O peto dás ánimas

En Galicia, terra de brumas e de meigas, a vida e a morte foron sempre da man. Non se pode concibir a vida sen o misterio da morte. Nunha terra onde historicamente imperou o minifundismo e o illamento, a presenza da morte afectaba a todos os membros da parroquia que eran avisados da súa chegada a través das campás da igrexa. Rituais como o velorio, os responsos e o enterro non deixaban de ter un certo aire “festivo” do que participaba, e participa aínda hoxe, todo o pobo.

Este ritual de carácter ancestral que se repite con cada falecemento ten a súa explicación simbólica, aínda que ao practicalo non sexamos conscientes diso. O traslado do defunto desde a súa casa á igrexa polos seus seres queridos que portan o féretro, simboliza o paso do mundo dos vivos ao mundo dos mortos. En Galicia é habitual a celebración dunha misa co corpo presente. Despois da misa o destino da comitiva é o cemiterio, xeralmente localizado no atrio da igrexa, que é o centro neurálxico do pobo.

Pero o ritual non acaba co enterramento. A partir dese momento empeza toda unha sarta de novenas (misas para rezar pola súa alma), a celebración do aniversario do falecemento (cabodano), o loito da familia máis achegada para visualizar o duelo, e a cita de novembro (día de defuntos) onde toca engalanar o lugar do enterramento.

Pero máis aló deste ritual, atopamos tamén toda unha serie de símbolos nos que se concentran moitas das ideas sobre a morte e cuxa finalidade non deixa de ser o non esquecernos dos nosos. Entre estes símbolos chámannos a atención os chamados petos dás ánimas.

Os petos dás ánimas son pequenos santuarios realizados, habitualmente, en pedra que podemos atopar nos camiños, encrucilladas e igrexas de Galicia e o norte de Portugal. Estes santuarios acaban formando parte da paisaxe e aínda que normalmente identifíquese co ámbito relixioso, non nos paramos a pensar o motivo polo que se atopan, fundamentalmente,  nas encrucilladas dos camiños. Pero,… vaiamos por partes.

Finalidade

Os petos de ánimas son pequenos santuarios, realizados xeralmente en pedra granítica, que serven para manter o recordo das almas do Purgatorio e rogar por elas. Cumpren unha dobre función: por unha banda evidencian a boa acción de quen o manda construír, e doutra banda son un beneficio para as almas en pena da comunidade. Permiten dar esmolas para a súa axuda e moitos deles levan inscricións como: “ACORDÁDEVOS DE NÓS….” para que se pida pola súa alma, coa esperanza de que se continúe a tradición e así, unha vez mortos os que agora rezan, récese tamén por eles. Os devotos poden pór veas e rezar fronte á imaxe que adoita presidir estes pequenos santurarios.

Orixe

A herdanza celta do sentido da morte en Galicia sufriu unha forte influencia do cristianismo onde, por mor da Contrarreforma do século XVI, a idea do Purgatorio aséntase con forza en todo o territorio.  Por iso é polo que a maioría destas construcións sexan, desde o punto de vista artístico, de estilo barroco.

Son as xesuítas os que difunden a idea do Purgatorio en resposta ás novas correntes protestantes, quen defendían a inexistencia do Purgatorio, xa que Jesús habíanos redimido do pecado coa súa morte e resurrección.

A situación socioeconómica e xeográfica de Galicia, caracterizada polo escaso ámbito poboacional da parroquia, o autoabastecemento e as difíciles comunicacións co exterior, debido á súa orografía, conformaba un contexto ideal para que se producise a intención dos seus habitantes para enlazar a idea da vida e a morte, unido iso á existencia do Purgatorio que xustificaba o perdón dos pecados veniais, a condición de que os vivos que aquí deixaban suplicaran o seu perdón.

Neste contexto, os petos dás ánimas veñen ser unha expresión artística e orixinal da intensa preocupación pola morte, pero entendida esta como un medo ao esquecemento, a que ninguén nos lembre, que é realmente o que subxace neste sentimento relixioso.

Estrutura

Os petos dás ánimas non responden a un único modelo, senón que presentan diversas tipoloxías: móbiles e fixos, de madeira ou de cantaría,… Pero nesta publicación centrarémonos exclusivamente nestes últimos.

