En liña con anteriores publicacións coas que procuramos facer un achegamento aos diferentes costumes, curiosidades, prácticas culturais, etc que nos permitan comprender como se vivía na Idade Media, hoxe dedicamos este post á Música durante a Idade Media.
Como xa sabedes, a Idade Media é o período histórico comprendido entre a caída do Imperio Romano (no século V de nosa Era) e chega até os comezos do Renacemento, a finais do século XV.
A Idade Media pódese dividir en dous partes: a Alta Idade Media (séculos V a X), unha época caracterizada por un escaso desenvolvemento cultural e a presenza de continuas guerras, invasións, epidemia e pobreza; e , a alta idade media (séculos V a X); época de guerras, invasións, epidemias e pobreza; e a Baixa Idade media (séculos X a XV), caracterizada por importantes avances en materia cultural e económica.
Podemos afirmar, tal e como sucede en moitos outros ámbitos da nosa sociedade, que na música medieval atopamos moitas das bases desta arte na actualidade.
O poder, como fai habitualmente, utiliza todos os resortes para deixar manifesta a súa autoridade e ascendencia, por iso non é de estrañar que a música na Idade Media estivese en moitos casos ao servizo da nobreza e a Igrexa.
Tratábase dunha sociedade na que predominaba, en todos os ámbitos, a omnipresencia da relixión (a Igrexa), polo que é fácil entender a presenza dunha música relixiosa, pero que á vez convivín coa música profana, propia de xograres e trobadores.
A Igrexa católica crea as primeiras universidades enfocadas na investigación, sendo os primeiros profesores relixiosos ou monxes. Toda a cultura céntrase nos mosteiros e todas as artes fan referencias a temas relixiosos porque o seu único fin é encomiar a Deus. Toda a cultura céntrase nos mosteiros e todas as artes fan referencias a temas relixiosos porque o seu único fin é encomiar a Deus.
En música unificouse tamén as distintas maneiras de cantar que existían por todo o extinto Imperio Romano. Esa unificación de melodías atribuíronselle ao Papa San Gregorio Magno que lle foi legado por un feito divino, por iso recibe o nome de Canto Gregoriano.
Papa Gregorio Magno
As formas musicais na Idade Media
Os primeiros cultos relixiosos cristiáns tiñan moita influencia xudía e grega e por iso cantábanse cantos dunha soa melodía (canto chairo, logo chamado canto gregoriano).
O pobo, que conforma a base da sociedade medieval, composto basicamente por campesiños e plebeios, analfabetos, son os destinatarios da música popular, que tiña lugar nas rúas, prazas e mercados; pero tamén dos cantos gregorianos, que era o vehículo para facer chegar a doutrina relixiosa dunha maneira máis fácil a doutrina relixiosa.
Doutra banda, a nobreza, formada por baróns e cabaleiros, educados nas escolas catedralicias e monacais, cultiva nos seus castelos a arte sabia, culto e refinado dos trobadores. A súa temática é fundamentalmente amatoria (amor dirixido cara a unha dama idealizada) e cabaleresca (Deus, as damas, o rei e a honra).
No que respecto dos clérigos, monxes e bispos, que eran en realidade os únicos depositarios da cultura, eran practicantes do canto gregoriano: unha música plenamente funcional, ligada e subordinada a un texto e a un cerimonial, que pretende dignificar a palabra sacra póndoa nun plano superior ao da palabra falada, inducir un estado de ánimo que favoreza a oración dos fieis e a elevación das súas almas e, en definitiva, tratar de agradar a deus acompañando as oracións con música.
En todo caso, na Idade Media podemos falar de dúas formas musicais:
- As formas Vocais. Falariamos de:
- Organum: Peza litúrxica de longas notas con embelecementos.
- Conductus: Semilitúxgico, acompañaba a un personaxe.
- Motete y Madrigal: A forma que desenvolveu a polifonía.
- Hoquetus: Forma francesa, 3 voces en contrapunto cunha grave.
- Canon: Imitación dunha melodía desprazada en tempo.
- As Formas Instrumentais
- Consistentes fundamentalmente nas danzas.
Tipos de música durante a Idade Media
Dentro da música medieval podemos ver diferentes fenómenos musicais, entre os que se destacan o canto gregoriano, a música profana e a polifonía.
