Falar do Entroido é referirse a unha celebración extraordinariamente estendida e con moitos séculos de antigüidade. Trátase sen dúbida dunha das festas máis populares e que se celebra nun gran número de lugares do planeta.
A fin de coñecer algo máis sobre as orixes do Entroido, creamos esta publicación na que tentamos facer un repaso sobre a súa historia, evolución, significados posibles e formas de celebración ao longo do tempo e en diferentes lugares do mundo.
Orixe do termo Entroido
Aínda que hai diferentes teorías sobre a orixe do termo Entroido, nesta publicación imos recoller as, posiblemente, máis difundidas e aceptadas.
A palabra entroido podería proceder do latín “carnevale” (carnis=carne, e levare=deixar fose), polo que o seu significado é despedirse da carne, xa que durante a Coresma cristiá, o corenta días seguintes, non se poderá comer. Durante ese tempo a Igrexa obrigaba ao xaxún en memoria do corenta días que Jesús axunou no deserto. Por tanto, durante o tres días previos a dar inicio á Coresma tiñan lugar as celebracións a modo de despedida á carne.
Da voz italiana xurdiu a castelá “carnaval”. En castelán antigo falábase do antruejo: do latín introitum= entrada, porque o entroido dá inicio á Coresma.
O termo entroido impúxose no Renacemento polo prestixio que cobrou o entroido italiano. É un concepto intimamente ligado ao de Coresma, á súa vez procedente do latín cuadraxésima, en alusión ao corenta días que transcorren desde o seu inicio até Pascua de Resurrección.
Coñécese tamén á versión que di que os pobos agrícolas debían consumir os alimentos do inverno que conservaban grazas ao frío, antes da chegada da primavera e as temperaturas máis altas, cando os alimentos corrían o risco de botarse a perder. Entón celebraban unha gran festa para comer todos os produtos animais e perecedoiros para logo axunar até o equinoccio de primavera do 21 de marzo (no hemisferio norte) onde terían acceso aos produtos da nova tempada.
En todo caso, a palabra Entroido tería a súa orixe no concepto cristián da festa, isto é, da validez da carne ante a Coresma. Así, atopariamos dous grupos:
- as Carnestolendas, que sería un tempo no que habería privación do consumo de carne e a obrigación de practicar o xaxún. Esta palabra xa era usada polos mozárabes e polos cortesáns casteláns do século XIII. Ao longo do século XVI iría evolucionando cara ao termo Carnaval.
- o Entroido, que sería o tempo previo á Coresma, período por tanto no que estaría permitido o consumo de carne. Esta forma, de orixe medieval, aínda se conserva en Galicia con esa expresión de Entroido, mentres que en Asturias sería Antroxo e nalgunhas zonas das provincias de León e Zamora recibiría o nome de Na veciña Portugal o termo sería Entrudo.
Orixe da celebración do Entroido
En canto á orixe da celebración de festas durante o Entroido, non hai certezas absolutas. Posiblemente a única sexa que a súa orixe é pagán. Se se constataron similitudes con algunhas festas pagás protohistóricas e outras que terían lugar na Antiga Roma así como na Idade Media, momento no que se incorpora ao ciclo litúrxico cristián, a pesar do cal aínda conviven manifestacións de orixe pagá.
Moitos pagáns realizaron grandes celebracións ao redor do equinoccio de primavera. Os festivais sempre se celebran ao final do inverno para celebrar a chegada da primavera e a renovación da fertilidade. O entroido vese principalmente como unha viaxe espiritual da escuridade á luz, do inverno ao verán. En Europa, os pagáns crían que os espíritos malignos gobernaban o mundo durante o inverno e que tiñan que ser expulsados no verán para regresar. Moitos pagáns tamén celebraron o final dunha abundante colleita, como preparación para o inverno e como unha forma de agradecer aos espíritos.
Hai numerosas teorías, desde unha posible orixe sumerio e/ou exipcio, na batalla entre o ben e o mal, ou a súa identificación co culto a Momo, o deus grego da burla, o sarcasmo, as bromas irónicas e a sátira.
E en Grecia, tiñan lugar unhas festas parecidas: as bacanais e as Dionisias, nestas últimas tiñan lugar grandes procesións e representacións de teatro que reunían a toda a poboación.
Do que non cabería dúbida é que se tería relación coas Lupercales e as Saturnais romanas, festas que tiñan lugar durante os ciclos festivos de inverno. Trataríase dunha forma pasar do solsticio de inverno ao equinoccio da primavera, momento no que o sol gaña a súa batalla fronte á escuridade, a calor ao frío e a fertilidade dos campos á seca e a esterilidade.
- As Lupercales eran festas romanas de purificación. Tiñan lugar o 15 de febreiro en honra do deus Lupercio, unha divindade que se relacionaba co lobo e o deus Fauno. Nesa celebración un sacerdote (luperco) procedía a sacrificar un macho cabrío ou unha cabra e co seu sangue, todos os presentes no acto debían untarse a fronte. Coa pel do animal facíanse uns látigos, cos que ataviados con peles de animais, percorrían as rúas de Roma golpeando a cuantos atopaban ao seu paso. Neste costume pervivía unha crenza segundo a cal as mulleres sen descendencia buscaban ser azoutadas pois era unha forma de alcanzar a ansiada fertilidade. Pasado este período de festas chegaba o mes de febreiro (febraure=purificar) no que procedían á súa purificación.