Como podemos identificar que estamos diante dun peto dás ánimas?. Moi fácil! Os petos dás ánimas son pequenas capelas feitas en pedra granítica, que adoitan ter unha cavidade no corpo central. Ás veces represéntanse, nun relevo ou pintura, ás ánimas do Purgatorio. Contan tamén cunha hucha ou moedeiro (peto) onde depositar a esmola. A maioría destes santuarios adoitan estar coroados por unha cruz.

Nos petos dás ánimas, podemos distinguir tres partes fundamentais:

• Parte Inferior. Base rematada, ás veces, en forma de mesa. Sustenta a parte central. Nela localízase un pequeno burato ou lugar para depositar a esmola que, moitas veces, tápase cun ferro de pechada cun cadeado (alxibeira).
• Parte central. Onde se talla unha cavidade ou fornela en forma de capela rematada un con arco de medio punto (buqueira). Neste van colócase o relevo de pedra ou madeira.
• Parte superior. Adoitan estar rematados por un frontón coroado por unha cruz. Dependendo do seu maior ou menor riqueza arquitectónica os remates poden conter unha figura de Cristo, unhas borlas barrocas e mesmo un reloxo de sol.

Como curiosidade, hei de dicir que recentemente tiven a oportunidade de visitar o peto dás ánimas de Meiroá, no camiño cara a San Pedro das Rocas, mosteiro situado no corazón da Ribeira Sacra, fornelas. Atópase situado a escasos quilómetros do pobo de Esgos, na encrucillada de dous camiños dunha fermosa paraxe do bosque autóctono galego, no chamado Camiño Real (preciosa ruta circular, de 9 kms de lonxitude, frecuentada polos senderistas). É de claro estilo barroco e, aínda que o tempo deteriorouno, non conseguiu que perda o seu halo de misterio. Aínda que actualmente carece de imaxinaría e da súa posible coroación coa cruz e borlas barrocas, non por iso perdeu o impacto e respecto que ocasiona ao camiñante, impóndose no camiño e lembrándonos que a vida é unha encrucillada onde debemos elixir, a risco de equivocarnos, entre a senda que conduce ao ben e a senda que conduce ao mal.

Localización

Xa sinalamos que os petos dás ánimas localízanse en lugares de gran visibilidade, do mesmo xeito que os Cruceiros. Pero fundamentalmente atópanse nas encrucilladas de camiños. Esa localización non é elixida o azar, senón que o cruzamento de camiños simboliza a dualidade: o ben e o mal; o visible e o invisible; a vida e a morte.

As encrucilladas de camiños en Galicia foron o punto de encontro das meigas e o paseo obrigado da Santa Compaña. A Igrexa tentou cristianizar estas prácticas herexes mediante a colocación de símbolos cristiáns nas cruces de camiños. Co que non contaba a Igrexa é que o feito de colocar un símbolo relixioso nas encrucilladas, confirmaba para a crenza popular a existencia das meigas e da Santa Compaña.

Interpretación

Podemos interpretar o significado dos petos dás ánimas desde un punto de vista ideolóxico, económico, artístico e social.

Desde un punto de vista ideolóxico, estas construcións deixan constancia da influencia cristiá sobre a mentalidade popular. Foi a Igrexa o artífice da propagación da doutrina do Purgatorio fronte ao castigo eterno. A mediados do século XVII,  e por mor da Contrarreforma, en Galicia calara a idea do Purgatorio como un castigo temporal e paso intermedio entre o Ceo e o  Inferno, onde as almas podían librarse deste último e alcanzar o primeiro a través das oracións e das boas obras dos vivos que lembraban aos seus mortos.

Desde unha visión económica, non debemos esquecer que os petos estaban destinados a recoller ofrendas e esmolas dos camiñantes. As doazóns á Igrexa depositadas nos petos xunto cos cepillos limosneros, constituían importantes fontes da economía parroquial. Estas esmolas ou ofrendas depositadas nos petos estaban destinadas ás misas polos defuntos.

Desde unha perspectiva artística,  os petos representan unha manifestación artística popular de carácter local. Resalta o carácter colectivo e comunal destas obras onde os artesáns permanecen no anonimato, pero nas que con todo existe unha preocupación pola calidade técnica, maior que a existente noutros traballos artesanais. É evidente a influencia do barroco galego nos seus elementos: formas redondeadas, expresión, horror vacui, o uso de cores vivas e naturais, simetría compositiva,?

A linguaxe artística empregado tanto na forma como, no seu caso, nas cores, é moi directo e facilmente comprensible para un pobo no que o analfabetismo é predominante entre os séculos XVII e XIX.

 

Lectura recomendada: