Dedicamos hoxe a nosa publicación a investigar a orixe dos apelidos.
Dende hai moitos anos, a iniciativa de investigar a árbore xenealóxica foise difundindo, e en maior medida, por iso moitas persoas dedican tempo e diñeiro a recuperar o nome e a información dos seus antepasados. Algo nesta liña, xurdiu a idea de afondar na procura de información sobre a orixe dos nosos apelidos. Seguro que os apelidos teñen unha historia detrás, a dos nosos devanceiros.
Introducción
Se consultamos á Real Academia Española vemos que esta define a onomástica, nunha das súas acepcións, como a “ciencia que se ocupa da catalogación dos nomes propios”. E a RAE define apelido nunha primeira acepción, como signo dunha familia coa que se distinguen as persoas. Nun segundo significado, como alcume, alias ou alcume.
Normalmente, os españois teñen dous apelidos. O primeiro apelido adquírese da figura paterna, mentres que o segundo é da nai. Aínda que dende hai uns anos, o certo é que se poden trocar.
Por que temos dous apelidos en España? O certo é que en España hai moitos apelidos que son bastante habituais e que se repiten moito, por exemplo, Fernández, Jiménez, Martínez. Para evitar confusións entre as persoas, optouse por adoptar un segundo apelido co fin de distinguir a poboación e facilitar a identificación dos individuos.
Un pouco de historia sobre o uso dos apelidos
A orixe dos apelidos é, como tantas outras cuestións, incerta se o que se pretende é identificar unha data ou período no que comezou o seu uso. Recorremos á historia e aos testemuños que perduraron ata hoxe para buscar as súas pegadas.
Se nos remontamos á Antigüidade, vemos que os apelidos non existían. Sirva de exemplo Tomemos a Biblia, por exemplo, vemos que os personaxes aos que se refire o Antigo e o Novo Testamento só se identifican polo nome: Abraham, Moisés, Pedro, Xoán, Mateo, Xesús, María e Xosé.
Aínda que non poden considerarse apelidos, os gregos engadiron nomes, nalgúns casos topónimos, referidos ao lugar de nacemento (Heráclito de Éfeso), nomes (Aristóteles o estagirita) e patronímicos (París de Príamo, Ulises fillo de Laertes).
Entre os xudeus había topónimos (Xosé de Arimatea), nomes persoais (Herodes Antipas, Herodes Agripa) e o uso dun antepasado ilustre.
Ademais, algúns personaxes históricos da antigüidade recibiron nomes póstumos, en recoñecemento da posteridade ás súas obras (Alexandre Magno)
No Imperio Romano había tres apelidos, primeiro o praenomen (o nome propio actual), o nomen (que indicaba a gens, o nome do clan do que procedía) e un cognomen (a familia dentro da gens). É necesario determinar que os praenomen foron abreviados con letras ou iniciais: por exemplo L para Lucius. Entre os romanos había total liberdade para usar os nomes que cada un prefería.
A fixación de apelidos comeza a súa difusión co emprego da documentación notarial dende a Idade Media. Os escribas medievais comezaban co costume de indicar, xunto ao nome dos interesados, o nome do seu alcume, profesión, orixe, etc. Nun primeiro momento só se documentaron casos de cargos eclesiásticos ou personaxes da alta sociedade, posteriormente o uso de documentos estendido ao resto da poboación, o que acabará reforzando o distintivo que, sumado ao primeiro nome, acabará converténdose no que agora é apelido hereditario.
Ata ben entrada a Idade Media, era raro que alguén que non pertencía á realeza ou á nobreza fose propietario de ningunha casa ou terra. Dende o momento no que a burguesía tiña acceso aos inmobles e, polo tanto, tiña que xerar documentación que acreditase a súa titularidade, apareceu a conveniencia de identificar quen era o propietario de cada cousa. Deste xeito, o primeiro nome comezou a ser insuficiente, e comezouse a engadir algunha “particularidade” á documentación que permitise identificar ao propietario.
Ata entón, só os nobres tiñan apelido, nome da casa real da que formaban parte: Borbón, Tudor, Alba, etc. Todos os demais, as persoas, eran María, José, William ou Mohamed, e con esa información foi máis que suficiente para identificalos.