Estas festas pervivirían durante o Imperio Romano, ata que no século V foron substituídas pola purificación da Virxe, o que coñecemos hoxe como Candelaria.
- En canto ás Saturnalias, podería ser tamén un antecedente, aínda que esta celebración tiña lugar no mes de Decembro, un período no que non estaba permitido exercer ningún oficio. Durante a celebración facíase unha comida comunal en símbolo da igualdade entre todos os homes. Se elexía un rei (habitualmente o considerado máis parvo) cuxo reinado duraría tan só o que duraban as celebracións, podendo facer canto desexase. Finalizadas as festas procedíase a sacrificalo, parece ser que ao principio de maneira literal, pero logo consistía nun sacrificio simbólico.
Outros posibles antecedentes poderían estar na Matronalia e nas Calendas de Xaneiro, na Brumalia e nas festas dedicadas ao Deus Dionisios.
Todas estas festividades tiñan en común a época da súa celebración: febreiro, unha época de transición do inverno á primavera e na que tiñan lugar ritos de purificación, coincidindo cos últimos días do letargo invernal da natureza, xa que se cría que o deus Saturno, vagaba pola terra todo o inverno e que necesitaban os rituais e ofrendas para levalo ao inframundo para comezar a colleita de verán. Por iso, con banquetes, bailes e vestidos con roupas e máscaras que personificaban a este deus, celebraban a abundancia da terra deixando ao carón as obrigacións e as xerarquías, para establecer durante uns días e despois volver á orde.
Mesmo atopamos estudiosos que cren que o termo Entroido podería proceder de “carrus navalis”, a representación que nas Calendas de Marzo celebrábanse nos circos romanos en honra á deusa Isis, e que consistía fundamentalmente en procesións, disfraces e exhibicións de barcos.
Nun contexto de grandes banquetes de alimentos, un consumo enorme de alcol e mesmo de excesos sexuais, os historiadores apuntan á aparición das máscaras, un elemento característico do Entroido. Nesas festas, un dos obxectivos era manter o anonimato para que ninguén soubese exactamente quen estaba a cometer determinados excesos.
Durante a Idade Media, a cultura popular era poderosa, mentres a oficial e as relixiosas eran máis débiles, por iso con fins case propagandísticos a igrexa cara a coincidir as súas festas coas pagás, coa finalidade de cristianizarlas. Coa expansión do cristianismo, algunhas festividades de orixe pagá foron evanxelizadas, e unha delas foi o Entroido. A relixión cristiá moduló e adaptou esta celebración a fin de que o pobo gozase o últimos tres días previos antes de iniciar a Coresma. Non en balde, Xullo Caro Baroja, un dos máis clásicos estudiosos do Entroido, defíneo como «un fillo do cristianismo».
As festas populares nas que a risa, a burla ou a pantomima, eran elementos esenciais, foron consideradas como cousa demoníaca, proveniente do inferno; mentres que o rezo, o recollemento e a oración eran considerados como provenientes de Deus. Estas premisas, marcaron a concepción filosófica dos primeiros tempos da igrexa medieval, en canto comezouse a consideralas como unha segunda natureza humana, como manifestacións de desafogo, o que supuxo que o estamento relixioso asumíseo na contorna da súa propio ritual. Permitíanse estes excesos en determinadas datas do ano co fin de erradicalo aos poucos. Desta forma a Igrexa consciente do seu papel transformador contribuíu á súa expansión baixo novas formas. Así se recrearon versións xocosas de pasaxes bíblicas e de libros relixiosos, sempre xustificándolo baixo a premisa da segunda natureza humana. Na liturxia, nos funerais, nos bautizos e outras cerimonias comezan a aparecer manifestacións divertidas e lúdicas: A Risa Paschalis, con comentarios xocosos nos púlpitos; as Coena Cypriani ou os Charitas Vini, cantares cerimoniais de consagración; as festas de San Juan ou San Blas, a Liturxia dos Borrachos ou o Testamento do asno remítennos aos Testamentos e enterros da sardiña dos nosos actuais entroidos aínda que en moitos sitios áchanse perdido.
A partir do Renacemento coa nova concepción filosófica do mundo e da vida a festa do Entroido foi máis un recordo, un adeus a outra época que finaliza. En moitos casos foi así pero noutros a concepción vital medievalista perdurou, por diversas razóns socioeconómicas até os nosos días. No rural a través das xentes e nas cidades a través dos gremios que mostraban os seus espectáculos, invencións, danzas e mascaradas até a súa conversión en confrarías e nas actuais penas.
Co paso do tempo, a festa adoptou un carácter laico e popularizouse en moitos países. Cada estado adoptou os seus propios costumes e tradicións no marco da celebración do Entroido.
