Con esta nova entrada o noso obxectivo é sintetizar, para unha mellor e máis fácil comprensión, o concepto de vida familiar durante a Idade Media.
Como sabedes a Idade Media comeza cun acontecemento histórico, a caída do Imperio Romano, que no século V. dá fin á Idade Antiga, e finaliza no ano 1453, coa toma de Constantinopla polos turcos.
En primeiro lugar hai que dicir que a sociedade medieval era fundamentalmente rural, xa que a inmensa maioría da poboación vivía no campo. Con todo, a partir do século XI co asentamento das poboacións nuns lugares xeográficos determinados, produciuse o desenvolvemento urbano e o nacemento da burguesía, grazas á relación de continuidade entre a terra e o poboador, ao desenvolvemento do comercio e á expansión xeográfica. Os modelos urbano e rural conviviron durante toda a Idade Media xa que a poboación que vivía nas cidades era escasa en relación aos que residían no campo.
Neste contexto a familia era unha unidade política, económica e relixiosa, cuxos integrantes estaban vinculados entre si, por un vínculo civil, a agnación (parentesco por vía masculina) constituíndo a familia proprio iure, que incluía todos os parentes unidos por un mesmo pater.
Cando un pater morría, cada fillo home convertíase en sui iuris e xefe da súa propia familia; pero entre esas persoas que estiveran baixo a autoridade do mesmo pater, seguía habendo un vínculo agnaticio, que conformaba a familia communi iure.
A estrutura familiar da Alta Idade Media lembra á que se manifestaba tanto na sociedade romana como xermánica ao estar integrada polo núcleo matrimonial (esposos e fillos) e un grupo de parentes afastados, viúvas, mozos orfos, sobriños e escravos.
Dentro dese ámbito, todos estes integrantes estaban baixo o dominio do home (xa fose de forma natural ou pola adopción), quen descendía dunha estirpe, sendo a súa principal obrigación protexer aos seus membros. Non en balde, a lei salia facía referencia a que o individuo non tiña dereito a protección se non formaba parte dunha familia. Como é de supor, esta protección pagábase cunha estreita dependencia. Pero tamén había unha serie de vantaxes como a vinganza familiar ou o recurso a poder utilizar á parentela para pagar unha multa xa que a solidariedade económica era obrigatoria. No caso de que unha persoa desexase romper coa súa parentela debía acudir aos tribunais onde debía realizar un rito e xurar a súa renuncia á protección, sucesión e beneficio relacionados coa súa familia.
O concepto tradicional da familia na Idade Media foi o dunha familia ampla, formada polos pais, moitos fillos, os avós, curmáns, etc. Unha familia así adoitaba habitar nunha casa grande. A persoa de máis idade, o avó, era un personaxe, moi importante na época, pois adoitaba ser quen impuña as normas ao resto dos residentes na casa e ao que se adoitaba consultar calquera tipo de problema ou cuestión. Outros personaxes que convivían coa familia na casa eran os criados, sobre todo no caso das familias aristocráticas.
Ademais, a familia vivía baixo o mesmo teito e mesmo compartía a mesma cama. O pai era o gardián da pureza das súas fillas como máximo protector da súa descendencia. As mulleres tiñan capacidade sucesoria fóra da chamada terra salia, os bens raíces que pertencían á colectividade familiar. Ao contraer matrimonio, a moza pasaba a mans do marido, quen asumía o papel de protector. A ligazón matrimonial escenificábase na cerimonia dos esponsais, momento no que os pais recibían unha determinada suma como compra simbólica do poder paterno sobre a noiva. A cerimonia era pública e a doazón facíase obrigatoria.
Durante a Idade Media, sobre todo na Baixa Idade Media, a partir do sete anos adoitábase buscar un esposo ou esposa para casar.