O uso dos apelidos tornouse normal a partir dos séculos XI e XII, cando se comezaron a rexistrar documentos legais e notariais.Así, os notarios comezaron a utilizar o primeiro nome xunto co nome do seu pai, profesión, orixe ou alcume. Ao longo de moitos séculos nos que o propio nome non estaba fixado nun conxunto de regras, houbo unha liberdade absoluta para escoller un apelido. Isto produciu unha variedade de formas e variantes, derivadas do acento, da ortografía do escriba e mesmo dos gustos dunha persoa.
No século XV, os apelidos hereditarios xa estaban máis ou menos consolidados, grazas, en parte, á obriga (por iniciativa do cardeal Cisneros) de rexistrar nos libros parroquiais os matrimonios, nacementos e defuncións, o que fixo que a herdanza dos apelidos fose consolidando. .
Ata o século XIX, o máis habitual era que os españois adoptasen un só apelido. Durante séculos prevaleceu a elección dos apelidos, sempre que non fose maliciosa, aínda que o máis habitual era que o primoxénito adoptase o nome do pai e o resto dos irmáns ou irmás outros apelidos familiares. Os nenos non tiñan apelido e era habitual que os irmáns non tivesen o mesmo apelido. Unha elección voluntaria entre os apelidos dos familiares, marcada por un patrón de transmisión estendido por todo o país: os homes levaban o apelido do seu pai e as mulleres o da súa nai, avoa ou outra muller da familia. Ademais, normalmente, o apelido que se transmitiu de xeración en xeración era o do pai de familia.
Por iso, dende o século XIX, o uso do dobre apelido estendeuse por todos os ámbitos ata converterse nunha norma obrigatoria. E tamén moitos países latinoamericanos adquiriron este costume.
Un exemplo do uso oficial do dobre apelido tivo lugar en 1857, co primeiro censo de España, que incluía os recadros “apelido paterno” e “apelido materno”.
Posteriormente, coa creación do Rexistro Civil, en 1871, o uso dos apelidos pasou do ámbito persoal ao público, pero non se regula o uso dos apelidos dobres. Non foi ata 1889, da man do primeiro Código Civil español, cando finalmente se inclúe o uso do apelido materno e paterno. En concreto, o artigo 114 detallaba o “dereito dos fillos lexítimos a levar os apelidos do seu pai e da súa nai”.
Tipos de apelidos
Os apelidos poden proceder de diversas procedencias, xa que a súa forma derivaría dalgunha cuestión ou circunstancia coa que se intentaría identificar o propietario dos mesmos.
Apelidos toponímicos ou ancestrais
Os apelidos toponímicos son aqueles que designan o lugar de nacemento ou residencia, rexión ou lugar dunha persoa. Polo tanto, podería referirse a unha localidade, zona ou comarca, un lugar ou elemento xeográfico, unha construción,… Serían os casos de, por exemplo: Arroyo Cuenca, De la Vega, Manzano, Peña, Ribera, Serrano, etc. etc. Ademais, orixinalmente, e nalgúns casos aínda ata hoxe, estes apelidos ían precedidos da preposición “de”, “de” ou “do”.
Apelidos patronímicos
Os apelidos patronímicos son aqueles que designan ou fan referencia ao nome de pila do pai da persoa. Con estes apelidos, polo tanto, a persoa foi identificada como “fillo de…”. No caso dos reinos de Navarra, León e Castela, na España actual, o apelido adoitaba construírse engadindo o sufixo “ez”, e en varias ocasións en “oz”. Así Álvarez derivaría de Álvaro, Fernández de Fernando, González viría de Gonzalo, Hernández de Hernando, Muñoz de Muño, etc. Casos semellantes atópanse nalgúns territorios españois como Valencia onde o sufixo empregado foi “is” ou no País Vasco con “iz”.
Tamén é certo que nalgúns casos os nomes non se transformaron e deron lugar a un apelido empregando a mesma forma. Exemplos: Alonso ou García.
Fóra de España atopamos patróns de construción de apelidos cos sufixos “es” en Portugal, “ini” en Italia, “sen” en Noruega e Dinamarca, ou “son” e “fiz” nos países anglosaxóns. Nestes países (de ascendencia celta) podemos atopar individuos co apelido Mac ou Mc (McEnroe, Macbeth). Os irlandeses usan a característica O’‒ (O’Brien), e en Francia o prefixo De (Dejean).