Do que non hai dúbida é que as formas actuais do Entroido son froito da convivencia das manifestacións pagás e cristiás desta celebración.
Cal é o significado do Entroido?
Como en todas as tradicións que teñen a súa orixe na antigüidade, resulta complicado localizar o seu significado. En todo caso, mentres o home creu que o seu ritmo vital estaba sometido a forzas sobrenaturais o Entroido foi posible. E aínda foi posible en certa medida a partir do momento en que ese ritmo vital viuse reordenado polo establecemento do ano cristián conferindo a esta festa un contido social e relixioso. É esta unha festa na cal os ritos e as cerimonias mestúranse: vestir máscara e disfraces, correr os touros, comer porco, botar cinza e fariña aos viandantes, gastar bromas etc. O cal cambia o noso carácter durante uns días ou horas, investindo os papeis sexuais, igualando socialmente a todos, etc.
Nestes días está permitido facer cousas que non o están o resto do ano e mesmo parecerían de mal gusto. O entroido é en definitiva o mundo ao revés, a contradición da vida cotiá e a procura do investimento total de valores.
Inconscientemente nestas datas o pobo busca un equilibrio no exceso, fronte ao desequilibrio que supón o respecto á penitencia coresmal. Todos os preceptos normas e usos legais do tempo ordinario, son cambiados polas leis que rexen este tempo extraordinario. Veciños e mesmo autoridades deben encartarse ante faltas e desordes que noutros días terían que castigar, cedendo ante este dereito extraordinario propiciado polos rituais de orixe primitiva.
A crítica social moitas veces, a parodia, o grotesco e o burlesco, son modos de ridiculizar inconscientemente os feitos da vida cotiá, os oficios, os cargos públicos, a vida dos veciños e outras manifestacións de tipos social ou profesional. A literatura tamén se ve representada nas coplas e cancións populares deste tempo.
Cando se celebra o Entroido?
Existe unha estreita relación entre a data na que cae a Semana Santa e os días nos que se celebrará o entroido ese mesmo ano, aínda que esta sexa unha festa pagá e realícese con anterioridade á celebración relixiosa. Coñecendo cando é Semana Santa un ano poderemos saber que día empeza o entroido. Entre ambas as datas pasan exactamente corenta días, que é o período coñecido popularmente como “Coresma”. Para saber por que é así, vou facer un pouco de historia…
O feito de disfrazarse e celebrar unha festa ao longo de varios días, é unha continuidade das antigos Saturnais, os festexos romanos que se realizaban en honra ao Deus Saturno.
Foi a partir do século IV, durante a decadencia do Imperio Romano, cando a igrexa católica tomou o control da maior parte das celebracións pagás que se realizaban, anulándoas e/ou reconverténdoas en festas relixiosas (entre elas as mencionadas Saturnais e as do “Sol Invictus” do 25 de decembro, as cales reconverteron no que hoxe en día coñecemos como Nadal ou mesmo o Día de San Valentín). Con iso tamén veu o recolocar no calendario outra das grandes festas da igrexa: a Semana Santa, como conmemoración da “última cea” celebrada por Xesucristo cos seus apóstolos, a súa captura, crucifixión e resurrección, pero tamén outra celebración moi vinculada coas orixes do cristianismo: a Pascua xudía, que se celebraba o 14 de Nisán.
Para especificar a data o emperador romano Constantino o Grande estableceu, no primeiro Concilio de Nicea (ano 325 d.C.), unha fórmula pola cal se determinaría cando caería a celebración da Semana Santa e esta sería sempre no domingo seguinte á primeira lúa chea tras a entrada da primavera (Domingo de resurrección).
O Entroido na Idade Media
Durante a Idade Media, o entroido duraba case todo o período comprendido entre Nadal e o comezo da Coresma, era unha saída para que as persoas sentisen máis libres nas súas preocupacións diarias.
No ano 743 d.C., o Sínodo de Leptines, situado preto de Binche en Bélxica, escribiu sobre os excesos observados no mes de febreiro. Hai libros dos anos 800 que conteñen moita información sobre como as persoas se disfrazaban ou se vestían como animais, e que facelo era un pecado.
En España, San Isidoro de Sevilla queixouse nos seus escritos no século VII de que a xente se vestía e dirixíase ás rúas disfrazada en moitos casos do xénero oposto ou de animais, aínda que facelo fose un pecado.
En España, San Isidoro de Sevilla queixouse nos seus escritos no século VII de que a xente se vestía e dirixíase ás rúas disfrazada en moitos casos do xénero oposto ou de animais, aínda que facelo fose un pecado.
O entroido continuou evolucionando e converteuse nunha manifestación da cultura popular europea. Algunhas das tradicións de entroido máis coñecidas, incluídos os desfiles de entroido e os bailes de máscaras, rexistráronse por primeira vez na Italia medieval.
Os entroidos na actualidade
Hoxe en día o Entroido é realmente un fenómeno global que se celebra en máis de 50 países. O entroido evolucionou e actualmente é unha celebración de carácter lúdico onde abundan os xogos, a música, banquetes, bailes e diversión en xeral. Chámase así, por similitude, a calquera outra celebración do tipo onde prevalecen o descontrol e a permisividade característica desta festa na súa orixe.
