A vellez na Roma antiga

Do mesmo xeito que sucede na actualidade, na antiga Roma a chegada á vellez era afrontada de distinta maneira por parte dos seus cidadáns, debido sobre todo ao seu diferente status social.

Hai que dicir que sobre todo se trataba dunha época en que era patente o respecto ás persoas maiores, feito que se concretaba nunha maior presenza  e importancia do seu papel social. A súa experiencia conferíalle unha gran autoridade á súa figura como “pater familia”. Co paso do tempo a situación foi cambiando chegando a producirse situacións nas que os mozos, sobre todo por ambición, detestan aos anciáns que alcanzaron cotas de alta dignidade e poder.

O feito de envellecer non recibiu a mesma consideración ao longo da historia, cada época marcou un antes e un despois na forma de asumir o envellecemento. Doutra banda, tampouco foi o mesmo envellecer para homes que para mulleres.

Tamén convén analizar a situación da poboación naqueles tempos. Obviamente, a esperanza de vida era menor, polo que a consideración de persoa anciá situábase en idades máis temperás que na actualidade. Os datos poboacións dispoñibles non son tan fiables, como os máis próximos no tempo. Parece ser que a esperanza de vida estaba entre os 40 ou 41 anos, segundo despréndese a estudos de ronseis funerarios como as de Tarquinia, ao norte de Roma. Tamén parece  confirmado que a esperanza de vida dos homes era superior ás mulleres, situación achacable sobre todo á alta taxa de mortalidade que sufrían as mulleres durante o parto. Abundaban así os viúvos, e de aí os numerosos matrimonios entre anciáns e novas mulleres.

Na antiga Roma os anciáns tiveron un papel de suma importancia, especialmente no ámbito político e social, xa que contaban cunha serie de privilexios que lles outorgaba o dereito romano. Considerábase que os maiores tiñan un don divino e unha gran sabedoría polo que naquela estrutura social ocupaban postos de privilexio. Os anciáns contaban con auctoritas (prestixio) e relacionábase cos patres familias.

Dentro da cultura romana, desde os propios inicios da mesma, a figura do pater familias concedía especiais poderes aos anciáns no ámbito privado da familia. O dereito romano concedíalles o “sui juris”, é dicir De propio dereito, mentres o resto da unidade familiar quedaba como “alieni juris”, é dicir persoa sometida ao poder familiar.

O pater familias era a cabeza de familia, o membro masculino de máis idade e posuía o poder absoluto sobre toda a familia, sendo a súa autoridade ilimitada e levando a cabo acciones de tipo xudicial ente os seus membros, entre elas condénaa á morte. Estes poderes durante a República explican o papel esencial dos maiores naquela sociedade, o que pola contra xeraba tensións cos fillos desexosos de liberarse. Así xurdiron conflitos xeracionais, por certo tan tratados na comedia latina.

Por tanto, a figura masculina gañaba poder coa idade, e ao chegar a ancián baixo el quedaban a súa esposa, fillos e netos. Un pater familias podía botar de casa aos seus fillos e netos, podía vendelos como escravos, e mesmo abandonalos ao nacer sen caer en delito. Ademais, achegando certas probas, que parecían concisas, podía condenar á morte a calquera membro da súa familia.

Hai un desexo de perpetuarse nos descendentes para continuar o nome e a honra da familia, polo que os netos considéranse un agasallo para os avós, quen confían en que estes honren a súa estirpe.

É evidente que as mulleres anciás de Roma carecían deste poder. Pero non é difícil comprender que posuían outro, que emanaba da igualdade xurídica co resto dos compoñentes da familia. É dicir, netos, e fillos vían nas anciás un personaxe crave no equilibrio familiar, ao ter os seus mesmos problemas ante o pater familias, pero cunha dose de experiencia á que o resto de membros acudía en caso de problemas familiares. O principal problema para as anciás era ao quedar viúvas, xa que quedaban soas sen o paraugas protector do home.

A partir do século I a.C. empezou un período de inestabilidade en todos os ámbitos. O papel e funcións do pater familias empezouse a pór en cuestión, e en consecuencia a diminuír as súas prerrogativas. Así moitas das súas competencias pasaron a selo da xustiza común. A patria potestas vaise debilitando durante o Alto imperio: os membros da familia podían denunciar ante o maxistrado os abusos do pater. Así, os fillos adquiren personalidade xurídica e vaise desmantelando a potestade que o pai tiña para sempre.