Os sufixos patronímicos adoitan ser unha boa forma de dicir de que parte de Europa é alguén. O eslavo “ov”, como en Ivanov (“fillo de Iván”), é común en Bielorrusia e Bulgaria.
Apelidos con orixe en oficios ou cargos
Esta categoría é moi importante, estes apelidos identificaban á persoa en función da súa profesión, ocupación ou status social. En moitos casos estaban relacionados coa nobreza, coa Igrexa, co exército, coa artesanía, o comercio,… Exemplos claros serían: Abade, Alcalde, Barbeiro, Carbonero, Cardenal, Canteiro, Conde, Servo, Guerreiro, Ferreiro, Rei, Sacristán, Xastre ou Zapateiro.
Apelidos ou alcumes descritivos
En moitas ocasións a orixe dos apelidos españois correspóndese con características físicas e alcumes. Antes herdabanse eses alcumes e así se crearon os apelidos, que logo foron rexistrados polos antigos notarios. Neste grupo caberían: Alegre, Amor, Branco, Fermoso, Calvo, Casado, Delgado, Moreno, Louro, etc.
Apelidos relacionados coas circunstancias de nacemento, días do nome, bendicións, agoiros,…
Neste caso, a construción do apelido estaría en función das circunstancias do momento do nacemento.Ata que o Concilio de Trento, no século XVI, determinou que era obrigatorio bautizar aos nenos con nomes dos santos católicos, os pobos medievais empregaban diversas aplicacións onomásticas loables. Cabría este tipo de apelidos: Bastardo, Bello, Bueno, De Dios, Expósito, Iglesias, Valiente, etc.
Apelidos referidos a distintos obxectos animais ou vexetais
Estes apelidos identificaban principalmente a persoas que se dedicaban á fabricación de obxectos, á gandería ou aos traballos agrícolas. Falamos de Aguia, Cebola, Cordeiro, Oliva, Millo, Pombo, Pastor, Touro, etc.
No Perú, o apelido máis común ten raíces indíxenas. Estímase que un de cada 55 peruanos comparte o apelido aimara Quispe, que deriva do aimara “qhispi”, que significa vidro ou pedra preciosa.
Apelidos castellnizados, traducidos ou transliterados
Os apelidos castelanizados son os que teñen orixe noutros países e que, co paso do tempo, foron transformando a súa grafía, adaptándoa á fonética española. O máis habitual é que se producise pola presenza dun individuo de estirpe estranxeira residente en España ou nas súas antigas colonias. Tamén se castelanizan algúns apelidos de orixe indíxena, sendo habitual que algúns apelidos se adapten aos existentes por ter unha fonética semellante. Algúns exemplos serían: Centurión que procede do apelido italiano Centurione, Antón que procede de Anthony e é de orixe escocesa.
Pero neste tipo de apelidos atopamos temas moi curiosos. Así, por exemplo, apelidos como Puch ou Cavich son realmente apelidos maias, pero levan tanto tempo connosco que se buscásemos a orixe e o significado de Puch atopariamos que Puch significa: “Deus da Morte”.
Apelidos de orixe incerta ou descoñecida
Non é doado atopar a súa orixe ou relación con moitos apelidos, polo que deberían incluírse neste apartado, aínda que nalgúns casos poderían proceder de época prerromana, ou ser un nome pertencente ao latín ou ás linguas árabes ou xermánicas.
De orixe romana atopamos apelidos como Acosta (aínda que podería proceder dun rei Godo chamado Acoista), Fontana, Marco, Romero ou Rossi (que fai referencia a un trazo físico como o pelo vermello).
Se nos fixamos un pouco máis na orixe dos apelidos españois, poderiamos dicir que por circunstancias históricas, digamos que, aínda que non é o máis correcto, xurdiron outro tipo de apelidos, como ocorreu na época da Inquisición, onde apelidos como Sancristobal, Santamaría, Santiago…
En consecuencia, todos aqueles apelidos que teñen como prefixo San, Santa ou Santo teñen a súa orixe principalmente aquí e foron adoptados basicamente por xudeus, sefardís, mouros, xitanos, etc. para poder fuxir facilmente a outro lugar ou vivir o máis tranquilo posible.