Historia do entroido en España
En España os bailes de máscaras introducíronse durante o reinado de Carlos II.
O Martes de Entroido é a principal celebración, o día previo ao Mércores de Cinza, que marca o inicio da Coresma.
Xa en tempos de Cervantes, o entroido converteuse en ocasión case blasfema. En 1585 buscouse a súa prohibición e en Madrid case desapareceu.
Felipe V prohibiuno, pero volveu legalizalo Carlos III, en cuxo reinado se introduciron os bailes de máscaras en case todos os teatros españois e americanos.
Fernando VII prohibiu as celebracións rueiras e permitiu o entroido só en lugares pechados. Pero durante a rexencia de María Cristina volveu ás rúas. Iso de volver ás rúas tiña a súa graza nalgúns casos.
Cando en 1909 Barcelona vivía unha onda de reivindicacións obreiras moitos aconsellaron ao gobernador civil Anxo Osorio que prohibise aquel ano o entroido, pero non quixo facelo. O que fixo foi situar durante os festexos, ao longo das Ramblas, centos de policías disfrazados de pierrots portadores cada un de senllas estacas parecidas ao as de bastos. Correuse a noticia e caeu en graza, sobre todo cando a xente deuse conta de que ao paso do gobernador todos aqueles pierrots saudaban presentando armas, nisto caso as garrotas, coma se de fusís tratásese: aquel ano o entroido foi pacífico.
A Santiago Rusiñol, recoñecido pintor, escritor e dramaturgo español, nacido no ano 1861, e entusiasta desta festa, o entroido de 1931 colleulle en Aranxuez, no seu leito de morte: pero desexoso de cumprir co rito carnavalesco fixo un turbante coa toalla, colocou uns enormes narices de cartón na súa cara e recibiu ao médico dicindo: “Hai que cumprir coa tradición”.
Como se vive o Entroido nas diferentes zonas do mundo
O Entroido en España
En España hai unha gran tradición carnavalesca. A festividade dura case unha semana, desde o Xoves Lardero até o Mércores de Cinza. As datas cambian cada anualidade, posto que tamén son distintas as datas nas que se celebra a Semana Santa. Entre Entroido e Semana Santa, hai máis dun mes de diferenza, debido á Coresma.
Un dos entroidos máis antigos de España é o de Bielsa (Huesca), os mozos da localidade se visten de curiosos personaxes como “as trangas” (metade home, metade macho cabrío) ou as “madamas”. O final da celebración a marca a “condena” e posterior queima de Cornelio Zorrilla, un boneco feito de palla que se colga da praza do Concello.
Hai moitas festas de entroido por toda España e todas teñen algo único e especial, pero se hai que destacar certos entroidos serían os de Cádiz, Santa Cruz de Tenerife e Aguias (Murcia), que foron distinguidos como Festas de Interese Turísticos Internacional.
Entroido de Cádiz
No caso do Entroido de Cádiz, atopamos peculiaridades tomadas do Entroido italiano, debido á influencia, fundamentalmente xenovesa que tivo a cidade desde o século XV, onde os xenoveses asentáronse para os seus proxectos comerciais, desprazados cara ao Oeste polo avance dos turcos. Así, atopamos elementos como as máscaras ou caretas, os antefaces ou os caramelos arreboladizos, tamén habituais nos entroidos italianos.
Un elemento sumamente relevante e coñecido do Entroido de Cádiz son as comparsas, grupos de amigos que se organizan para uniformarse, compor e cantar un repertorio. Nas súas coplas incorporan: chascarrillos, crítica política, satírica social, etc.
Este entroido foi declarado Festa de interese turístico en maio do ano 1965.
Entroido de Tenerife
Algunhas fontes aseguran que o Entroido de Santa Cruz de Tenerife celébrase desde 1600 e o costume era que as mulleres se vestisen de home e viceversa. Actualmente é unha das festas máis populares da illa, xa que chea de cor e ritmo as súas rúas, atraendo numerosos turistas que non queren perderse as comparsas, charangas e disfraces.
No século XVIII, segundo os cronistas da época, o entroido xa era tan popular que o gozaban tanto as clases podentes, con bailes e fastuosas festas; como o pobo, con bulliciosas celebracións.
En 1925 créase o primeiro Programa do Entroido de Tenerife da man do Concello de Santa Cruz de Tenerife, que, desde ese momento, será o encargado de organizar o evento. É neste momento onde xorde unha eclosión e comezan a formarse charangas, comparsas, rondallas e diferentes agrupacións ao mesmo tempo e cando evolucionan os disfraces, cada vez máis complexos e elaborados.
En 1967 recibe a distinción de Festa de Interese Turístico Nacional, e no ano 1980 elévase este recoñecemento a Festa de Interese Turístico Internacional.