Os matrimonios da época pasaban por dúas fases: a primeira era a dos “esponsais” ou “desposorios”, unha promesa na que os dous contraentes comprometíanse a unha futura voda entre ambos. Na época, os esponsais celebrábanse cunha idade mínima dos contraentes de sete anos. Nesta cerimonia, os noivos entregábanse uns aneis e, xeralmente, tamén se chamaba “día dos aneis” a esta cerimonia, a cal adoitaba celebrarse nunha igrexa ou nun domicilio particular e, en xeral, en casa da noiva. Tamén en xeral os pais da esposa ofrecían posteriormente á cerimonia, un banquete. Desde os esponsais podían pasar varios anos até a celebración do matrimonio definitivo ou cerimonia das “velacions”. En determinadas épocas do ano por exemplo, Coresma ou Nadal non adoitaban celebrarse matrimonios.
Os noivos non adoitaban vestir na súa voda un traxe especial, senón que cada un vestía as mellores roupas que tiña. En moitas ocasións, algún dos contraentes ou os dous non estaban presentes na súa voda e casaban no seu nome algún membro da familia, que case sempre eran os pais. Isto é consecuencia da pouca importancia que se daba na época aos sentimentos da parella. Tamén en ocasións, os noivos chegaban ao día da voda sen apenas coñecerse ou sen verse nunca, sendo os seus pais quen daban todo feito para o matrimonio. Na época existían algúns impedimentos para contraer matrimonio, como a consanguinidade. Non podían casar dous parentes, a non ser que fosen primos terceiros, como mínimo, polo que a voda entre curmáns necesitaba dunha dispensa eclesiástica. Tampouco podía contraer matrimonio un padriño coa súa afillada ou viceversa. En ocasións, como en vodas reais ou por motivos políticos (por exemplo, o matrimonio entre os Reis Católicos en 1469) solicitábase unha dispensa falsa, que tiña validez ata que chegaba a verdadeira. As vodas ou velacions, como os esponsais, podían celebrarse ou nunha igrexa ou na casa dun dos esposos. Adoitaban celebrarse sobre o cinco da tarde e eran oficiadas por un sacerdote. Nesta cerimonia tamén se entregaban os noivos uns aneis. Despois adoitábase celebrar un banquete. Este banquete ía en relación coa categoría social dos noivos. Nas vodas entre aristócratas a duración podía ser de semanas.
Os matrimonios eran, en moitos casos, máis un negocio entre os pais que un resultado do amor entre os noivos. Ante isto moitos matrimonios da época fracasaban e, en consecuencia, era moi habitual o adulterio e o ter fillos bastardos. Con todo, o feito de ter fillos fose do matrimonio non estaba mal visto socialmente na época e os bastardos eran recoñecidos moitas veces. O adulterio masculino víase como algo normal, mentres que o feminino podía levar á morte dela e á morte de amante. Os nobres podían ter varias concubinas á vez, polo que os fillos bastardos podían nacer con pouca diferenza de idade. Os pais adoitaban mencionar nos seus testamentos aos fillos deixándolles unha determinada cantidade en diñeiro, bens raíces, etc., para que estes puidesen ter unha vida mellor. Unha solución moi habitual para os bastardos, que se daba no caso dos dous sexos, era que entraban nunha orde relixiosa.
Sábese que había unha idade mínima para contraer matrimonio, así, por exemplo en Castela, era de 14 anos nos homes e 12 nas mulleres. Para a alta nobreza castelá, o normal era que a muller casase entre os 14 e os 16 anos, e os homes un pouco máis tarde. Xeralmente, os privilexiados casaban antes, e iso era unha consecuencia de mellores posibilidades económicas da familia. Con todo, entre os sectores sociais menos favorecidos, era o noivo o que debía de traballar durante longos anos para conseguir o diñeiro suficiente para fundar unha familia. Tamén eran frecuentes as segundas nupcias, sobre todo no caso dos homes.
Co matrimonio producíanse uns acordos económicos: o dote e as arras. O dote era todo o que a muller entregaba ao marido cando casaba. O feito do dote era tan importante que sen a entrega da mesma non había casamento na época. A contía do dote entregado era proporcional ao rango social do noivo co que casase. Cando uns pais de calquera grupo social tiñan varias fillas casadeiras constituían un problema para proporcionarlles un dote. Como consecuencia disto ou as mozas quedaba solteiras ou ingresaban nun mosteiro e, neste caso, non o facían de forma voluntaria senón obrigados polos pais. Para ingresar nun convento, as novicias debían ingresar unha pequena cantidade de diñeiro.