Apelidos no mundo
Vexamos algunhas cuestións de interese sobre os apelidos segundo a zona xeográfica na que nos atopamos…
Os apelidos en Europa
En Portugal, o Código Civil permite o uso de ambos os apelidos, aínda que adoitan escribirse en orde inversa, primeiro o da nai e despois o do pai. Por suposto, o apelido que usan normalmente é o segundo, evitando o primeiro coma se dun segundo nome se tratase. Por exemplo, o nome dun hipotético portugués chamado Joao Dos Santos Moreira reduciríase a Joao Moreira.
En Italia tradicionalmente só se usaba o apelido do pai. Non obstante, desde 2016 a lei permite o uso de ambos os apelidos.
Os franceses, que levaban obrigatoriamente só o apelido do pai, pero desde 2015 poden elixir entre usar ambos os apelidos, na orde que queiran, ou un dos dous.
En Alemaña, como no Reino Unido ou Turquía, as parellas casadas adoitan adoptar o apelido do home para ambos.
En Rusia, e noutros países como Bulgaria, o apelido configúrase engadindo un sufixo ao nome do pai, que varía segundo o sexo do fillo ou da filla. Algo semellante ocorre en Ucraína, Islandia e República Checa.
Por outra banda, Suecia é un caso raro en Europa, porque tamén adoitan adoptar ambos os apelidos, pero se a parella non chega a un acordo, o apelido materno é o único que figurará no rexistro.
Un dato curioso é que os membros da familia real británica non teñen legalmente apelido. Actualmente, a nobreza inglesa procede da casa de Hamburgo, pero sendo unha denominación moi alemá, mudáronse a Windsor.
Os apelidos en América del Sur
Só nas culturas de fala hispana, esta é España e todos os países de América do Sur utilizan os apelidos do pai e da nai, por esta orde, aínda que como dixemos antes, no caso de España pódense cambiar se se desexa.
No Brasil tamén usan os dous apelidos, pero aquí sempre foi primeiro o da nai e despois o do pai. En Brasil lideran os Da Silva
No resto dos países poderíase xeneralizar que só se utiliza o apelido do home, que a muller “adopta” ao casar.
En América do Sur, os González son os apelidos máis comúns en Arxentina, Chile e Venezuela, e os Rodríguez, en Colombia e Uruguai, e en Bolivia os Mamani, termo prehispánico que significa “falcón”, tamén común -aínda que en menor medida- noutros países andinos. O Salvador, Honduras e México, antigas colonias españolas, comparten o mesmo apelido máis común, Hernández, que significa “fillo de Hernán” ou ”fillo de Hernando”.
Os apelidos máis comúns en Costa Rica tamén son de orixe española: Rodríguez, Vargas, Jiménez, Mora, Rojas. Tamén italianos, como Rivera, Granados, Valerio, Román, e portugueses, como Sequeira e Pereira.
A gran maioría dos peruanos teñen apelidos de orixe española, sen embargo os apelidos dominantes son apelidos quechuas: Quispe, Huamán, Mamani, Pizango, etc.
Os apelidos noutras partes do mundo
A maioría dos apelidos africanos están relacionados coa xeografía, a ocupación, a liñaxe ou as características físicas das persoas. Por exemplo, Ilunga, o apelido máis popular na República Democrática do Congo, tradúcese como “unha persoa que está disposta a perdoar calquera abuso por primeira vez, a toleralo por segunda vez, pero nunca por terceira vez”.
Nalgúns países, como Eritrea, utilízanse o nome de pila e os nomes dos pais para nomear persoas, sen apelidos. Noutros países, o día da semana no que se nace forma parte do nome, como en Costa de Marfil.
En Xapón ou China, non hai ningunha regulación sobre apelidos, pero as parellas casadas adoitan adoptar o apelido do home para ambos, aínda que as mulleres non perden o apelido de solteira.
Nos Estados Unidos, algunhas mulleres cando se casan optan por transformar o seu nome de solteira no seu segundo nome.
Despois hai países, como o Tíbet ou Xava, onde non se usan apelidos.
Apelidos xudeus
Ao longo da historia, os xudeus foron perseguidos uns polos outros, ata tal punto, por exemplo, culpáronselles da aparición e propagación da Peste Negra por toda Europa durante o século XIII. Por iso non é de estrañar que en máis dunha ocasión decidiran cambiar o apelido e negar a súa orixe para pasar desapercibidos e poder vivir o máis tranquilos posible.