Desenvolvemento musical durante a Idade Media:
A creación musical medieval expresouse principalmente a través da monodia (composición a unha soa voz). A pesar da existencia desde o século XI de técnicas de notación musical bastante precisas con respecto ás alturas (non así con respecto ao ritmo), en moi poucas ocasións estas creacións foron escritas no momento mesmo da súa concepción, entre outras razóns, porque os compositores da época podían ser descoñecedores da notación musical.
As fontes escritas suxiren, máis ben, que estas obras foron creadas segundo mecanismos de tradición oral (memoria, transmisión) e que só chegaron a ser postas en notación cando alcanzaron unha difusión e celebridade que xustificara a súa recompilación en forma de cancioneiro.
En primeiro lugar cabería falar da diferenza entre a música relixiosa e a profana:
A música relixiosa
Quizais sexa a máis relevante desta época. Trátase da música que utiliza a Igrexa para os seus rezos. Destaca principalmente o canto gregoriano, chamado así en honra do Papa San Gregorio Magno (século VII).
A música relixiosa tiña como marco máis habitual os mosteiros e catedrais.
Coa música relixiosa búscase encomiar a Deus dunha maneira máis mística e perfecta que a simple oración recitada.
A música profana
Era o tipo de música que non tiña un carácter relixioso. Era interpretada por trobadores e xograres
Nesta época, e timidamente, empeza a xurdir a polifonía (cantar a varias voces), pero iso verémolo mellor no Renacemento, uns séculos despois.
As primeiras cancións non relixiosas de que temos noticia son dos séculos XI e Xll, están escritas en latín e dáselles o nome de cancións de goliardos. Os goliardos eran estudantes e frades que abandonaran os seus conventos; vagaban polo mundo, dunha escola a outra, antes da fundación das primeiras universidades, levando unha vida desordenada, criticada polas boas xentes.
A maioría das súas cancións son de tema amoroso.
Non empregan o latín, como no canto gregoriano, senón as nacentes linguas vulgares como o francés, galego, castelán…
A súa música tiña un ritmo moito máis marcado que o gregoriano e acompañábase con distintos instrumentos.
Como diciamos anteriormente, a música profana é aquela que non tiña carácter sacro ou relixioso.
Era interpretada polos “menestrelli”, isto é os trobadores e xograres, que eran uns artistas que se ían movendo de localidade en localidade e adoitaban ser unha forma de entretemento nas festas e banquetes. As súas composicións eran de carácter narrativo e lírico e estaban conformadas en base a versos que abordaban diferentes temáticas: sobre historias épicas, historias amorosas, cuestións morais, etc.
Cabe tamén dedicar un tempo a coñecer:
As laudas
As laudas son cantos populares devotos escritos para cantar en lingua romance. A súa creación atribúese a San Francisco de Agarrades, fundador da orde dos franciscanos. San Francisco fora na súa mocidade trobador e, unha vez consagrado a Deus, utilizou o canto propio dos trobadores para expresar o seu amor á natureza e para elevar así o seu espírito coa oración.
As cantigas
As cantigas son cánticos en lingua romance dirixidos á Virxe María. Constitúen o monumento musical máis importante co que España contribuíu á cultura da Idade Media, Alfonso X o Sabio legounos 417 cantigas, escritas en galego.
As Cantigas relixiosas de Alfonso X poden agruparse en dous tipos:
- de milagres, ou narrativas.
- loores ou cantos de encomio, de contido similar ás cancións dos trobadores, pero nas que se substitúe a dama pola Virxe.
Canto gregoriano
Era o canto oficial da Igrexa católica, xa que formaba parte das celebracións litúrxicas. O Papa Gregorio Magno realizou unha unificación dos cantos que se daban nas diferentes liturxias, razón pola cal este tipo de canto recibirá o nome de canto gregoriano.
Adoitábanse interpretar en misas e festas solemnes, e a súa finalidade é aproximar a alma do crente a Deus. Lembremos que nesta época, o poder e a cultura están en mans de monxes e relixiosos. As súas características eran:
- Non se acompañaba con instrumentos musicais, cantábase “a capella”
- Cántase en latín, a unha soa voz (unísono), só por homes e cun ritmo libre.