Os que facían entrega do dote adoitaban ser os pais da noiva ou, en ausencia destes, outros membros da familia como os avós ou os tíos. O dote entregábase xeralmente, en enxoval, consistente sabas, roupas, mantelería, etc. Noutros casos, ao aenxovalar engadíase como dote unha pequena cantidade de diñeiro ou un ben inmoble como unha casa. No caso dos dotes da alta aristocracia, adoitábase engadir un escravo.
Finalmente comentar que o esposo fai entrega dunha pequena achega, que é coñecida como “arras”. Sempre era moi inferior ao dote. Mesmo sabemos que as arras non eran imprescindibles para poder casar, aínda que co paso do tempo foise convertendo en algo simbólico.
Durante a vida familiar sen dúbida un feito de gran transcendencia constituíao a chegada da descendencia. O escenario do parto adoitaba ser o propio fogar e nel o protagonismo era das mulleres, como a parteira ou a comadroa, mentres que había unha ausencia case sempre de médicos. As matronas adoitaban preparar o leito da habitación onde a nai daba a luz para máis comodidade desta. Na época adoitábanse realizar unha serie de ritos na habitación antedicha e as comadroas afacían preparar algunhas “apócemas máxicas” para axudar ao alumeamento. As mulleres embarazadas utilizaban amuletos para asegurarse de que tería un bo parto, por exemplo usaban pedras corais, que se colocaban no pescozo. Todo iso co fin de que fose un parto sen complicacións. Aínda que se coñecía a operación de cesárea, soamente realizábase se a nai morrera durante o parto. Á muller embarazada, no momento do posparto, dábaselle un pouco de caldo, algo de carne de pito en ocasións e un vaso de viño. Os primeiros coidados para co recentemente nacido tamén tiñan lugar neste momento. A comadroa cortaba o cordón umbilical e dáballe ao neno un baño en auga morna e despois lle untaba o corpo con aceite de rosas. A morte sempre estaba presente neste ámbito do alumeamento. Febres, mala hixiene, infeccións, etc., tanto para a nai como para o recentemente nado. Incluso as mulleres de sangue real tiñan riscos cando quedaban embarazadas. Ás veces mesmo podían darse septicemias. As infantas Isabel de Portugal e María de Navarra, as dúas fillas dos Reis Católicos, morreron por estas causas, a primeira en 1.498 e a segunda en 1.517.
A mortalidade infantil era enorme, até o 50% de nados morrían antes de cumprir un ano de vida, e en total 85% falecía antes da adolescencia por enfermidades contaxiosas. Aterra pensar como sería nos orfanatos e hospicios, aínda que sobre estes lugares temos unha ausencia de información nos libros parroquiais, salvo excepcións. Enfermidades respiratorias (pulmonías), arrefriados mal curados… farinxitis ou anxinas. O sarampión, a tuberculose e as vexigas, por último, non eran poucos os que falecían por doenzas gastro-intestinais. A isto debemos engadir unhas pésimas condicións hixiénicas, a falta de auga, así como as elevadas temperaturas no verán. En definitiva, son innumerables os riscos que podían padecer os nenos da época. Se a todo o anterior engadimos que recibían unha atención escasa, temos como resultado que as mortes por accidentes neses séculos eran moi comúns.
En canto á lactación, a maior parte das mulleres da época daban o seu propio leite aos bebés pero, ás veces, chamábase a ama de cría ou amas de cría. Algúns homes viúvos ou familias máis desfavorecidas e pobres, levábanos a casas de nenos “expósitos”, onde había un número elevado de pequenos e moi poucos alimentos. Tanto é así, que se lles denominaban xeralmente como “Casas da norte”. Nalgunhas ocasións, a ama de cría levaba ao pequeno ao seu domicilio mentres duraba a crianza. Asinábase un documento entre o pai da criatura e a ama de cría, xeralmente polo prazo de dous anos. Noutras ocasións podía darse a circunstancia de que a ama de cría tivese a un bebé propio, nese caso, o rei ou nobre de quenda, pagaba unha ama de cría ao fillo da ama de cría, o cal é un exemplo perfecto da mentalidade da época para o que llo puidese permitir. Outra posibilidade era que se a familia tiña suficientes recursos e podíanllo custear, a ama de leite/ama de cría, ía ao propio domicilio do lactante, aínda que este era un servizo sumamente caro.
