Seguimos coa serie dedicada ás lendas galegas e tras a nosa entrada sobre “O Panteón de deuses galegos”, publicado o pasado día 16 de setembro, para contarvos un pouco sobre a orixe e tradición do Samaín.
O Samhaim ou Samaín, é unha festividade de orixe celta máis importante do período pagán que domino Europa antes da chegada do cristianismo, na que na noite do 31 de outubro ao 1 de novembro servía como celebración do final de tempada das colleitas da cultura. Era considerada como o “ano vovo Celta”, que comezaba coa estación escura. É por tanto unha festa de transición (paso dun ano a outro) como de apertura a outro mundo.
A súa etimoloxía é de orixe gaélico e significa “fin de verán”.
Sábese que as festividades do Samhain celebrábanse moi posiblemente entre o 5 de novembro e o 7 do mesmo mes (á metade do equinoccio de outono e o solsticio de inverno) cunha serie de festividades que duraban unha semana, e finalizando coa festa dos “espíritos” e con iso iniciábase o ano novo celta. Esta festa dos “espíritos” era unha das festas principais pois celebraban o que para os cristiáns seria “o ceo e a terra” (conceptos que chegaron co cristianismo). Para eles o lugar dos espíritos, era un lugar de felicidade perfecta na que non había fame nin dor. Os celtas celebraban esta festa con ritos nos cales, os sacerdotes druídas, servindo como “médium”, comunicábanse cos seus antepasados esperando ser guiados nesta vida cara ao inmortal. Dise que os “espíritos” dos devanceiros viñan nesa data a visitar os seus antigos fogares.
Desde o século IV a igrexa de Siria consagraba un día a festexar a “todos os mártires”. Tres séculos despois o Papa Bonifacio IV (615) transformo un templo romano dedicado a todos os deuses (panteón) nun templo cristián dedicándoo a “Día de todos os Santos”, a todos aqueles que os precederon na fe.
A festa en honra a Todos os Santos inicialmente celebrábase o 13 de maio, pero foi o Papa Gregorio III (741) quen o cambio de data ao 1 de novembro, que era día da “dedicación” da capela de Todos os Santos na Basílica de San Pedro en Roma. Máis tarde, no ano 840, o Papa Gregorio IV ordenou que a festa de “todos os Santos” celebrásese en todo o universo.
Como festa maior, esta tamén tivo a súa celebración vespertina na «vixilia» para preparar a festa (31 de outubro). Esta vixilia vespertina do día anterior á festa de Todos os Santos, dentro da cultura Inglesa traduciuse ao inglés como: «All Hallow’s Eve» (vixilia de Todos os Santos). Co paso do tempo a súa pronuncia foi cambiando primeiro a «All Hallowed Eve», posteriormente cambio a «All Hallow Een» para terminar na palabra que hoxe coñecemos «Halloween».
Existen algunhas prácticas tradicionais nas nacións celtas que aínda conservan a herdanza da devandita festa, como as diásporas irlandesa e escocesa. A mesma palabra foi usada para nomear no antigo calendario celta, en particular ao primeiras tres noites deste mes co festival marcando o fin do verán e da colleita. Nos idiomas gaélicos “Samhain” é a palabra para “novembro” e pode significar “fin de verán”.
No caso da cultura celta, o calendario dividía o ano en dous partes, a metade escura comezando no mes de Samonios (lunación outubro-novembro), e a metade clara, comezando no mes de Giamonios (lunación abril-maio). Considerábase que o ano comezaba coa metade escura, así Samonios convertíase no ano novo celta. Todos os meses comezaban coa lúa chea e a celebración do ano novo tomaba lugar durante o «tres noites de Samonios», a lúa chea máis próxima entre o equinoccio de outono e o solsticio de inverno. As lúas cheas marcaban o punto medio de cada metade do ano durante as cales se celebraban festivais.
A festividade céltica do Samhain descríbese como unha comuñón cos espíritos dos defuntos que, nesta data, tiñan autorización para camiñar entre os vivos, dándoselle á xente a oportunidade de reunirse cos seus antepasados mortos. Para manter aos espíritos contentos e afastar aos malos dos seus fogares, deixaban comida fóra, unha tradición que evolucionou converténdose no que hoxe fan os nenos indo de casa en casa pedindo doces.
Despois de que os romanos conquistasen gran parte dos territorios celtas, estes influenciaron o mundo céltico cos seus festivais á deusa romana da colleita, Pomona. Máis tarde, os cristiáns cualificaron as celebracións celtas como unha práctica herética, destruíndo baixo este pretexto gran cantidade da cultura, monumentos, e tradicións celtas, para afianzar o seu dominio político e social do vello continente. Foi a época de sometemento dos pobos libres pagáns, que eran convertidos ao cristianismo demonizando as súas crenzas, adoptando os seus festivais, e converténdoos ao cristianismo. Así, o de Samain converteuse no día de Todos os Santos, de onde deriva o nome inglés de Halloween.
Polo Samhain era costume baleirar nabos (posteriormente cabazas, debido a unha tradición irlandesa) para porlles dentro veas. Varios séculos despois, esta tradición (que renace na actualidade grazas ao movemento neo-pagán) ten continuidade no actual Halloween, exportación dos irlandeses a Estados Unidos no século XIX e principios do XX.
A súa aparición na cultura galega actual ten que ver con Rafael Lopez Loureiro, mestre de escola de Cedeira (A Coruña) foi o responsable de redescubrir esta tradición e comprobar que existía por toda Galicia até fai menos de trinta anos. Ademais, tamén comprobou a súa pervivencia no norte de Cáceres, ao redor da zona na que están situadas as aldeas de fala galega, e en zonas de Zamora e de León próximas a Galicia e onde a lingua e as tradicións galegas están moi arraigadas. Ademais, este estudioso analizou a relación do costume das cabazas co culto á morte e a semellanza coas tradicións irmás das illas británicas. Até chegou a detectar peculiaridades como a de Quiroga (Lugo), onde a cabaza tallada sécase e consérvase para usala como máscara no Entroido. O seu traballo sobre esta tradición, recollido no libro “Caliveras de melón” e noutra de posterior aparición, empezou a chamar a atención dos antropólogos. O que non tivo en conta López Loureiro é a relación entre o Samain e Magosto.
Hoxe en día celébrase con gran arraigamento o Samhain ou Samaín (adaptación ao galego da palabra gaélica) nalgunhas das cidades e pobos de Galicia, como A Coruña, Ferrol, Cedeira, etc.
Na vila de Ribadavía celébrase cada 31 de outubro a festa “a noite meiga” na que a cidade “énchese” de pantasmas, bruxas, vampiros… O castelo é lugar dunha gran pasaxe do terror, entre outras actividades.
