As revoltas irmandiñas, na Galicia do século XV

Coñécese como as revoltas dos irmandiños, a unha auténtica rebelión popular que tivo lugar en Galicia na segunda  metade do século XV, e que constitúe, sen dúbida, unha das principais revoltas acaecidas en territorio Europeo nese século.

 

Moitos foron os que se referiron a ela como a rebelión na que “os gorrions correron detrás dos falcóns” e é que as revoltas irmandiñas, que tiveron lugar en Galicia durante o século XV, foron un levantamento popular, tras décadas de inxustizas e abusos por parte dos grandes señores feudais e a nobreza galega cara á poboación.

Irmandiños é unha acepción, en lingua galega que englobaría ás clases populares: campesiños, mercadores, clérigos, artesáns, pescadores, fidalgos, etc.

Como sucede sempre cando analizamos sucesos do pasado, debemos ter presente o contexto social e político da época para comprender, polo menos un pouco mellor, o acontecido. En primeiro lugar, no Medievo, a función principal de goberno exercida polos señores feudais, por delegación expresa do Rei, era a administración da xustiza, e o feito de que fose este estamento o encargado de xulgar o que é xusto e o que non, permite entender un pouco mellor o que logo contaremos.

Co crecemento da burguesía urbana e  o despoboamento dos campos, comezou o espertar das cidades. E así se albiscaba un futuro con maior prosperidade e menos servidume. Pero a nobreza non estaba disposta a renunciar ao sistema do que se nutriu até ese momento.

 

Durante o século XV, a situación social de Galicia podía resumirse en que os señores o tiñan todo e os vasaos non tiñan nin o dereito a nacer ou morrer.  A iso uníanse a obrigación de presentarse armados cando o señor declaraba a guerra e unha provisión de alimentos nese caso. En canto ao traballo diario, en absoluto estaba exento do despotismo nobiliario. Os vasalos estaban na obrigación de traballar gratis nas terras dos señores e a pagar o tributo en especie, ademais de construír ou reparar os seus castelos e fortalezas.

 

Todo sistema feudal era idéntico en calquera outro lugar de Europa, pero singularmente as condicións agudizábanse en Galicia pola avaricia aínda maior dos novos señores, e en consecuencia, por que os vasalos resignábanse malamente á servidume imposta.

Outra parte nesta orde medieval ocupábana os burgueses. Durante todo o século XV os burgueses galegos habían alcanzado un crecemento notable tanto nas zonas interiores como nas marítimas, o que lles levará a participar de forma notable na formación e acción das Irmandades.

Por último, cabe lembrar que Galicia viña dependendo do reino de Castela desde o ano 1230.

 

 

Podemos falar de dúas revoltas irmandiñas:

 

Primeira revolta irmandiña

No ano 1431 produciuse  a primeira revolta irmandiña. Nese mesmo ano tivera lugar a formación da Irmandade Fusquenlla en terras da familia dos Andrade. A cabeza desta familia era Nuño Freire de Andrade, II señor de Ferrol, Puentedeume e Villalba, e vivo exemplo da rapaz nobreza trastamarista  instalada en Galicia  desde o século anterior. O seu carácter era coñecido debido á forma na que levaba a servidume feudal até límites extremos, como facer que os seus vasalos pagasen os banquetes do señor cos infantes e condes que convidaba as súas cazarías ou ter que abastecer integramente as campañas bélicas.

 

O resultado da opresión que vivía o pobo provocou a formación de líderes populares. O primeiro paso que deron foi buscar o apoio do monarca do momento en Castela: Juan II, quen se negou a recibilos. Entón, o odio estalou e os habitantes da vila de Ferrol, tanto campesiños como  burgueses, tomaron as súas rúas con diversos instrumentos en mans fraternizando nunha irmandade: irmandiños de Ferrol, liderados por un individuo chamado Roy Xordo. Algunhas cifran chegaron a contabilizar 3.000 integrantes, e non sería complicado dado que a cousa contaxiou a outras poboacións como Villalba, Coruña e Puentedeume, onde se situaba a residencia dos Andrade, no castelo do mesmo nome. Os irmandiños incendiárono e derrubaron parcialmente. O señor Andrade fuxiu a Santiago de Compostela para atopar a protección do bispo da cidade, e alí que tamén foron os irmandiños

 

Mentres tanto o rei Juan II de Castela,  non era alleo ao movemento que se producía en Galicia, e encargou ao bispo de Santiago servir como “relator” ante Andrade e os irmandiños. As conversacións fraguáronse na localidade de Betanzos, a 23 km de Coruña. A única esixencia que expuxo Roy Xordo foi a entrega de Nuño  de Andrade á irmandade. O bispado relator deu por rotas as negociacións pero a viaxe de Roy Xordo non foi en balde: a Irmandade Compostelá uniuse ao conflito, formándose entón un pequeno exército de 10000 irmandiños. Neste momento cometeríase a primeira imprudencia: os irmandiños decidiron atacar a cidade de Santiago de Compostela. Fronte a eles atopábase un exército inferior pero moito máis profesional e adestrado… Sería a primeira gran derrota dos irmandiños.