As amas de cría, ademais de alimentalos, debían bañalos, sacalos a pasear e facerlles dar os seus primeiros pasos. Nalgunhas ocasións sabemos que o sexo e a idade dos lactantes influían á hora de escoller a lactación dentro ou fóra da casa. Os homes adoitábanse criar no fogar familiar, mentres que as nenas adoitaban ser mandadas fóra, no fogar da ama de cría. Era por cuestións de sucesión e pola preferencia que naqueles tempos dábase ao primoxénito home sobre a femia. Por outra banda, as #ama de cría debían de reunir unha serie de requisitos e condicións, pois se pensaba na época que calidades e defectos transmitíanse a través do leite. Moitas delas, por exemplo as que servían aos infantes, eran mulleres de liñaxe. É dicir, ser ama de cría, non é tarefa para calquera muller. Nos tratados médicos da época que nos chegaron, recóllense os atributos que se estimaban para a ama de cría ideal. Así, pensábase que debían atoparse entre os 25 e os 35 anos, crían que as persoas nesa idade daban leite máis abundante e de mellor calidade, aínda que en realidade, isto sabemos hoxe que non ten ningún fundamento. Un segundo requisito era o seu propio carácter. Ser dócil e tranquila era o apropiado. Tamén nos chegou algunha noticia da alimentación. Debíase inxerir verduras e froitas, produtos básicos por exemplo o leite, para unha alimentación adecuada. O período de lactación roldaba os dous anos, con maior tempo dedicado aos homes que ás femias xeralmente e ademais creábanse lazos afectivos entre as seguintes partes, ama de cría-nenos-pais. De feito, nalgúns testamentos, adoitáballas lembrar con agarimo, deixándolles mesmo rendas vitalicias ou deixando misas en honra á súa alma se xa faleceran.
Podemos falar tamén dunha serie de aveños para a cría dos pequenos, pois nesa época xa se utilizaban biberóns de barro cocido e cornos de lactación, xeralmente de cabra, que eran moi útiles para aleitar, facéndoselles un buraco na parte inferior do corno, onde se colocaba un anaco de pergamiño e o lactante succionaba. O leite que se usaba xeralmente era de vaca ou de cabra. Cando comezaban a tomar alimentos sólidos, por exemplo a primeira papilla, esta adoitaba ser de fariña. Nas casas campesiñas, á hora para comer, adoitábase facer unha potaxe familiar, con carne e con legumes, en forma de papillas ou de gachas, cun pouco de auga. Se eran podentes comían moito máis, alimentábanse a base de carne, de peixe, de froitas e legumes e de ovos cocidos. Mesmo existen algún manuscrito de finais do século XV, pertencente aos serventes dos duques de Borgoña, onde consignaba o horario de comida que debía seguirse no caso dos nenos nobres ata que tiñan quince anos. Ao dez da mañá dábanlle unha comida. Posteriormente, unha merenda-cea ao seis da tarde e a partir de entón volvían comer ao dez da noite e deitábanse, para estar en pé ao oito da mañá.
Os nenos e nenas durmían, sobre todo no caso das familias aristocráticas, en pequenos berces, das que existiron na época varios tipos: unhas, consistían en caixóns de madeira estables, sen mobilidade; as segundas, as máis usadas, tiñan forma de balancín; as terceiras eran como as pequenas camas actuais; por último, había berces en forma de balancín que estaban colgadas do teito suxeitas por unhas cordas, polo que en ocasións rompían as cordas co neno dentro do berce, ocasionando danos físicos ao mesmo. En canto ao transporte dos críos e crías, adoitábase facer nunha especie de mochila ou saco que se colgaba dos ombreiros dos pais, para viaxes e desprazamentos longos.