Entroidos en Galicia
Hai unha enorme tradición en terras galegas á hora de celebrar os entroidos. Hai, salvo erro pola nosa banda, sete entroidos ou entroidos galegos que locen a distinción de Festa de interese Turístico, e pódese cifrar en máis de 170 os municipios galegos que para a celebración do entroido establecen como festivos os luns e martes de Entroido e tamén o Mércores de Cinza.
Historicamente hai datos de que no século XVIII celebrábanse os Entroidos en diferentes localidades galegas, pero cunha especial preponderancia en terras ourensás.
Como en tantas outras ocasións unha festa en Galicia, neste caso o Entroido, ten ligazóns con festas de exaltación gastronómica. Así, por exemplo, atopamos que en municipio ourensán de Viana do Bolo, o Entroido recibe o nome de “Festa dá Androlla e do Entroido”, tratándose dun dos entroidos máis antigos de Europa.
Sen ánimo de ser exhaustivo na enumeración de celebracións, a continuación facemos unha pequena reserva dalgúns dos máis coñecidos:
No municipio de Laza falamos dun entroido de suma elegancia, cun famoso desfile no que se deixa ben patente o status social dos asistentes con traxes nos que, só o chapeu das Madamas (7 kg de aparato) pode levar até un mes de confección. Destaca neste Entroido o personaxe dos Peliqueiros e as diferentes batallas campais que podemos contemplar, como A Farrapada, na que se utilizan trapos untados de barro.
Peliqueiros, Laza
En Verín tamén atopamos uns entroidos con personaxes e traxes tradicionais, como os Cigarrons, cuxa vestimenta e equipamento pode alcanzar o 25 kg de peso.
Cigarrons, Verín (Ourense)
A Farrapada
En todo caso, no Entroido o único que non está permitido é non participar na festa. E para iso atopamos un gran número de personaxes que protagonizan estas datas e que ademais dos antes citados, cabe nomear a: as Pantallas, no municipio de Xinzo, O Boteiro e os Folións, en Viana, as Madamas e os Galáns, en Cobres e os Xenerais e Correos, e A Ulla.
As vítimas do Entroido son os transeúntes non imbuídos do espírito do entroido. Travesos sátiros perseguen ás mulleres para bailar á súa ao redor, e aos homes que ousan saír sen disfrace á rúa lévallos aos ombreiros até o bar máis próximo para que paguen un viño.
E no caso dos espíritos, aos que se escorrenta cos ruídos das charangas e comparsas, para tal fin, apárcase a auga bendita e úsanse “armas instrumentais” feitas das vexigas de animais, tambores, ou instrumentos de labranza.
O Entroido en Cataluña
Talvez cabería falar de dous tipos de entroido, cando nos referimos aos que teñen lugar en terras catalás: os que ten influencia do entroido brasileiro, con preponderancia da música, os bailes e os disfraces; e os máis tradicionais que pon maior énfase na sátira. Exemplo do primeiro caso sería o entroido de Sitges, e o segundo os de Vilanova i la Geltrú e Solsona.
No entanto, tanto nos entroidos satíricos como os de lucimento, aparece a presenza dun personaxe coñecido como o “rei Carnestoltes“, que recibe distintos nomes segundo o pobo. Este é quen rexe o municipio durante os días que dura esta celebración.
Celebración do Entroido en Europa
O Entroido difundiuse por Europa da man dos navegantes que chegaban aos portos italianos. Especialmente ao de Venecia. Tamén foi durante estes anos cando se xeneralizou o uso de máscaras entre os participantes, utilizándoas como símbolo dos vicios e as virtudes humanas. De aquí nace a orixe das máscaras venecians. As famosas Pulcinellas.
En Alemaña
Atopamos un dos entroidos máis antigos do mundo. Referímonos ao entroido de Colonia, que segundo defenden eles mesmos, vén celebrando desde fai un dous mil anos, aínda que admiten que o primeiro desfile de entroido organizado, tivo lugar no ano 1823. O desfile, punto álxido da festa, desenvólvese no “luns das rosas” (Rosenmontag), e é habitual que nel se proceda a ridiculizar figuras políticas, mentres a cidade énchese de cor, risas e disfraces.
En Francia
Uno dos entroidos menos coñecidos, pero con todo dos máis grandes e importantes, é o que se celebra na cidade de Niza, na Costa Azul.
En Inglaterra
Concretamente co entroido de Notting Hill atopamos algo curioso e é que este gran barrio de Londres celebra o Entroido a finais do mes de agosto en conmemoración a uns graves altercados contra os residentes do barrio, maioritariamente caribeños, que tiveron lugar entre o 29 de agosto e o 5 de setembro de 1958.
Trátase dun gran desfile organizado pola comunidade caribeña pero que chega a congregar a uns dous millóns de persoas disfrazadas e bailando ao ritmo da música.
Entroido de Venecia
Pero é en Italia onde atopamos o Entroido máis soado de cuantos teñen lugar en Europa. Referímonos ao que se celebra na cidade de Venecia.
A súa historia remóntase ao ano 1094, e conta a lenda que todo comezou cando unhas mulleres da entón pueblerina Venecia foron raptadas por uns forasteiros. Ao ser rescatadas sas e salvas celebraron unhas festas que se denominaron as Marías. Fíxose costume a festexar cada aniversario o evento ata que co tempo convertéronse no Entroido de Venecia.
