En tempos de pandemia, atopamos unha magnífica oportunidade para lembrar fazañas que a historia evitou que se perdesen e que nos contan o valor, a iniciativa e xenerosidade e solidariedade coas que, sempre, resulta máis fácil superar as situacións de crises de gravidade.
Hoxe centrarémonos en lembrar a Expedición Balmis, os nenos da vacina contra a variola.
Nunha época na que o medicamento estaba nun estadio moito menos avanzado que na actualidade, o enxeño e o arroxo duns cuantos permitiu que o remedio para as temidas vexigas, chegase a terras americanas alá polos inicios do século XIX.
Corrían os últimos anos do século XVIII, e a enfermidade das vexigas era un auténtico inimigo a combater entre os habitantes das colonias españolas americanas. Como adoita ser habitual, os máis castigados foron os máis menesterosos, neste caso os indíxenas. E tamén como adoita ser habitual, eran necesarios para manter a actividade económica do Imperio español.
Uns anos antes, no ano 1796, o inglés Edward Jenner decátase de que as campesiñas que traballan con gando vacún non enferman coas vexigas humanas, unha enfermidade que desde séculos atrás causaba verdadeiros estragos entre a poboación europea, especialmente cos nenos. Descobre que o pus das vexigas das vacas (vexigas vacúas ou cowpox) é benigno para o humano, pois as pústulas que forma nas mans dos humanos son parecidas ás que provoca as vexigas humanas, pero naquelas son moito máis benignas. Jenner decide enton mesturar os fluídos das dúas especies nun neno. Os experimentos de Jenner e a comunicación do seu achado produciríase ao longo do ano 1798.
No caso de España a vacina empezou a utilizarse a finais do ano 1800, xa que esta enfermidade era unha permanente ameaza para os españois, e ademais esta enfermidade levou aos novos territorios americanos da Coroa española.
Por tanto Jenner descubriu a vacina (palabra que provén de vaca), pero o éxito da extensión da vacinación perténcelle a Francisco Javier Balmis, que capitaneou a primeira gran operación de saúde pública como ningún outro país fixérao até a época. Non só conseguiu transportar o soro vacunífero, ademais ensinou a inocular e declarou a guerra á enfermidade. Logrou que en todas as igrexas do Novo Mundo e de Filipinas os sacerdotes vacinasen e levasen ese rexistro en paralelo ao do bautismo.
Neste post imos tentar resumir o acontecido.
Orixe da expedición Balmis
Eran unha época na que atopamos unha forte sensibilización da Casa Real, que dentro do Palacio sufriu perdas entre os seus membros por mor das vexigas, padecendo incluso a enfermedad María Luisa, filla do rei Carlos IV, sentindo o medo cara á enfermidade coa mesma intensidade que o pobo. Doutra banda, as noticias procedentes de Ultramar, que informaban dos dramáticos efectos que causaban as epidemias de vexigas que arrasaban desde 1802 os territorios do *Virreinato de Santa Fe e do Perú. A poboación minguaba, do mesmo xeito que diminuía a forza de traballo e a recadación de impostos.
A variola era unha enfermedade que causaba estragos entre a poboación, de feito se lle coñecía como o Ministro da morte.
A expedición tiña como único obxetivo propagar e perpetuar a vacuna contra a variola.
A decisión de enviar unha expedición coa vacina foi tomada polo monarca español tras ouvir o Ditame do Consello de Indias, e tamén do Consello de Facenda e os seus médicos de Cámara.
A expedición contou con fondos públicos, co apoio do Rei Carlos IV.
A actuación por parte da Corte Española consistiu en encargar ao médico militar alacantino, Francisco Javier Balmis e Berenguer, que por entón era un médico de recoñecido prestixio e atesouraba unha dilatada experiencia en misións exteriores, a dirección dunha misión filantrópica que tería como obxectivo levar o remedio preventivo á terrible enfermidade que azoutaba a millóns de persoas en todo o mundo. Balmis era un especialista en vacinación e ademais exercera durante uns anos a función de médico militar en terras americanas.