En materia de hixiene, en teoría, aos nenos e nenas da época laváballos unha vez ao día, como recomendaban os tratados médicos da época que se fixese. En xeral, o lavado facíase despois de que os nenos comesen. A bañeira adoitaba estar situada nun recuncho caldeado da casa, en xeral, xunto ao fogar ou lume da casa, como se observa en ilustracións conservadas da época. As familias aristocráticas podían ter bañeras, que posuían mesmo cortinas e un teito para protexer aos nenos das correntes de aire e que non se arrefriasen. As bañeiras estaban fabricadas comunmente de metal ou madeira. En canto á indumentaria infantil da época, aos bebés colocábaselles unha manta que lles cubría todo o corpo, que estaba suxeita con vendas para ter suxeitos aos nenos e evitar que tivesen accidentes e para que os pais puidesen estar máis liberados do seu coidado e atención. Aínda que esta roupa non era moi decorosa, de feito, dáballes aos nenos, aspectos de momias infantís. Esta indumentaria abandonábase cando os nenos empezaban a andar e era substituída por unha parecida á usada polos adultos, por exemplo, unha camisa e un traxe suxeitos cun cinto. Só os nenos e nenas de sangue real ou de familias nobres contaban con máis cantidade de roupa. As cores máis usadas da roupa para os nenos da época eran, nas familias aristocráticas, o branco para a roupa interior e o vermello para os traxes e, en caso das familias máis humildes, a roupa era de cor escura. O calzado consistía nuns zaparos altos, especie de botíns, cunha cinta para suxeitar os nocellos. Ademais, os críos adoitaban ter enxovais para o berce, consistente en almofadas sabas e mantas que, en xeral, eran de cor azul.
No caso das capas altas da sociedade medieval, a educación dos nenos comezaba no propio fogar, onde os pais ensinábanlles a ler e escribir. A partir do oito ou nove anos os nenos acudían diariamente a escolas para volver logo ás súas casas. Existían varios tipos de escolas, segundo que institución rexéseas: episcopais, monásticas e municipais. Nelas os nenos terminaban de aprender a ler e escribir ben e aprendían algo de aritmética e contabilidade. Tamén existían escolas que albergaban aos alumnos. Nas escolas os pais pagaban o ensino que recibían os seus fillos e con este diñeiro pagábase un soldo aos mestres. Tamén existiu na Idade Media un ensino privado que recibían os nenos nas súas casas. Polo seu custo, só as familias nobres e de clase media acomodada podían permitirse pagar tal educación. En xeral, os mestres particulares eran ou criados da familia especializados ou contadores. Ensinaban aos nenos e nenas a ler, escribir, facer contas, etc. O ensino privado comeza a documentarse entre os séculos XV e XVI, porque só desde entón nas casas construíase unha habitación que servise de estudo para ese efecto, a cal contaba cun escritorio, unha libraría, etc. Tamén os nenos e nenas podían ir á casa do mestre para recibir clases, pero isto só era practicado pola nobreza. Os nobres completaban a súa educación coa formación militar, consistente en aprender a montar dacabalo, o manexo das armas e tamén aprendían a comer en público e os bos costumes. Os fillos dos nobres, cando cumprían catorce ou quince anos, eran enviados á Corte para completar a súa educación no servizo ao monarca. As mulleres apenas acudían á escola. Algunhas moralistas medievais afirman que as mulleres non debían ter acceso á educación. No caso das capas sociais altas e medias, as mulleres recibían unha certa educación, pero moi inferior á dos homes. Excepcionalmente, algunhas mulleres da época sabían ler e escribir. Cando as fillas dos nobres cumprían catorce ou quince anos eran enviadas á Corte para servir á raíña ou ás infantas. A maioría das mulleres das clases sociais altas ou ben acababan casándose con alguén de boa posición económica e, en xeral da súa mesmo status, ou ben ingresaban en conventos en contra da súa vontade se non se lles atopaba marido. No caso do resto dos estamentos sociais, tanto mozos como mozas apenas acudían á escola. No caso das mozas, entre o sete e o nove anos ingresaban na casa dun parente rico ou dun señor feudal para servir nela cobrando un salario mentres que o señor encargábase da súa manutención, ata que ao dezaoito ou vinte anos as mozas abandonaban a casa, cando tiñan suficiente diñeiro para reunir un dote e poder contraer matrimonio. No caso dos mozos, entre o sete e o nove anos entraban ao servizo dun artesán co que aprendían un oficio e despois independizábanse, montaban un negocio, aqueles que llo podían permitir, para poder gañar o diñeiro que tamén lles permitise casar.