Outras versións sitúan a súa orixe no ano 1162, cando a república de Venecia saíu vitoriosa contra o Patriarca de Aquileia, Ulrico dei Treven. Desde este momento empezouse a celebrar esta festividade. Con todo, foi oficializada máis dun século despois, en 1296. O obxectivo era que non houbese unha brecha entre as clases altas e as baixas, entre outros motivos.
O Entroido de Venecia declarouse festividade en 1296, e aínda que estivo prohibido por Napoleón, foi para os cidadáns unha forma de evadirse dos problemas e do goberno por uns días e na súa época tamén lle serviu á nobreza para mesturarse co resto do pobo, por iso é polo que as máscaras cobren especial importancia en Venecia.
O Entroido de Venecia foi o entroido máis famoso, abolido por Napoleón en 1797, por temor a posibles conspiracións amparándose no anonimato que outorgaban os disfraces. Tras a caída do emperador francés, o entroido retornou, pero sen alcanzar de novo o seu esplendor ata que se readaptou aos novos tempos, a partir do ano 1979.
Como curiosidade cabe dicir que os venecianos adoitaban usar máscaras ao longo do ano, en numerosas ocasións, como un simple complemento á súa vestimenta. Como os visitantes asociábanas sobre todo ao entroido, levaban a impresión de que os venecians estaban de festa durante a metade do ano.
Outras versións sitúan a súa orixe no ano 1162, cando a república de Venecia saíu vitoriosa contra o Patriarca de Aquileia, Ulrico dei Treven. Desde este momento empezouse a celebrar esta festividade. Con todo, foi oficializada máis dun século despois, en 1296. O obxectivo era que non houbese unha brecha entre as clases altas e as baixas, entre outros motivos.
O Entroido de Venecia aínda que estivo prohibido por Napoleón, foi para os cidadáns unha forma de evadirse dos problemas e do goberno por uns días e na súa época tamén lle serviu á nobreza para mesturarse co resto do pobo, por iso é polo que as máscaras cobren especial importancia en Venecia.
O Entroido de Venecia foi o entroido máis famoso, abolido por Napoleón en 1797, por temor a posibles conspiracións amparándose no anonimato que outorgaban os disfraces. Tras a caída do emperador francés, o entroido retornou, pero sen alcanzar de novo o seu esplendor ata que se readaptou aos novos tempos, a partir do ano 1979.
Como curiosidade cabe dicir que os venecianos adoitaban usar máscaras ao longo do ano, en numerosas ocasións, como un simple complemento á súa vestimenta. Como os visitantes asociábanas sobre todo ao entroido, levaban a impresión de que os venecians estaban de festa durante a metade do ano.
Celebración do Entroido en América
O entroido non só se estendeu por Europa, senón que tamén chegou a América, levado alí polos conquistadores primeiro, e polos colonos europeos despois. Os europeos tamén descubriron que os nativos tamén tiñan as súas propias celebracións cheas de cancións e bailes.
Moitas destas celebracións ían de adorar aos seus deuses e á terra para asegurar unha boa colleita para o ano seguinte. Unha vez máis, a igrexa católica en lugar de obrigar aos nativos a renunciar ás súas celebracións simplemente permitiulles celebralos con significados cristiáns. Moitas celebracións aínda teñen lugar hoxe día.
En Estados Unidos de América
Moi coñecido é o Entroido de Nova Orleans. Coincidindo co noso día de Reyes, os cidadáns deste estado, celebran o Mardi Gras, que é o equivalente ao Entroido. Organizan un desfile de carrozas e todos os participantes van ataviados con lucidos disfraces e vestimentas e cos seus rostros cubertos con máscaras.
Mardi Gras
En Brasil
Atopamos a celebración de entroido de Río de Janeiro é a que atrae a máis visitantes cada ano, motivo polo cal está incluído no libro Guinness: a pesar de que o famoso Sambódromo só ten capacidade para 72.000 espectadores, o entroido carioca recibe a uns dous millóns de visitantes por día, uns 400.000 deles estranxeiros.
En México
Esta tradición chegou a México da man dos españois, que celebraban o entroido só con fins sociais. Nel podíanse ver diferentes bailes aos que se acudía con traxes e vestidos excesivos e elaborados con moitas cores e todo tipos de fantasías.
Estas festas só podíanas celebrar os membros da alta sociedade e os criollos. Estaban prohibidas severamente aos indíxenas. Por este motivo, os nativos decidiron imitar estas celebracións en ton irreverente e de burla.
Fabricábanse as súas propias máscaras a imaxe de persoas con pel moi branca, con barba e bigote, narices afiados e chapeadas. Lembrando deste xeito á fisionomía e trazos dos. Nacendo así a auténtica orixe do entroido mexicano, coa aparición de “Chinacos” e “Chinelos”.