Corría o día 4 de agosto de 1803. Polo seu liderado nesta misión dita fazaña pasou á historia co nome da “Expedición Balmis”, aínda que a súa denominación correcta sería: a Real Expedición Filantrópica da Vacina contra as vexigas.
Os preparativos da expedición tiveron lugar na primavera e verán do ano 1803, centrándose fundamentalmente en localizar un barco apropiado, recrutar o persoal necesario e determinar e elixir os criterios de conservación da vacina na súa óptima natureza para a propagación.
O día 8 de outubro de 1803 formalizouse a contratación da corveta “María Pita”, e o período de contratación era duns 4 meses, pois se pensaba que a travesía non sería demasiado longa, por iso fixouse no contrato que a duración sería até o día 27 de xaneiro de 1804. A realidade foi ben distinta, pois ao finalizar o período de contratación a corveta aínda estaba en terras americanas, máis concretamente no porto da Habana, polo que se procedeu a prorrogar o contrato coas mesmas condicións iniciais, isto é sufragando un custo de 1400 pesos mensuais polo fletamento.
O primeiro problema quetivoa expedición foi de financiamento. Aínda que se pretendía que o persoal a bordo fose voluntario o certo é que había que facer un forte aprovisionamento de material, e desta forma o orzamento estimado inicialmente de 200 doblones, terminaría converténdose realmente nun gasto de 90.000 reais de véllón.
Todos os gastos corrían a cargo da Real Facenda. Deste xeito o poder público hispano controlaba a principal fazaña sanitaria do mundo ilustrado. Os poderes públicos coloniais podían financiar os gastos dos expedicionarios desde o Ramo de Tributos de Indios, os Censos de Indios, o Ramo de Propios ou os Diezmos eclesiásticos. Saíse de onde fose o diñeiro sempre baixo condicións equitativas e ventaxosas para a facenda.
A expedición Balmis
Esta operación tivo como punto de partida o porto da cidade da Coruña o último día do mes de novembro do ano 1803.
O feito de que a expedición parta desde A Coruña é posible porque xa Carlos III había outorgado á cidade o privilexio de consideralo porto autorizado para enviar barcos a ultramar.
Antes de partir, Balmis pide ao médico do Hospital da Caridade da Coruña, Antonio Posse Roybanes, quen xa no ano 1801 había vacinado contra a viruela ao seu propio neto, que manteña o cultivo que se utilizará como vacina custodiado nalgún lugar seguro, pois debía telo como repositorio no caso de que alfo fallase durante a expedición. Posse Roybanes a mantén activa vacinando a poboadores da cidade, converténdose así no primeiro centro de vacinación.
Acompañaba a Balmis o doutor catalán, de 26 anos de idade, José Salvany e Lleopart, en calidade de Subdirector da Expedición, y completaban o equipo: Isabel Zendal e Gómez, coruñesa e directora da Casa de Expósitos, da Coruña, os enfermeiros Basilio Bolaños, Pedro Ortega e Antonio Pastor; dous practicantes: Francisco Pastor Balmis e Rafael Lozano Pérez e dous axudantes: Antonio Gutiérrez Robredo e Manuel Julián Grajales. Con Pedro el Barco como capitán de la corbeta María Pita.
A expedición partiu a bordo da corveta, antes citada, “María Pita”, un barco con 150 toneladas e que era propiedade de Tavera e Sobriños. O barco estaba baixo a dirección naval do capitán Pedro do Barco e España, natural de Somorrostro, Biscaia. O destino era Porto Rico, que alcanzaría o día 12 de marzo do ano 1804.
Os nenos que iniciaron a expedición foron 22, con idades comprendidas entre os 3 e os 9 anos, huérfanos, procedentes, nunha boa parte da Casa de Expósitos de Santiago. Estes nenos proedían do orfanato,do que serían expulsados o cumplir a idade de 15 anos, e tendrían, sin duda, un futuro poco halagüeño, sin acceso a educación ou aprendizaxe dun oficio. Trátabase de 22 nenos “voluntarios”, non habendo, inicilamente, ningunha nena. A oferta consistía en alimentación, vestido e educación.
