A vida durante o Neolítico

Para abordar o contido desta nova entrada no Blog, en primeiro lugar debemos situar a época coñecida como Neolítico.

O Neolítico é un dos períodos en que a historiografía tradicional divide a historia da humanidade e que se caracteriza pola adopción dun sistema económico baseado na agricultura e a gandaría e a vida sedentaria en aldeas.

Esta era comeza coa finalización do Mesolítico, cifrándoa en torno ao ano 6.000 a.C., e durando até o 3.000 a.C. Trátase dun período, que xunto co Paleolítico e o Mesolítico configuran o que vén en denominar como Idade de Pedra.

O propio termo, Neolítico, está formado en base a dúas raíces gregas: νέος (néos), cuxo significado é “novo”, e λιθικός (lithikós), que poderiamos interpretar como ”pedra”.

Nun labor de síntese poderiamos afirmar que as principais características deste período é a domesticación do campo e do gando, dando lugar á agricultura e a gandaría. Adicionalmente, durante este período producíronse cambios substanciais na forma de vida dos humanos de entón: cambio do nomadismo permanente por sedentarismo, dando lugar ás primeiras localizacións físicas con carácter de maior ou menor continuidade no tempo, desenvolvemento da olaría e mellora das ferramentas en pedra puída, cambios na organización social, nas formas de alimentación, non dependendo exclusivamente da pesca, a recolección ou a caza, etc.

Adóitase afirmar que o cambio climático facilitou que os habitantes daquela época decidisen formar asentamentos, potenciándose así os labores agrícolas e gandeiros, dando lugar a unha verdadeira revolución.

O establecemento das sociedades campesiñas foi un fito histórico. Non só porque se conseguise a domesticación de animais e plantas senón todo o que iso levou:

• Desenvolvemento de novas e mellores ferramentas
• Excedentes para o comercio
• Novos contactos culturais
• Especialización profesional
• Sedentarización
• Novas formas de organización política e social
• Aumento dos núcleos de poboación

Cando se fala do Neolítico adóitase falar de cambios e innovacións. Pero estes son termos non do todo correctos. Por exemplo,  algunhas das técnicas do chamado «paquete neolítico», como a cerámica ou a industria de pedra pulimentada, xa existían en épocas anteriores. No entanto, será no Neolítico cando se xeneralizarán e converteranse en elementos importantes para as poboacións sedentarias e con economía agropecuaria. E, así mesmo, técnicas que naceron na época Neolítica, como a metalurxia do cobre, serán importantes para períodos posteriores.

Se pensamos que a aparición dos primeiros homínidos, para algúns autores sería o Ardipitecus Ramidus, fai uns sete millóns de anos, até a actualidade, a evolución foi moi lenta, acelerándose tan só a partir do Neolítico. Desde que xurdise o ser humano tiveron que pasar millóns de anos para que camiñásemos sobre as nosas dúas pernas. Outros tantos para controlar o lume e engadir o consumo de carne á nosa dieta ou para que golpeásemos dúas pedras entre elas para conseguir esquirlas afiadas…

A agricultura e gandaría xurdiron en substitución da recolección de froitos e a caza. O cultivo de cereais, trigo, arroz e millo foron as primeiras plantacións desta era. Ademais o cambio climático que provocou a desaparición dunha boa parte da fauna, recurso de alimentos até entón, a seca dalgúns ríos, desaparición de bosques, desertización crecente. Todo iso conxugado cun período de crecemento demográfico, provocaba escaseza de recursos, o que convidaba a parte da poboación a buscar novas fontes de alimentos e crear novos asentamentos. Durante este período comézase a domesticar certos animais para axudar no traballo diario. Así, despois do can, xorde a domesticación de cabras, asnos, renos, cabalos e ovellas.

A principal innovación do Neolítico foi o descubrimento de formas propias de produción de alimentos a partir da agricultura e da gandaría. Este cambio non se produciu coa mesma rapidez en todo o Próximo Oriente senón que estivo causado por unha serie de lentas transformacións. Foi un proceso de domesticación realizado por selección artificial. Estas transformacións conviviron con formas de vida típicas do Paleolítico. O trigo silvestre e a cebada foron os primeiros cereais que se domesticaron no IX milenio a.C. na rexión levantina de Próximo Oriente. Posteriormente se domesticaron outras especies como a lentella, o chícharo, a escanda e o liño.

Os cans foron os primeiros animais domesticados. Nas aldeas criábanse ovellas e cabras, das que se aproveitaba a carne, o leite e as peles. Os machos máis novos e as femias protexíanse, sobre todo durante o período de xestación.Os outros animais que se domesticarían serían o uro e o xabaril. Estes animais pasarían a converterse no boi e o porco. Estes animais achegaron diversos beneficios á sociedade: carne, produtos lácteos, forza de traballo e fibras téxtiles.

Os primeiros poboados localizábanse en zonas onde houbese posibilidades de caza e recolección de froitos, e auga abundante, normalmente á beira dos ríos. Desta forma xorden respostas creativas ás novas necesidades dunha organización social emerxente por exemplo as vivendas ou sistemas de rega. En Próximo Oriente temos os exemplos de Jericó (Palestina), Tell Muraybet (Siria) e Çatal Hüyuk (península de Anatolia).