Era un canto monódico, é dicir que posuía unha soa liña melódica. Esta situación duraría aproximadamente até o século XI, momento a partir do cal empeza a aparecer a polifonía.
O ritmo dos cantos gregorianos era libre, non estaba sometido ao retorno regular dun compás. En todo caso, é un ritmo flexible.
Era un momento no que non se coñecía aínda o pentagrama, e a escritura musical facíase nun tetragrama, isto é en catro liñas en lugar do cinco do pentagrama.
Falamos dun tipo de música formada por dous compoñentes: un texto relixioso, escrito en latín, e unha melodía, subordinada ao texto. Procurábase poner o foco no sentido das palabras. As melodías progresas suavemente, usando intervalos pequenos.
En canto ao repertorio dos cantos gregorianos, hai que dicir que se limitaba a textos recitativos, aclamacións, himnos, pezas de salmos, etc.
Os tipos de canto gregoriano eran:
- Silábico: Se se canta unha nota por cada sílaba do texto.
- Pneumático: Se cada sílaba ten entre dous e tres notas
- Melismático: cando cada sílaba do texto está adornado por varias notas distintas, ás veces moi numerosas.
Segundo as formacións dos cantantes o canto gregoriano era:
- Antifonal: Dous coros de monxes alternaban o canto.
- Responsorial: Coro e solista alternan o canto.
- Directo: Só canta un coro ou un solista.
Músicos na Idade Media
Xograres e trobadores eran músicos e poetas medievais que viaxaban polas cortes feudais de Europa cantando e tocando os seus propios instrumentos.
Os xograres adoitaban ser personaxes de orixe popular, cantantes e acróbatas que narraban historias de batallas afastadas; en ocasións tratábase de ex membros do clero, e dirixían as súas composicións á poboación analfabeta. Xeralmente limitábanse a interpretar as composicións musicais, pois non adoitaban ter nin formación nin facultades para compolas eles mesmos. Os xograres en moitas ocasións recorrían tamén a outras formas de entretemento como podían ser o malabarismo, maxia, acrobacia e a sátira.
Os trobadores e troveros eran persoas máis cultas, xeralmente nobres, que escribían a súa propia poesía, non en latín, senón na súa propia lingua. Adoitaban compor e cantar as súas propias obras. Os trobadores eran do sur de Francia e cantaban na lingua provenzal ou d’Oc, e os *troveros eran do norte de Francia e cantaban en lingua de oíl. Os minnesänger cantaban en alemán.
Os trobadores tiveron gran importancia en Francia e España.
España terá un papel non menos importante da man de personaxes relevantes, como o trobador Martín Códax, o catalán Rimbaut de Vaqueiras, ou o rei Alfonso X o Sabio.
A polifonía na Idade Media
En xeral, até o século X a música europea, como a música doutras culturas, era fundamentalmente monódica, é dicir, dunha soa liña melódica na que non intervén para nada a harmonía sen acompañamento de instrumento, o ritmo do canto gregoriano é libre, non está sometido á rixidez métrica do compás.
Pola contra, a polifonía é o canto a varias voces que soan simultaneamente.
Como en tantos aspectos da música (repertorio, teoría musical), o século IX produciu xa os primeiros testemuños do canto polifónico da música Occidental. Pero a eclosión da composición polifónica producirase, no entanto, coincidindo co denominado Renacemento do século XII e o nacemento e expansión da Orde cisterciense, período de expansión cultural patrocinado pola rivalidade entre os diferentes centros políticos e relixiosos da época. Esas primeiras composicións polifónicas importantes son do século IX. Consistían en engadir unha segunda melodía ao canto gregoriano.
Tras estas primeiras composicións, podemos dividir á polifonía en dous períodos:
- Ars Antiqua:
Comprende os séculos XII e XIII. Os músicos perfeccionan as primeiras formas polifónicas chegando a construír pezas como o motete, que consiste nunha composición a tres voces na que cada voz ten música e texto diferente e a súa forma de anotar a música é moito máis precisa que a do pasado.
- Ars Nova:
É como se coñece á nova música do século XIV. Búscanse elementos novos como enriquecer a harmonía e os ritmos.
Historia da notación musical occidental
A escritura musical non é unha invención moderna, senón o resultado dun longo proceso.