Por idades a distribución dos nenos era a seguinte:
- Con 3 anos de idade había sete nenos: José Jorge Nicolás das Dores, Vicente María Sale y Belido, Tomás Melitón, Pascual Aniceto, José Manuel María, Martín y José.
- Iban tamén dous nenos de 5 anos: Francisco Florencio e Juan Antonio.
- Outros catro nenos de 6 anos: Domingo Naya, José Manuel María, Clemente de la Caridad y Jacinto.
- De seteanos atopamos catro nenos: Vicente Ferrer, Antonio Veredia, Gerónimo María y Cándido de la Caridad.
- Tan sólo un neno de 8 anos: Andrés Naya.
- E dous nenos de 9 anos: Juan Francisco e Francisco Antonio
- O último neno era Benito Vélez, fillo de Isabel Zendal.
Estes nenos eran orixinarios maioritariamente de Galicia, pois aínda que 10 deles chegaran desde Madrid, o resto foron elixidos as autoridades eclesiásticas e o cirurxián de maior categoría e experiencia do Hospital Real de Santiago na casa de Expósitos desta cidade. A condición primordial era que os menores non pasasen xa as vexigas.
Para a travesía Balmis estableceu que se lle debía prover a cada neno con “un fardo con dous pares de zapatos, seis camisas, un chapeu, tres pantalóns e tres chaquetas de lenzo, un pantalón e chaqueta de pano para os días fríos, tres pañuelos de cuello e outros tanto de nariz, así como un peite“. Para comer: “un vaso, un prato e un xogo completo de cubertos”.
O proxecto requería a presenza dunha ducia denenos, máis ou menos cada 25 ou 30 días. O certo e que o número de nenos foi cambiando, pois hubo un bo número de menores que se foron incorporando ao longo do proxecto, nos portos nos que a corveta facía escala. Así aparece recollido, que no trayecto maislongo, o que unías a cidademexicana de Acapulco coas Filipinas, ian a bordo un total de vinteseis nenos. Moitos deses nenos que se ían incorporando eran cedidos polas súas familias, recibindo a cambio unha indemnización. Cabe apuntar tamén que nun tramo da expedición, o comprendido entre a cidade cubana da Habana e a mexicana de Porto de Sisal, non ían nenos, senón escravos para o transporte da vacina.
As normas da expedición indicaban claramente o coidado que os nenos debían recibir. Ningún de eles regresou a Galicia.
“… serán ben tratados, mantidos e educados, ata que teñan ocupación ou destino con que vivir, conforme a súa clase e devolvelos aos pobos da súa natureza, os que se sacasen con esa condición”.
Quen era Isabel Zendal
Muller descoñecida ata non fai moito tempo, Isabel Zendal Gómez (ou Cendala, ou Sendais, segundo as fontes) foi a primeira muller que participou de maneira oficial nunha expedición marítima española.
Tratábase dunha muller que naceu, arredor do ano 1773, nunha pequena parroquia, Santa María de Parada, no municipio coruñés de Ordes. Era filla de campesiños pobres galegos que vivía nun estado de pobreza, xunto cos seus 8 irmáns e irmáns.
Tras falecer a súa nai, e tendo ela 13 anos de idade, decide abandonar a súa casa e buscar unha forma de vida na cidade da Coruña, onde empezou a traballar en casa do adiado comerciante Gerónimo Hijosa, prior da Congregación dos Dolores, con sede na igrexa coruñesa de San Nicolás. Como era especialmente inquieta e lista, en tempos en que a muller tiña moi difícil saír dunha situación de orixe como a súa, lograría en marzo de 1800 empezar a traballar na Casa de Expósitos da Coruña, sita dentro do complexo do Hospital da Caridade, fundado pola coruñesa Teresa Herrera, onde se ben chegou a exercer o cargo de reitora, o certo é que as condicións retributivas non iban parellas ao nome do cargo, pois a súa retribución mensual, segundo indican os libros de contabilidade, que se gardan no Arquivo Municipal coruñés, ascendía a uns 50 reais ao mes, ademais dunha libra diaria de pan. Escasa retribución se a comparamos cos 100 reais mensuais que cobraba a lavandeira ou os 150 reais mensuais que cobraba o Capellán do Hospital.