 

Os avances técnicos chegaron tamén a outras actividades como a fabricación de útiles e ferramentas: pedras de muíño ou aixadas e tamén de aveños de uso persoal ou familiar: tecidos, cerámica, pezas de olaría, etc. Os útiles que se fabricarán serán variados segundo o seu uso. Destacaron as machadas de pedra pulimentada, os azadons, muíños, morteiros, trituradoras e adornos.

Será no Neolítico cando se perfecciona a técnica de fabricación da cerámica e xeneralízase o seu uso como sistema de almacenaxe. Este uso xeneralizado da cerámica naceu para dar solución aos cambios nos modos de produción e almacenamento de alimentos. A cerámica proporcionou vantaxes como resistencia ao lume, transporte de alimentos e variedade de formas.

É tamén no Neolítico cando se producen cambios na forma en que asumen a morte dos seus contemporáneos. Así se atoparon as primeiras tumbas de cerámica, e a constatación de que xa por entón había un certo tipo de culto que dedicaba tanto aos recentemente falecidos como aos antepasados. Desenvólvense pois un conxunto de crenzas que se sustentan e tenden a ser monopolizados por personaxes emerxentes como os feiticeiros, bruxos e chamans.

As súas crenzas son, en certo xeito, animistas, e renden culto a elementos do  mundo natural como a terra, as montañas, o sol, a auga, ou fenómenos naturais como os raios, tronos, choiva, vento. O seguinte paso, caso inmediato foi a creación intelectual duns seres superiores, espíritos divinos ou deuses.

A complexidade que vai adquirindo a sociedade neolítica fai que xurda a necesidade de organizarse, e así se clasifica aos individuos en base a dous principios: a riqueza e o traballo que desempeñan. É a orixe da sociedade xerarquizada, sendo os campesiños e os gandeiros, a inmensa maioría, os menos valorados; pola contra os oficios emerxentes como os fabricantes de tecidos, os oleiros, artesáns, man de obra especializada, adquiren moito máis valor. A pirámide ten no seu cume aos xefes.

Gordon Childe foi o primeiro que abordou o estudo do Neolítico como unha gran transformación na vida do home. Influenciado polas correntes históricas marxistas creou o termo “revolución neolítica” para explicar esa gran transformación. Esta idea de revolución neolítica calou entre os prehistoriadores e arqueólogos do século XX. De feito, é un termo que aínda adoita empregarse por algúns académicos. En consecuencia, a revolución neolítica sería a transformación radical da forma de vida do ser humano.

E dedicamos a última parte desta aproximación ao Neolítico cun apartado dedicado á arte.

Debemos dicir que o concepto de arte Neolítico non debe entenderse con moitos dos condicionantes e características cos que, de maneira habitual e non profesional, concíbese actualmente. A arte neolítico é o desenvolvido polo home prehistórico durante a última etapa da Idade de pedra. Falariamos entón de arquitectura, monumentos megalíticos, cerámica, escultura e pinturas, fundamentalmente.

A arte neolítico destaca por abarcar unha ampla variedade de temas e por ter ao home como figura central.

No ámbito da arquitectura hai que centrarse nos monumentos megalíticos: menhires, monólitos (ás veces antropomorfos), dólmenes (tumbas formadas con pedras superpostas), crómlechs (disposicións circulares a base de monólitos, o máis coñecido o de Stonehenge). Falamos de estruturas realizadas con varios bloques de pedra sen labrar, de gran tamaño. Habitualmente a súa finalidade era relixiosa, funeraria, astronómica ou como elemento de señalética.

No ámbito das esculturas e a pintura, a arte neolítico caracterízase pola súa variedade de temas. Na pintura é habitual a representación habitual de animais (cabalos, cervos, bisontes, renos, uros,…), e de seres humanos (con aspecto algo primitivo aínda e de cores monocromáticos). Tamén aparecen, por primeira vez, elementos artísticos relacionados coas crenzas, a fertilidade, e as alegorías á deusa nai. Outro dos seus trazos saíntes foi o uso de símbolos en lugar de imaxes, onde xa non se buscaba representar de maneira fiel á natureza senón fixar ideas e conceptos abstractos. En canto á cor, a maioría das obras son monocromáticas, con preponderancia do vermello e do negro. Os trazos adoitan ser grosos e abundan as formas esquemáticas, sendo máis simbólicas que naturistas.

En canto á escultura neolítica hai que destacar a importante aparición de figuras ben modeladas con arxila ou ben talladas en pedra. O tema principal adoita ser o relacionado coa fertilidade, posiblemente vinculado ao desexo de favorecer as colleitas.

E por último adóitase incluír no ámbito da arte neolítico as producións de cerámica e o tecido.

 

Fontes:

• Historia. Editorial Santillana.
• Nociones de prehistoria general. Ariel historia.
• Los orígenes de la civilización, de Gordon Childe.
• Prehistoria I: las primeras etapas de la humanidad. Editorial Centro Estudios Ramón Areces.