Pero como outras tradicións romanas, a figura do pater familias perde poder progresivamente durante o período imperial. A través dos anos vaise regulando esta figura, de tal forma que no século II d.C., xa podían ser denunciados de abusos de autoridade. Doutra banda, as leis romanas comezaron a lexislar a institución familiar, a vida, a morte, ou a venda dos fillos estaban agora suxeitas á legalidade. A figura perde todo o seu carácter público, aínda que se conserve dentro da institución familiar. En definitiva, a autoridade dos anciáns pasa a ser moral, pero a lei, xa non lle ampara para podela aplicar.

Durante a República Romana os anciáns tiveron enorme poder, xa que a institución do Senado, aínda que non deixase de ser unha institución consultiva, estaba composta por homes con probada experiencia nos principais cargos políticos, xa que, para ser senador había que pasar por unha magistratura curul. Os senadores eran os máis reputados anciáns de Roma, e exercían o seu poder e influencia nas decisións dos maxistrados, desde cónsules a tribunos deixábanse guiar polas propostas dos senadores. Son moitos os casos de destacados anciáns que exerceron o seu poder. Por exemplo Catón o vello, tras pasar por todas as maxistraturas, habidas e por haber, mantívose até a súa morte con 85 anos dirixindo como man firme os designios do Senado Romano. Doutra banda, cando peor era a situación de Roma, adoitábase deixar o poder en mans de anciáns. Sirva como exemplo o de Fabio Máximo, que con máis de 60 anos e con Aníbal ameazando de entrar na cidade de Roma, foi proclamado ditador de Roma, é dicir concedéronselle todos os poderes temporalmente. Con sabedoría, temperanza e serenidade soubo evadir o contacto directo cos exércitos cartaxineses, acusado por algúns de covarde, tal acción puido servirlle a Roma para librase do seu inimigo máis importante durante toda a historia da República.

Coa chegada do período imperial o poder dos anciáns comeza a diminuír, polo menos como grupo social. O Senado, que en tempos de César chegara a contar con 900 senadores, pasa co Imperio a un segundo plano. Agora o principal grupo de poder vese reducido en número, xa que o “consilium principis”, institución que aconsella ao emperador, son menos de 50 membros, ademais deles só uns 20 eran senadores, o resto proviña da clase social dos équites, na que se ascendía máis rapidamente.

O poder dos anciáns no período Imperial pódese considerar que foi maioritariamente a título individual. Podemos fixarnos no principal, o emperador. Os emperadores do século I, podémolos considerar que exerceron o poder até ben chegada  a súa vellez. Augusto até os 76 anos, o seu sucesor Tiberio até os 77 anos, ou Galba que tiña 73 anos o día da súa investidura son só algúns exemplos. No século II empezan o declive, pódense dicir que recentemente “xubilados” xa morrían, tanto Trajano, como Adriano ou Marco Aurelio tiñan pouco máis de 60 anos o día da súa morte. A partir do século III, como é sabido ser emperador de Roma, era unha profesión de risco, ser ancián xa non era sinónimo de poder, nin sequera dentro da política.

En xeral, pódese dicir que en Roma había unha visión positiva do ancián; este tiña unha gran autoridade, especialmente dentro da familia e como responsable dos escravos. Pero doutra banda, tamén foi visto como unha autoridade ameazante. Durante a República delegouse o poder político aos homes de avanzada idade, pero no século I a.C. os valores predominantes na sociedade romana sufriron un cambio e os anciáns que gozaran de tanto poder de decisión, dentro e fóra da familia, sufriron un declive e foron menosprezados. Aínda que non foi un sentimento estendido no seu conxunto, posto que a sociedade romana caracterizábase pola tolerancia, o poder de adaptación social e porque xulgaban á persoa individual e non ao colectivo.