Cando o responsable da expedición da viruela, José Balmis, consciente da dificultade de lidiar con máis unha vintena de nenos nunha longa travesía por mar, recorre a ela co fin de que faga os labores de coidado deste, ofrece unha compensación de 10.000 reais anuais, á que habería que engadir unha pensión vitalicia, a partir do ano 1811 pasaría a cobrar unha pensión de 5.000 reais anuais.
O 14 de outubro de 1803 publicouse o decreto no que se incorporaba a Isabel Zendal na Expedición Filantrópica da Vacina:
“Conformándose o rei coa proposta de V.M. e do director da expedición destinada a propagar en Indias a inoculación da vacina, permite S.M. que a Rectora da Casa de Expósitos desa cidade sexa incorporada na mesma expedición en clase de Enfermeira, co soldo e axuda de costa sinalada ós enfermeiros, para que coide durante a navegación da asistencia e aseo dos nenos que teñan que embarcarse e cesamento a repugnancia que se experimenta nalgúns pais de fiar os seus fillos ó cuidado daqueles, sen o alivio dunha muller do providad. Con esta data, paso o aviso correspondente ao Ministerio de facenda para que a rectora reciba nesa cidade a axuda de costa de tres mil reais con destino á súa habilitación e para o aboamento en Indias do soldo de cincocentos pesos fortes anuais, contados desde o día que se embarque e a metade ao seu regreso, que deberá ser conta do Erario; e a V.M. o participo de real orde para a intelixencia da Xunta de caridade, de que é presidente, e noticia da interesada. Dios guíe a V.M. moitos anots. San Lorenzo e Outubro, 14 de 1803.
Josef Antonio Caballero.
Don Ygnacio Carrillo y Niebla”.
O labor de Isabel Zendal tivo tal relevancia que o propio Balmis deixou por escrito o seguinte: “infatigable, noite e día, derramou todas lasternuras da máis sensible nai sobre os 26 angelitos que ten ao seu coidado, do mesmo xeito que o fixo desde a Coruña e en todas as viaxes, e asistiunos enteiramente nas súas continuadas enfermidades”.
En cuanto a su vida personal hay que decir que Isabel tuvo un hijo al que llamó Benito, nacido en 1796.
Quedaríase a residir en Poboa dos Ángeles, México, onde falecería, e onde na súa memoria dá nome á Escola de enfermaría da devandita localidade. Ademais, en México decidiuse outorgarlle o premio nacional de enfermaría desde 1974, establecendo ademais uns premios de enfermaría que levan o seu nome.
A propia Organización Mundial da Saúde (OMS), no ano 1950, recoñeceu como a primeira enfermeira en misión internacional.
Na súa memoria na cidade da Coruña atopamos varios testemuños, como que deu nome a unha rúa na cidade vella coruñesa, ten unha escultura, de Francisco Escudero, na praza de Zalaeta, tamén aparece no Balcón de Balmis, na Domus (Museo do home, na Coruña) onde hai unha columna por cada neno participante na expedición, de Balmis e da propia Isabel Zendal, cunha placa con recordando a cada un delas.
Tras recuperala do olvido, a súa vida, polo menos a súa participación na expedición aparece reflectida, a partir de comezos do século XXI, en diferentes obras literarias, algunha película e serie de televisión, e mesmo nun comic.
Como se transportaba a vacina?
Para poder levar o remedio, o doutor Balmis inxectaba a vacina nos nenos que farían de portadores da mesma e coa intención de que á súa chegada a destino, puidésese extraer deles a cepa. O método consistía en que cada semana se inoculaban dúas dos nenos co material obtido das pústulas dos vacinados a semana anterior, gardando unha mostra, a máis fresca, nun envase espacial que quedaba protexido ao baleiro. Hai que lembrar que naqueles tempos non existían sistemas de refrixeración.