Os irmandiños terminaron abandonando, pero ao seu paso por Betanzos, decatáronse da estancia no castelo do pobo da señora de Andrade e fillos e cercáronos. O asalto estaba a piques de acometerse cando tropas mixtas integradas polo bispado compostelán, garda persoal de Andrade, e como novidade, do exército castelán, apresaron aos irmandiños e ao seu líder Roy Xordo. Lograron presentar defensa heroica, pero foi o fin deste primeiro levantamento. A maioría dos integrantes da irmandade foron acoitelados ou afogados no próximo río. Os poucos

 

Segunda revolta irmandiña

Nos anos 60 do século XV, a alta nobreza galega aumentara máis a súa poder se cabía. Ademais das represalias como castigo aos participantes na anterior revolta, obtivera o control de cidades e portos até ese momento en mans da próspera burguesía.

Neses anos, decenio de 1460 a 1470, os nobres galegos sometían á poboación a unha serie de desmáns, tales como roubos, violacións e cobro de impostos desorbitados ao seu antollo. O pobo subsistía vivindo de maneira atemorizada, mentres os señores, desde as súas fortalezas, organizaban os roubos e saqueos de bens e colleitas, á vez que desposuían á Igrexa de terras e tesouros.

A dureza impositiva, o saqueo constante dos poucos recursos do campesinado, xunto a unha clara indefensión ante a nobreza local e un obrigado vasalaxe, deu lugar que xurdise tamén en Castela  un conflito bélico, producíndose unha guerra civil de longa duración entre Enrique IV e o seu irmán Alfonso que dirixía á nobreza levantisca,  propiciado todo iso polo  Marques de Villena, como vinganza á súa postergación como valido do Rei, por difundir que a filla do primeiro, Juana a Beltraneja, non era descendente biolóxica de Enrique IV, baseándose na sospeita maléfica da impotencia do rei. Todo isto influíu na  veciña Galicia, na medida que a dividida Castela non se situaba a favor duns ou outros.

 

En todo caso, como veremos, a segunda revolta irmandiña, non podemos separala do contexto político castelán, onde nos atopamos co tormentoso reinado de Enrique IV.

Ademais, hai que ter presente que no ano 1464, o rei Enrique IV de Castela viuse obrigado pola nobreza a desposuír á súa filla Juana a Beltraneja do título de Princesa de Asturias e nomear herdeiro no seu lugar ao seu medio irmán Alfonso. Un ano despois os mesmos nobres derrocaron a Enrique IV e proclamaron rei de Castela a Alfonso, provocando o estalido dunha guerra entre os partidarios dun e outro. Os nobres decantáronse polo bando de Alfonso, mentres que o pobo e os poderes eclesiásticos permaneceron fieis ao rei lexítimo, Enrique IV.

Os líderes desta nova Santa Irmandade serían integrantes da nobreza máis baixa: Pedro de Osorio, fillo do conde de Trástamara, Alonso de Lanzós, señor de Louriña  e Diego de Lemos, fillo de Alonso López de Lemos, señor de Pantón e Sober. Ademais, crese que puido haber outros nobres que, por medo, non se uniron abertamente á causa, pero que a deberon de apoiar dalgunha maneira, como proba o perdón estendido ao castelo de Pambre propiedade de Sancho Sánchez de Ulloa.

A onda expansiva comezaría nunha vila en pleno corazón de Galicia, Melide, en febreiro de 1467. Nesta localidade coruñesa tería lugar a xuntaza das irmandades, constituíndose finalmente a existencia da Santa Irmandade do Reino de Galicia. Enfronte os señores, fundamentalmente os Andrade e os Moscoso, señores laicos, covizosos, e propietarios de fortalezas e castelos.

Máis de 80.000 homes formarían parte das hostes dos irmandiños.