Os Chinacos son os antecesores dos Charros. Tratábase duns xinetes vestidos con roupas rotas e vellas. Pero no seu modo de festexar o entroido empregaban os mesmos elegantes traxes e máscaras de estilo europeo. Sendo estes traxes os que hoxe en día se coñece como o tradicional traxe de Charro.
Pola súa banda os Chinelos orixináronse no estado mexicano de Morelos. As súas vestimentas contan con multitude de vistosas cores e decoracións representativas da cultura e mitoloxía Mexicana.
En Colombia
As festas de entroido de Barranquilla teñen referencias próximas ás celebracións que se facían en Cartaxena de Indias na época colonial como festividade dos escravos.
O máis colorido e vistoso de todos é sen dúbida é o entroido de Barranquilla. Con todo, os historiadores aseguran que xa no século XVIII existían celebracións denominadas entroido non só na vila de Mompox e na cidade de Cartaxena, tamén nalgúns pobos como Magangué e outras rexións próximas ao río Magdalena no tramo de chaira Caribe.
A pesar de que o Entroido urbano en Barranquilla iniciouse de maneira oficial no ano 1876, xa existían certas celebracións anos antes. Naquela época, reflectían os patróns migratorios desde as pobres zonas rurais até as grandes cidades.
É o caso das danzas de indios, dos negros e de “bailes de fauna”, todos eles compoñentes na actualidade do entroido barranquilleiro, continúan tendo vixencia en áreas rurais do interior.
En Arxentina
No ano 1771, Juan José Vertiz (Gobernador de Buenos Aires), instaurou bailes de entroido que realizaban dentro de en locais pechados. Era típico que a xente dentro das súas casas rompesen ovos. Pero chegou un punto que os altercados, o exceso e os danos ocasionados ao mobiliario provocou que en febreiro do ano 1795 o vicerrei Arredondo prohibise “os xogos con fariña, ovos, e auga”.
Máis tarde, converteuse en tradición lanzarse auga entre as mulleres utilizando calquera tipo de recipiente. Mesmo se tiraban ovos cheos de auga de rosas ou todo o contrario, ovos podrecidos.
Ao principio só realizábanse estas celebracións de entroido nas casas adiñeiradas e da alta sociedade, como na casa do Vicerrei Cisneros, a casa de Margarita Sanchez de Thompson ou a casa de “A Perichona”.
Nas casas dos barrios máis pobres, formados por pequenas comunidades negras de orixe africana, tamén querían ser partícipes destas festas e celebraban o Candombe.
Tamén existía o costume de queimar un boneco elaborado con palla. Tradición que actualmente se segue practicando nalgunhas cidades arxentinas. Esta práctica chamábase “día do enterro” e provén da época de Rosas. Basicamente tratábase de que os veciños de cada barrio fabricaban un boneco de palla, ao que chamaban Judas, colgábano nun sitio público e posteriormente queimábano celebrando unha gran festa.
Comezaron a florecer as famosas comparsas, pero debíase informar as autoridades de todos os seus integrantes. Do mesmo xeito todas aquelas persoas que portasen caretas ou máscaras tiñan que solicitar un permiso especial.
Desde o ano 1870 nas rúas Rivadavia, Vitoria e Florida comezaron a desfilar nos corsos as carruaxes. Máis tarde ampliaríanse os desfiles de carrozas a outras rúas e barrios. Eran moi vistosos e alegres, os adornos e disfraces cada vez eran máis elaborados e luxosos.
Facíanse bailes de entroido en clubs barriais, xa sexa na Capital como no Gran Buenos Aires. Practicábanse logo dos corsos nalgunhas institucións sociais, teatros, residencias particulares e hoteis. Normalmente eran de disfraces, e bailábanse valses, polcas, etc.
Co paso dos anos, os cidadáns da alta sociedade distanciouse deixou de participar nas festas populares, agora só participaban nalgúns bailes ou nalgunhas carruaxes durante os corsos máis representativos. Tamén deixou de haber a irmandade entre brancos e negros. Xa non se mesturaban pequenos e grandes, pobres e ricos… Co devir dos anos, o entroido foi perdendo o seu especial encanto. Tanto, que de novo se producían altercados e pelexas, ata que en 1909 volvéronse a prohibir os corsos.
Despois de 1915, aos poucos as comparsas foron desaparecendo. Foron remplazados polas charangas. Os corsos perderon o seu esplendor, poboábanse de carros, carriños de leiteiro e chatas.
Xa na década dos anos 20 do século pasado, moi poucos eran xa os corsos que seguían existindo, e eran moito menos divertidos e alegres.
Pero indubidablemente, os entroidos como festa pública seguiron existindo. Organizábanos as diferentes entidades dos barrios (sistema que na actualidade aínda perdura).
Nos anos de Perón elimináronse os días feriados do entroido, aínda que si se permitían todos os festexos e celebracións típicos.
Durante a ditadura militar do 1976, novamente prohibiuse o entroido. O cal volveu ser legal en 1983 co regreso da democracia en Arxentina. Durante a presidencia de Cristina Fernández de Kirchner volvéronse a instaurar os días feriados de entroido.