Esta idea de ir inoculando aos nenos sucesivamente, cada nove ou dez días, para que a vacina non chegase a perderse podería hoxe en día ser considerada de dubidosa ética, pero naquela época era urxente atopar un remedio para paliar os estragos que estaba a causar as vexigas.
Resulta fácil imaxinar as dificultades da expedición, tanto pola distancia, como polo medio de transporte (un barco dun trinta metros de eslora) duración (varios meses), o medio (o turbulento Océano Atlántico) e o feito de que viaxasen durante tan longa travesía marítima tantos nenos, debendo a tripulación estar vixiante para evitar que os nenos se rascasen o gran da vacina para que non se contaxiasen, así como procurar que non houbese disputas e pelexas entre eles. Soportaron temporais e condicións de viaxe moi duras.
Terminarían falecendo dous dos nenos, camiño de Porto Rico: Tomás Melitón e Juan Antonio, de 3 e 5 anos respectivamente. Parece ser que antes de chegar a Venezuela, falecería outro neno máis.
Ruta percorrida pola Expedición Filantrópica da Vacina
A ruta percorrida pola expedición, tras ter partido do porto da Coruña no ano 1803, fai as primeiras escais en Tenerife e logo en Porto Rico en febreiro de 1804 (segundo algúns autores o faría un mes antes, o día de Reis), seguindo logo ata Venezuela, país no que unha vez chegado a Caracas, procedeuse a vacinar a máis de 2.000 persoas.
Desde Porto Rico prodúcese unha división na ruta, así un grupo de nenos ao mando de Balmis seguiu a ruta cara ao norte, por Cuba e México, chegando ata Filipinas, onde estarían vacinando ata 1807.
Mentres tanto, noutro grupo, dirixido polo doutor Salvany percorreu Sudamérica, dirixíndose en primeiro lugar a Cartaxena de Indias, e continuando a partir de aí polo curso do Magdalena e vacinando en todas as poboacións riberenas até chega á capital de Nova Selecta (actual cidade de Bogotá). Partiría logo cara ao Virreinato do Perú. Pasaría por Ecuador e Bolivia.
Durante a expedición Salvany padeceu un grave mal de peito, por mor da altura, quedou cun brazo impedido e perdeu a vista dun ollo.
O resultado desta intrépida e nova iniciativa foi que centos de miles de persoas quedaron protexidas ante as vexigas.
Tres anos despois de partir da Coruña e despois de circunnavegar o globo, o doutor Balmis atracaba en Lisboa. Vacinara a 250.000 persoas, na súa maioría nenos. Outras tantas sería vacinadas nos anos posteriores á súa chegada grazas aos coñecementos que el deixou.
Balmis regresaría a España no ano 1806, tomando terra en Lisboa e desprazándose posteriormente en carruxe até Madrid, onde falecería no ano 1819.
Non tivo a mesma sorte José Salvany, xa que faleceu durante a expedición, no ano 1810, aínda que parece ser que tal vez xa iniciara a expedición enfermo de tifus.
A coroa española comprometeuse a facerse cargo dos nenos que partiron da Coruña ata que fosen maiores de idade ou puidesen valerse por si mesmos. Os 21 que chegaron a México ingresaron no hospicio e logo, algúns, foron adoptados, do resto descoñécese o seu destino.
Tamén cabe citar que nalgúns casos, durante o traxecto da expedición, non foi posible dispoñer de nenos suficientes para que exercesen de portadores da vacina, polo que Balmis decidiu comprar tres nenas e un neno escravos.
Para finalizar
Francisco Javier Balmis era unha persoa singular, pois no seu labor era sumamente estrito, e o seu trato non era fácil, ademais era celoso do seu poder, pero estaba altamente capacitado, cun don especial para encargarse dunha organización tan complexa como resultou ser a expedición.