Durante os primeiros anos do cristianismo os anciáns continuaron gozando de certo poder e respecto, pero no século V outro cambio afectaría á visión que se tiña sobre a vellez, e os anciáns entran en declive e a vellez empeza a verse de novo de maneira negativa e pasa a formar parte dunha etapa da vida que a sociedade rexeita.  O cristianismo non outorga un bo papel ao ancián, pero en cambio logra transmitir unha gran preocupación polo seu coidado. Con todo, a muller anciá e ademais soa, era rexeitada socialmente.

En Roma, a presenza e relevancia dos anciáns vese reflectida no respecto ao Senado e os seus anciáns. Hai que lembrar que en Roma os cargos públicos concibíase como unha carreira de graos (cursus honorum). Facía falta un mínimo de 46 anos para ser senador, o que provocaba que a media de idade fose bastante alta. Ao final da República todo iso foi perdéndose; tanto os mozos como outros cidadáns lonxe da península itálica querían ter esas cotas de poder e, aínda que a súa imaxe non se difuminou, a súa poder diminuíu progresivamente.

En xeral podemos dicir que a idea que se tiña na Roma antiga da vellez respondía  a dúas cuestións:

• A vellez significa madurez, sensatez fronte á tolemia da mocidade; o que sabe elevarse por encima dos praceres da vida e alcanzar a sabedoría espiritual. Sería, por tanto, o mellor gobernante. Platón foi un gran defensor desta posición.
• vello é un decrépito; o final dun proceso vital, fonte de dor e sufrimento. E, como diría Aristóteles, é tan fiable como calquera outro.

Os médicos da Antiga Roma, non destinaban moitos esforzos a mellorar a vellez dos anciáns. Recolléronse escrito dun tal Aulo Cornelio Celso,  suposto médico coetáneo do emperador Augusto, e que afirmaba que os anciáns tiñan todas as enfermidades crónicas; reuma, problemas cos ouriños, dores de riles, dificultades respiratorias, dores de costas e mala circulación. As súas receitas resultan, á vista de hoxe en día, canto menos curiosas: bañarse en auga quente e beber veu non rebaixado, e para a vista cansa fregarse os ollos con mel.

E falando de médicos da época e a súa visión de véxea, sen dúbida o máis ilustrativo resulta ser Galeno de Pérgamo, quen afirma que o corpo é unha mestura de sangue e seme, a medida que se envellece perde a vigorosidade e se deshidrata. Cando os ósos quedan secos, xa non crecen máis, nese momento os vasos sanguíneos expándense e o corpo fortalécese. Como o desecado non cesa, a persoa empézase a adelgazar e engurrar, os seus membros tórnanse cada vez máis débiles. Ninguén se pode librar deste proceso natural, e como tal acháquelos deste proceso non fan falta que sexan tratados.

Non fai falta dicir, que a maioría dos anciáns non chegaban a ser nin senadores, nin emperadores, nin cónsules, nin sequera edís. Sobre esta maioría de anciáns a única fonte que nos poden servir para saber como eran e como vivían é a literatura romana, na que por certo non saen moi ben parados.

En canto á visión da morte por parte daqueles anciáns, a mellor referencia podémola atopar en Cicerón, quen xa con 62 anos escribía: “a vellez significa a proximidade da morte. Morrer? Bonito asunto! Unha de dúas: ou non hai nada despois da morte, e neste caso non hai que temela, ou ela é a porta para a vida eterna, e neste caso hai que desexala”.

No ámbito da literatura, talvez a mellor obra sobre a vellez sexa a de Cicerón: “Catón Maior ou de senectute”. Cicerón era un filósofo, escritor, excelente orador e político. E nesta obra fai unha apoloxía á vellez, en boca de Catón o Vello, quen ao seu oitenta anos fai unha reflexión sobre a existencia e a vivencia da vellez, eloxiando esta etapa da ida, afirmando que o carácter e non a vellez é o responsable dos seus achaques. Desta obra recollemos o seguinte parágrafo:

 “Escoitemos aos anciáns. Pódennos ensinar moito, aínda que xa non teñan ningún poder… nin sequera poden evitar que as súas pensións perdan poder adquisitivo ou perdan a súa casa por desafiuzamento porque querían axudar aos seus fillos ou, como narra Amour de Haneke, o final, ese final que non é heroico, nin fermoso, nin épico, nin bo que lles espera ao virar a esquina, que nos espera a todos algún día. Mentres tanto, carpe diem”