A escritura musical na época grega e romana era alfabética, con todo na Idade Media deixouse de usar este tipo de notación por outra chamada neumática, que aparece no século IX.
Ao comezo da Idade Media non se escribía música, transmitíase de forma oral. Pero cada vez tíñase máis cantidade de música e os intérpretes necesitaban algo que lles permitise lembrala. De aí xorde a necesidade de crear unha escritura musical. Así pois, o nome das notas musicais naceu na Idade Media
Como diciamos antes, a primeira forma de escritura musical deuse entre os séculos VIII e IX, é a notación neumática. Os neumas (palabra que significa “aire” en latín) non eran notas, senón que eran signos elementais que se colocaban sobre cada sílaba do texto, e que servían de guía para lembrar a melodía que debía ser cantada, pertencente a un repertorio coñecido de antemán.
O catro neumas elementais son: punctum , virga , clivis , podatus.
Xa no século XI introducíronse as liñas que guiaban ao cantor, introdúcese tamén a notación cadrada, a cal era típica do canto gregoriano que si permitía precisar a duración e a altura das notas.
Guido de Arezzo, foi o monxe que introduciu as liñas que darían paso ao noso pentagrama, ademais deu nome ao primeiras seis notas musicais utilizando o himno de San Juan Bautista e chamou a cada unha das notas coa primeira sílaba de cada verso, sendo así: Ut, re, o mi, fa, sol, la.
UT queant Iaxis
REsonare fibrís
Mira gestorum
FAmuli tuorum
SOLve pollutí
LAbii reatum
Sancte loannes (este último verso se añadió más tarde).
Este himno tradúcese así: “Para que os teus servos poidan volver cantar debidamente a marabilla das túas obras, limpa os nosos beizos manchados polo pecado, oh San Juan!”.
Guido de Arezzo
Para algúns autores, tratábase dun himno que os cantantes da época dedicaban a San Juan para que os protexese da afonía. A melodía de Guido daba á primeira sílaba de cada verso un son diferente, que coincidía cos sons da escala. Co tempo, a primeira sílaba cambiouse por Do e engadiuse o Se de Sancte loannes. Para saber máis, podes ver o noso artigo a orixe das notas musicais.
No século XII (cara a 1150), estes neumas adoptaron unha forma máis definida, é a notación cadrada. (Substituíuse a cana pola pluma de ave que deixará un trazo cadrado substituíndo o sistema de neumas anterior.)
Ao mesmo tempo, comezaron a usarse liñas para sinalar con certa exactitude a altura dos sons musicais. Ao principio unha liña vermella trazada sobre o pergamiño sinalaba o son Fa e servía como referencia para os demais sons, logo engadiuse unha segunda liña de cor amarela que representaba un Do.
Instrumentos musicais na Idade Media
No caso da música profana, dado que en moitos casos os propios músicos, que levaban unha vida ambulante, debían desprazarse cos seus instrumentos musicais, estes eran instrumentos de tamaño reducido para facilitar o seu transporte. A maioría eran instrumentos de vento e de corda, e só excepcionalmente podía habelos de percusión (que non faría a súa aparición masiva até o Renacemento).
Entre os instrumentos de corda cabe citar: a arpa, o laúde a lira, a guitarra, o salterio, a viela, o monocordio, o rabel, a fídula, o dulcimer ou o organistrum, entre outros.
Entre os instrumentos de vento, o protagonismo maioritario correría a cargo das frautas, pero tamén o plasterspiel, a chirimía, a cornamusa, a dozaina e a bombarda. En menor medida aparece o uso de cornos e trompetas.
Entre os instrumentos de percusión poderiamos falar do pandero, a darbuka e a tejoleta.
No ámbito relixioso, en principio, durante a Idade Media o único instrumento permitido na Igrexa era o órgano, aínda que posteriormente coa implementación da polifonía, no ámbito eclesiástico empezaron a aceptarse outros tipos de instrumentos.
E isto é todo por hoxe. Confíamos en que esta publicación resultase do voso interese. E se queredes estar ao día das nosas publicacións podedes subscribirvos gratuitamente para recibir información con cada nova publicación.
Lectura recomendada
Referencias
La música en la Edad Media. De Reese, G.
Breve historia de la música. De López Rodríguez, J.M.
musicaenlaedadmedia.wordpress.com
