivais para manter viva a tradición e preservar a historia da Santa Compaña.
Ademais, a Santa Compaña foi obxecto de estudo e investigación por parte de antropólogos e folcloristas, que buscan comprender a súa orixe e significado dentro da cultura galega. Estes estudos revelaron a importancia da tradición oral na transmisión da lenda e lanzaron luz sobre as posibles explicacións psicolóxicas e sociolóxicas detrás da crenza na Santa Compaña.
De todos os xeitos, polo si ou polo non, permanece o vello adagio galego que tan ben observan os fillos deste país:
Entre as nove e as dez
Deixa la noite para quen é
Mural Santa Compaña, Pontevedra
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche gratuitamente á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Leyendas, mitos y creencias en Galicia. De Mariño Ferrero, X.R.
La Santa Compaña, el Urco y los muertos. De Becoña Iglesias, E.
Diccionario dos seres míticos galegos. Cuba, X.R., Reigosa, A. y Miranda, X.
Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradición, maxias, santos e milagres. De Vaqueiro, V.
Mitología gallega. De Álvarez Peña, A.
http://elojocritico.info/yo-vi-a-la-santa-compana-testimonios-modernos-de-un-mito-ancestral/
https://vigo.nueva-acropolis.es/vigo-articulos/26242-galicia-magica–la-santa-compana
Imágenes
https://mitosleyendascriaturas.blogspot.com/2015/07/la-genti-di-muerti.html
http://lashojasdelbosque.blogspot.com/2015/10/los-antecedentes-de-la-santa-compana.html
https://raylossuenosprohibidos.blogspot.com/2015/02/la-leyenda-de-la-santa-compana.html
http://brujeriadelcerco.blogspot.com/2013/12/la-misteriosa-santa-compana.html
http://gwen-crea.blogspot.com/2016/01/ankou.html