Doutra banda, e en canto aos xoguetes, nalgúns inventarios de bens de familias acomodadas, consígnanse algúns deles. Por exemplo, nalgúns inventarios menciónanse cabaliños de *alancín, paxaros de madeira, tambores e bonecos. Grazas ás contas reais, sobre todo as dos Reis Católicos, sabemos que as infantas e que o infante don Juan tiñan numerosos xoguetes, taboleiros de xadrez e xogos de dados para o príncipe don Juan. Bonecas das infantas cos seus vestidos, tocados e con zapatos. En relación coas bonecas, desde o V, está documentada en Nuremberg, a fabricación de bonecas, e segundo parece, estas eran de madeira.
Se nos centramos na posición da muller a Idade Medía, hai que ter presente que a súa a maioría das mulleres tiñan un único papel social, apoiar ao seu marido. A lei, establecida polos homes, tamén limitaba a liberdade das mulleres. As mulleres non podían:
- casar sen a bendición dos seus pais
- posuír ningún negocio sen un permiso especial
- divorciarse dos seus maridos
- dispor das terras dos seus pais, se tiñan irmáns vivos
As nenas de familias pobres traballaban desde a idade máis temperá posible e tratábaselles como adultos a partir da idade de dez ou once anos. As nenas das familias máis ricas tendían a casar antes que as nenas de familias pobres. As de familias máis pobres necesitaban traballar por moito máis tempo porque ao casar, a familia privábase dun traballador.
A vida cotiá das mulleres de clase baixa na Idade Media era moi difícil. Esperábase que as mulleres axudasen aos seus maridos campesiños cos seus quefaceres diarios. A vida cotiá das mulleres campesiñas na Idade Media pódese describir da seguinte maneira: o seu día a día iniciábase, durante o verán ás 3:00 a.m., o seu primeiro labor consistía en preparar o almorzo. O traballo no campo ou na terra comezaba ao amencer e a vida cotiá dunha muller campesiña na Idade Media incluía este tipo de traballo duro durante as horas punta, especialmente a colleita. Esperábase que as mulleres campesiñas coidasen dos animais pequenos – gansos, galiñas, etc., remendar a roupa, facer conservas, coidar o horto, etc.
E para finalizar queremos referirnos ao concepto do amor no Medievo. Na maioría dos textos altomedievais non se fai referencia á relación conxugal coa palabra amor, utilizándose máis ben o termo “caritas”. Este termo utilízao Jonás de Orleans no século IX para facer referencia ao amor que leva a “honesta copulatio”, a relación sexual que ten como obxectivo a procreación, unha relación carnal sen desbordamentos e absolutamente fiel e desinteresada. Si se empregaba a palabra amor para facer referencia á relación extraconyugal, cargada de paixón.
Na Alta Idade Media considerábase que o amor era un impulso irresistible dos sentidos, un impulso de desexo que dificilmente pode manifestarse no ámbito matrimonial. Os pagáns atopaban a orixe desta paixón na divindade mentres os cristiáns achacábana ao maligno Satán, polo que este amor debía de ser destrutor. Os xermanos utilizaban un termo relacionado co desexo sexual: a “líbido”, curiosamente sempre relacionado coas mulleres. Os códigos legais fan referencia a este ardor sexual, falando das viúvas: “toda viúva que libre e espontaneamente, vencida polo desexo uniuse con algún e isto acabase por saberse perde inmediatamente os seus dereitos e non pode casar co home en cuestión”.
A pesar de que o amor era considerado como unha mancha, atopamos numerosos testemuños de mulleres que realizaban todo tipo de esconxuros e apócemas para atraer a atención do home amado.
A Nosa Recomendación:
Outras entradas publicadas neste Blog, relacionadas con este asunto:
Xogos e xogetes na Idade Media
A hixiene personal na Idade Media
Bibliografía:
“El niño y la vida familiar en el Antiguo Régimen”. Ph. Aries
“La familia en la Edad Media”. E. Contreras
“Las mujeres en la organización familiar”. C. Segura
“Mujeres, familia y linaje en la Edad Media”. C. Trillo