Normalmente nestes casos adoitaban utilizar os apelidos máis empregados no lugar.No caso de España, por exemplo, comezaríanse a chamar estes: Pérez, Calderón, Méndez, Franco, Toledano… Pero tamén pasou que foi a propia administración a que lles obrigou a cambiar o apelido. ; como aconteceu na época dos Reis Católicos en 1492; onde, como sabes, todos aqueles xudeus que se convertesen ao cristianismo tamén serían rebautizados con apelidos do lugar, é dicir, serían apelidos toponímicos, ou nalgúns casos serían rebautizados cos nomes das cores.
En concreto, o apelido Lopes foi durante séculos o apelido xudeu máis estendido en Portugal ata que moitos deles emigraron na época da inquisición. Hoxe, hai máis de 2 millóns con este apelido no mundo, dos cales case tres cuartas partes residen en Brasil.
Outro lugar significativo onde os xudeus foron perseguidos foi en Alemaña, pero alí non se viron obrigados a cambiar de apelido ata os séculos XVIII e XIX. Nun principio eran eles os que podían elixir o apelido, escollendo combinacións fermosas, tanto no significado como foneticamente, como: Schwarzschild, que significa escudo negro (deste apelido sacaron máis variantes polas cores); Silberschatz, que significa tesouro de prata; ou Rosenthal, que é un val de rosas, etc.
O problema xurdiu cando foi a propia administración a que decidiu cambiar o seu apelido, que fixo todo o contrario e os renomeou con nomes malsonantes e/ou degradantes.
Apelidos árabes
Os árabes foron perseguidos nos reinos hispánicos durante a época dos Reis Católicos. Con eles pasou o mesmo que cos xudeus e déronlles a oportunidade de quedar onde vivían sempre que renunciasen á súa relixión e se convertesen ao catolicismo. Neste caso, todos os que o fixeron pasaron a chamarse mouros e o seu apelido cambiouse principalmente polos nomes das cores.
Apelidos celtas
Antes da conquista romana, a maior parte da Península Ibérica estaba habitada por pobos celtas que deixaron a súa pegada, entre outros exemplos, a través dos nomes propios.
Na Hispania prerromana existían tres grandes culturas que dominaban a maior parte da península: no sur a tartesiana; no leste o ibérico, e no centro peninsular (principalmente), o celta. Falamos, pois, dun territorio peninsular de influencia céltica que chamamos “céltico hispano”, que compartía moitos atributos das culturas celtas do resto de Europa, e que deixou o seu legado na historia hispánica.
Nótese que hoxe en día o termo “célta” úsase a miúdo para describir as persoas, culturas e linguas de moitos grupos étnicos das illas británicas, Francia, na rexión de Bretaña; España, en Galicia, Asturias, Castela e León e Cantabria; e Portugal, na rexión do Minho.
Adoitan considerarse como apelidos de orixe celta: Arzúa, Estrada, Faras, Fraga, Freire, Lago, López (viría do nome propio Lope, e á súa vez do latín “lupus”), Lugo, Mariño; Méndez, Mosquera, Páez, Quiroga, Ribeiro, Ulloa.A maioría deles están directamente vinculados á toponimia.
Conclusións
E rematamos esta ampla publicación con algúns datos estatísticos.
No caso de España, os apelidos máis habituais son: García, Rodríguez, González, Fernández, López… Máis de 5 millóns de persoas en España comparten un destes apelidos, segundo os últimos datos do Instituto Nacional de Estatística.
No caso de García, o máis frecuente en España, con máis de 1,5 millóns de españois que o teñen como apelido, a súa orixe provén do nome xermánico “García”, que á súa vez deriva do nome romano “Garcia”, que significa oso. Este é un exemplo da cadea etimolóxica que tamén se repite noutros apelidos menos frecuentes, pero que aínda se usan.
E rematamos esta publicación confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultou do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo avisades premendo no botón “Gústame”. Ademais, recomendámosche que fagas calquera comentario e, se estás interesado, subscríbete gratuitamente ao Boletín do Blog para estar sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se che gustou o suficiente para compartilo nas túas redes sociais, estaríamos moi encantados de que o fixeras.
Referencias
Orígenes de los apellidos hispanoamericanos. De Bustos Argañaraz, P.
https://www.abueling.com/origen-apellidos-espanoles
https://www.elcastellano.org/el-origen-de-los-apellidos-espa%C3%B1oles
https://themalbecpost.com/cultura-general/breve-historia-sobre-el-origen-de-los-apellidos/