A segunda revolta irmandiña comezou ao berro de “Abaixo as fortalezas”. Non era de estrañar… os vasalos desprezábanas, pois a súa edificación non soamente constituía unha personificación do poder nobre, senón que a construción esixíalles enormes sacrificios: por unha banda, tiñan que pór a disposición do señorío as súas cabezas de gando para que se usasen como transporte de materiais; doutra banda, tiñan que traballar como albaneis gratuitamente.

O realmente rechamante, e extrañamente obviado en libros de texto, os irmandiños fixéronse co goberno de Galicia entre 1467 e 1469, sendo a primeira e única vez na historia en Galicia, en que a xente do pobo se izaba como principal protagonista da súa propia historia. Foron anos caracterizados por unha  paz, perturbada tan só ao final, tras o retorno dos señores. Toda a Galicia popular estaba encadrada dentro da organización, que  dependía de si mesma. Os irmandiños implantaron un goberno propio e forte, nomeándose aos alcaldes, deputados e cuadrilleros dos concellos e vilas do reino, así como acordar reunir o diñeiro necesario para alcanzar os obxectivos propostos como lograr o respecto aos foros e costumes locais, e recuperar os bens e dereitos reais usurpados.

 

En resumo, por que estalan as revoltas irmandiñas?

Sen dúbida pola conxunción de varios factores:

• a mentalidade popular de revolta, fundamentada no uso alternativo da xustiza
• a conxuntura política de guerra civil e baleiro de poder na Coroa de Castela entre 1465-1468, que os sectores politicamente informados, sobre todo urbanos, aproveitan para arrincar de Enrique IV o permiso para formar irmandades e, meses despois, o apoio legal aos masivos derrocamentos de fortalezas
• a presión tributaria dos novos señores sobre os vasalos propios, da Igrexa ou das cidades de realengo, sen aforrar violencia

As clases populares organizáronse, previa autorización do Rei Enrique IV, como Santa Irmandade do Reino de Galicia e levarían a cabo un levantamento, inicialmente exitoso, contra os señores feudais, entre os anos 1467 e 1469, obtendo como resultado un rápido éxito mercé ao apoio, polo menos en parte, da monarquía castelá e da propia Igrexa. O obxectivo das clases que conformaban a Irmandade era acabar coas fechorías dos nobres. Pero os acontecementos superaron as expectativas. O que en principio estaba pensado para restablecer a orde e protexer os seus intereses, pronto se converteu nunha revolta en toda regra. Sumáronse a esta xustiza do pobo tanto campesiños como xente de cidade, fidalgos, cabaleiros e algúns clérigos. A pretensión dos irmandiños era romper a relación de vasalaxe, non pagar as rendas do señor e aproveitar o baleiro de poder xerado pola guerra civil en Castela para levantar un novo poder.

Formaron exércitos de milicianos, logrando un gran éxito no recrutamento de homes entre a poboación de cidades e campo.

Pódese pensar, erroneamente, que os irmandiños era un exército sen formación militar, nin dotación de armas suficientes para alcanzar os seus obxectivos. A realidade era moi diferente. A infantaría e a cabalaría das milicias irmandiñas usaban as mesmas defensas persoais que os exércitos señoriais: lanzas, escudos, espadas, dagas, cabalos e frechas, cascos, cotas de malla e algunhas armaduras cabalerescas. Os xefes militares irmandiños eran na súa maioría cabaleiros pero tamén había algún labrador, burgués ou letrado. Os seus exércitos non tiñan o mesmo grao de xerarquía que os señoriais. Todos os capitáns irmandiños estaban subordinados á “Xunta do reino”.

O resultado da revolta foi a destrución duns 130 castelos, torres e fortalezas en Galicia. Hai que telo presente no contexto do odio cara ás fortalezas, que representaban o poder da nobreza.

A nobreza viuse obrigada a fuxir a Portugal ou a Castela, pero o fin da guerra civil castelá animou aos nobres de ambos os bandos a tentar acabar coa irmandade popular.

 

O final destas revoltas era fácil de prever. A Galicia irmandiña, sen señores nin rei que a mandasen, só sobreviviu dous anos.

En 1469, xa con lóitalas castelás paralizadas temporalmente froito do acordo chegado en 1468, entre a monarquía e a nobreza, no pacto dos Touros de Guisando, os nobres galegos volverán a Galicia dispostos a derrotar de maneira esmagadora á Santa Irmandade. A coroa neste caso decidiu non inmiscirse e deixou vía libre aos nobres. O regreso da nobreza produciuse desde varias frontes, o que sen dúbida supuxo un problema para a organización militar irmandiña.