En canto á forma en que se organizaban os procesos de vacinación, hai que dicir que en canto chegaban a unha nova localidade, cando esta tiña certa envergadura, procedía a entrar en contacto cos poderes e nobreza local: vicerrei, bispos, alcaldes,… Procedíase a vacinar primeiro aos nenos e nenas fillos dos estamentos antes citados, seguramente como maneira de transmitir confianza e animar ao resto da poboación. O efecto chamada funcionou de maneira importante, pero onde non chegaron aos poboados indios.
Para mobilizar os proxenitores dos nenos destinatarios das vacinas o propio Balmis fixo un chamamento a superar os prexuízos que puidesen albergar respecto da vacina: “Nais sensibles, non vos deixedes levar dos rodeos que inventou a ignorancia; aproveitádevos deste beneficio que nos concedeu o ceo para liberar aos nosos fillos de tan devoradora praga”.
O labor de Balmis consistiu ademais de transportar e inocular as vacinas, en formar aos médicos locais na práctica da vacinación, e deixar organizado un sistema para que o labor continuase tras a súa partida. A estes efectos promoveu a creación das Xuntas de Vacinación en todas as capitais dos virreinatos americanos.
Esta Expedición enmárcase dentro do conxunto das expedicións ilustradas realizadas pola Coroa hispana nos territorios americanos. A expedición resultou un éxito médico, e non só logrou levar a vacina a amplos territorios, senón que desenvolveu as estruturas organizativas necesarias para conservala e administrala, o que constituíu un fito da mediciña.
A súa expedición debe ser lembrada non só pola aventura, senón porque conseguiu levar o tratamento da vacina de brazo a brazo, é dicir, a vacinación. Grazas a esta proeza, as vexigas é a primeira e única enfermidade humana erradicada. O último caso deuse en 1978.
Da dimensión desta fazaña, cabe resaltar as palabras de Edward Jenner, o descubridor da vacina, quen dixo acerca da expedición de Balmis: “Non me imaxino que nos anais da historia haxa un exemplo de filantropía tan nobre e extenso como este”.
Sobre o mesmo feito, Alexander von Humboldt escribía en 1825: “Esta viaxe permanecerá como o máis memorable nos anais da historia”.
A fazaña que supuso esta expedición motivou tamén numerosas publicacións,entre as que recollemos as que lle dedicou o poeta Manuel José Quintana, ao regreso da expedición: (en castelán)
El don de la invención es de Fortuna,
gócele allá un inglés (Jenner); España ostente
su corazón espléndido y sublime,
y dé a su majestad mayor decoro,
llevando este tesoro
donde con más violencia el mal oprime.
o volaré; que un Numen me lo manda,
yo volaré: del férvido Océano
arrostraré la furia embravecida,
y en medio de la América infestada
sabré plantar el árbol de la vida.
E nestes momentos tan difíciles que estamos a pasar, en tempos de coronavirus, non é casualidade que o Ministerio de Defensa denomine á súa operación contra o coronavirus co apelido do médico alacantino Francisco Javier Balmis.
Recoñecemento patente na denominación de varias entidades dedicadas ao mundo da saúde, como é o caso do Grupo farmacéutico galego Zendal, dedicado á investigación, desenvolvemento e fabricación de medicamentos, ou o Hospital Isabel Zendal, inaugurado durante o ano 2020 en Madrid.
En definitiva unha fazaña que de non ser certa, soamente cabería imaxinala como un guión dunha novela ou dunha película. E se dita iniciativa fose levada a cabo por un cidadán dunha gran potencia seguramente hoxe en día, Balmis sería mundialmente coñecido, sendo o protagonista de obras literarias, cinematográficas, etc.
Referencias
Isabel Zendal, la madre de todas las vacunas. De López Marino, A.
A cidade das mulleres. Ayuntamiento de A Courña.
La expedición Balmis. De AA.VV. Edit. Planeta
La expedición del Doctor Balmís. De Solar M.
En el nombre de los niños. De Balaguer Perigüell y Ballester Añón, R.
National Geographic Historia.
La expedición de Balmis – España en la historia (espanaenlahistoria.org)
Expedición Balmis (Mancomunidad Hispánica) | Historia Alternativa | Fandom
España vacuna a su imperio: la expedición de Balmis (nationalgeographic.com.es)