En Uruguai
Podemos situar o entroido máis longo, pois aínda que o habitual é que se celebre durante unha semana, entre finais de febreiro e principios de marzo, tampouco é raro que poida chegar a durar até corenta días.
Influencias africanas nas tradicións do Entroido
Foron os africanos quen máis contribuíron a moitas tradicións modernas de entroido. Os africanos foron levados ás Américas, orixinalmente como homes libres e logo como escravos. Moitas tradicións africanas fusionáronse coas celebracións europeas.
Achegaron as cores brillantes que ven en moitos disfraces de entroido, así como os sons e a música que son características clave do entroido nas Américas. As plumas e outros obxectos naturais usáronse para crear disfraces e máscaras debido á crenza de que achegaban forza espiritual ao portador.
Unha tradición africana era a xente que desfilaba polo pobo, rodeándoo con máscaras e traxes de cores brillantes, mentres cantaban e bailaban para traer sorte ao pobo, significaba escorrentar aos espíritos dos parentes mortos enoxados, razón pola cal moitos desfiles de entroido presentan símbolos de morte.
Outras tradicións eran camiñar sobre zancos e levar monicreques. Pero o máis importante foron os africanos que trouxeron instrumentos musicais moi alegres, ritmos de baile e estilos de canto.
Respecto dos disfraces
Para a maioría de persoas o termo entroido vai asociado co feito de disfrazarse e pasar uns días de festa e xolda, pero esta celebración que leva tantos séculos realizándose non sempre estivo vinculada ao feito de porse un disfrace senón que é o resultado dunha mixtura de festas e tradicións, provenientes de distintas culturas, que nun punto da Historia foron unificándose para acabar sendo o festexo que hoxe en día coñecemos.
En canto aos disfraces, hai que dicir que parece que a palabra disfrace procede da voz freza= pegada, pista e a partícula negativa /dis/=borrar, isto é, o seu significado sería: quitar pegadas.
É dicir, o disfrace oculta o rostro de quen o leva: esa é a natureza da festa á que serve. Sería como un sinónimo de camuflar, enmascarar, ocultar, encubrir e, está claro, disfrazar.
Ao caer o sol o disfrace era peza importante, os escravos imitaban así a vestimenta dos seus señores mentres estes disfrazábanse de escravos.
Era o mundo ao revés no que predominaba a extravagancia, a licenza e a tolemia. Era natural que a autoridade tendese sempre a abolir estes desenfreos tanto no antigo Exipto como na historia recente.
De acordo coa historia do entroido, as máscaras representan os vicios e as virtudes dos homes. Dise que algunhas destas máscaras teñen unha orixe e un valor demoníaco, representados, por exemplo, pola máscara negra na cara de Arlequín e o branco e negro das máscaras venecians Pulcinella.
Por que se enterra a sardiña?
Na celebración do Entroido en terras de España e de América Latina hai un rito, que o denominado enterro da sardiña. É algo diferenza, pois noutros países como en Italia, faise cun monigote; en Alemaña, un peixe de madeira ou cartón; nas zonas do Báltico, un animal. A cuestión era queimar, porque o lume é expiación e fin brusco das cousas.
Faise ademais, precisamente no momento en que comeza a prohibición para comer carne, é dicir: o inicio canónico da Coresma. Podería por tanto entenderse como un acto de protesta, propio de quen ven que se acaba a festa. Acatábase o disposto pola liturxia de mala gana: aos cristiáns esperábanlles moitos días de castigo gastronómico.
De todos os xeitos, ao principio non se enterraba senón que se queimaba, práctica campesiña que afunde as súas raíces no mundo antigo como rito dunha primavera que se adiviña próxima.
Conclusións
Como diciamos en parágrafos anteriores, o Entroido, en palabras de Xullo Caro Baroja, é, quéirase ou non, un fillo, aínda que sexa un fillo pródigo, do cristianismo.
O entroido foi obxecto de disputa entre defensores e detractores, tanto desde ópticas pagás como relixiosas. Pero o certo é que dos antigos entroidos, coas súas cerimonias, hoxe total e acertadamente reprobable, como eran as corridas de galos, tirarse ovos fétidos, queimar peles, etc, nun ambiente de desorde e alegría nas rúas, deixou paso a unha celebración máis adaptada ás ansias de hedonismo que a nosa sociedade cada vez propicia en maior medida. E non está mal, gozar e evadirse, rirse, respectando aos demais.
Pero afortunadamente as celebracións do Entroido, en moitas localidades, rexións, países e mesmo continentes, móstrannos vestixios dun pasado máis simple, pero tamén máis complexo, onde un zarandeaba durante uns días os seus medos e os seus hábitos cotiáns para dedicarse de pleno a ser feliz.
E nada máis por hoxe. Confiamos que a lectura desta publicación resultouvos canto menos amenas, e se fose instructiva, mellor que mellor.
Referencias:
Carnaval. Historia e Identidade. De Guardado da Silva, C.
El Carnaval. De Caro Baroja, J.
https://curiosfera-historia.com/origen-del-carnaval/
https://www.galiciaunica.es/historia-del-carnaval-gallego/