Tres exércitos señoriais entran en Galicia na primaveira de 1469, Pedro Madruga (podedes atopar más información no noso post, xa publicado: PedroMadruga, personaxe e lenda) desde Portugal, o arcebispo Fonseca e Juan Pimentel desde Salamanca, e o conde de Lemos desde Ponferrada. Os irmandiños presentan batalla en castros ou no campo. Durante os anos 1470 e 1471, as cidades da Coruña, Pontedeume, Viveiro, Ribadavia, Lugo e Mondoñedo resisten.

 

En canto á represión por parte da nobreza, non debe ser magnificada. É evidente que existiu, como demostra as execucións das que temos constancia, pero non foron multitudinarias. Fóra disto, a represión consistiu no cobro de contribucións, económicas ou persoais, para a compensación dos danos causados. Especialmente traballando na reparación ou reconstrución das fortalezas. O poder da nobreza continuará sen restrición até os Reis Católicos, cuxa implicación na política galega pode simbolizarse na visita que levan a cabo en 1486, a primeira vez que un monarca visitaba Galicia desde Enrique II en 1376.

Pero o tempo daría pé a alcanzar algunhas das intencións perseguidas polos irmandiños. Co esmagamento da revolta a nobreza viuse chea de euforia, obtendo novos títulos como condes, pero con pouca concordia. A nova guerra sucesoria castelá entre Isabel (a católica) e a súa sobriña Juana a Beltraneja dividiría de novo á nobreza galega. A vitoria da primeira en 1479 provocou que a posición da nova monarca en Galicia foi a do desterro da maior parte da nobreza galega, entre eles o que fora o seu principal defensor ante os irmandiños. Pedro Madruga, obrigándolles a abandonar os seus castelos e fortalezas e formalizándose novas estruturas administrativas (audiencias ou chancillerías) que acumularán de poder a figura real sentando as bases do novo estado moderno: a monarquía autoritaria.

 

A nivel anecdótico queremos reflectir dúas breves historias e eventos relacionados coas revoltas irmandiñas:

• En primeiro lugar contámosvos algo sobre a historia ao redor da denominada “Cruz dos irmandiños” e o “Asalto ao Castelo de Vimianzo”

 

 

A Cruz do Loureiro érguese sobre o val da localidade coruñesa de Vimianzo, como un vixiante misterioso desde tempos inmemoriais. Alí foron executados os líderes irmandiños en 1469 e o símbolo quedou para a historia.

O Asalto ao Castelo de Vimianzo, evento que se celebra os primeiros sábados de xullo, máis que unha festa é unha exaltación do orgullo de derrotar un día aos todopoderosos Moscoso de Altamira. O castelo que coroa o seu val foi derrubado en 1467 na segunda revolta irmandiña.

Os maiores de Vimianzo teñen ao Monte dá Cruz como unha especie de fetiche. Veno ao mirar ao Sol cada mañá e está presente todo o día como unha especie de lugar sacro. Está protexido de saínte polo San Bartolo, de onde din que a xente levaba puñados de terra para ter boas colleitas de trigo. A Cruz do Loureiro está nun territorio que dá lugar a grandes interrogantes e que exerce unha especie de atractivo inexplicable. Contan os maiores que alí executaron aos líderes dos que rebelaron contra a nobreza. O escarmento máis cruel. E alí quedou como símbolo ese monumento humilde, sen artificio escultórico, de 2,26 metros, que dá a levante e a poñente, mentres que os brazos estíranse cara ao norte e o sur.

 

 

 

 

• E doutra banda, na localidade leonesa de Ponferrada leva a cabo a recreación da revolta dos irmandiños nestas terras. O evento celébrase ao finalizar o verán, coa escenificación do asedio, batalla e posterior derrota dos irmandiños por parte o señor dos Castelos, Don Pedro Álvarez de Osorio. A programación de actividades compleméntase con visitas guiadas, talleres e charlas explicativas.

 

A Nosa Recomendación:

Bibliografía

Historia del siglo XV en Galicia. De Vicetto, B.

A guerra dos irmandiños. De Galban Malagón, C.J.

Os irmandiños de Galicia. A revolta en Pontevedra. De Barros C.

Mentalidad justiciario de los irmandiños. De Barros C.

La revolución irmandiña. De López Carreira, A.

http://www.h-debate.com/cbarros/spanish/articulos/historia_medieval/berlin.htm

http://paseandohistoria.blogspot.com.es/search/label/Edad%20Media