Alfonso X o Sabio

Co recentemente finalizado ano 2021 celebrouse unha gran efeméride, o oitavo centenario dun gran rei, Alfonso X o Sabio. Aproveitando a ocasión, publicamos este post para lembrar a súa figura e obra.

 

Biografía de Alfonso X, o Sabio

Alfonso X era o fillo primoxénito de Fernando III,  o Santo, rei de Castela, e de Beatriz de Suabia, alemá de orixe, e pertencente á familia dos Staufen. A nacionalidade da súa nai faría que Alfonso aspirase á coroación imperial en Alemaña, pero sobre este punto comentaremos algo máis adiante.

 

Era por tanto neto da raíña Berenguela e bisneto de monarcas e emperadores de media Europa.

Alfonso X naceu o 23 de novembro do ano 1221 en Toledo.

Hai pouca información referente ao período formativo de Alfonso, aínda que se sabe que o seu pai coidou a educación dos seus fillos. Pasou a infancia lonxe da Corte, baixo a tutela dun nobre, García Fernández de Villamayor, señor de Villadelmiro e Celada. En todo caso, debe concluírse que recibiu unha forte formación intelectual, tal e como se vería reflectido no seu labor en prol da cultura. Cabe apuntar tamén que pasou unha boa parte da súa mocidade entre terras galegas e burgalesas.

Durante a súa infancia viviu diversas situacións, pasando pola morte da súa nai cando apenas tiña 13 anos de idade, ou participando, cando contaba con dez anos de idade nunha ruta dacabalo cara a terras dos mouros.

Durante a súa época como infante herdeiro do trono, tivo a oportunidade de participar en varias incursións bélicas, por exemplo a conquista do reino taifa de Murcia, ou a pacificación de varias revoltas que se produciron nas localidades de Cartaxena, Mula e Lorca. Tamén participou na paz con Jaime I de Aragón, o que levaría ademais o matrimonio de Alfonso con Violante, a filla do citado rei aragonés. Con ela tería dez fillos.

Foi rei de Castela e de León desde a morte do seu pai no ano 1252 até o seu falecemento en 1284.

No momento de herdar o trono, Alfonso X recibiu xa unidos os reinos de León e Castela, territorios que incluían prazas como Córdoba, Murcia ou Sevilla que foron conquistados por Fernando III. Tratábase do reino máis importante de toda a Península Ibérica.

Durante o seu reinado, Alfonso continuou coa conquista de novos territorios en Andalucía, como foron os casos de Medina Sidonia, Lebrija, Cádiz ou Huelva, ademais de promover políticas de repoboación da Baixa Andalucía. Tamén tivo que conter unha sublevación da poboación musulmá, e mesmo fixo unha incursión en África.

En canto ao interese de Alfonso X por ser coroado emperador en Alemaña, hai que dicir que foi un fracaso, xa que a oposición do Papa, a pesar de que Alfonso conseguira un bo número de electores que lle apoiaría. Isto provocou que Alfonso renunciase ás súas pretensións no ano 1276 nivel a elección de Rodolfo de *Habsburgo. Con todo se sería elixido Rei de Romanos no ano 1256.

As consecuencias deste intento de coroación imperial, que logo repetiría, con certas similitudes,  Carlos de Habsburgo un 250 anos máis tarde, ocasionou un gran malestar no seu reino, pois as necesidades financeiras e de dotación de homes para soster a Corte e as continuas guerras, chegaron mesmo a provocar que se creases novos impostos.

Durante o seu reinado tamén mantivo, durante seis anos, guerras cos benimerines de Marrocos.

O reinado de Alfonso X foi de suma importancia no ámbito da vida económica. Non só se puxeron en marcha durante aquel reinado numerosas feiras, senón que, ao mesmo tempo, se constituiu, en concreto no ano 1273, o “Honrado Concello da Mesta”, quizá o gremio máis importante da Europa do seu tempo.

A nivel económico o reinado de Alfonso X caracterizouse por notables reveses, como a continua alza de prezos ou as frecuentes desvalorizacións monetarias. E tal e como diciamos antes, a súa política fiscal ocasionou un gran descontento entre a poboación. A nivel rexio, tentou fortalecer o poder do rei.

Procedeu á unificación de foros e leis de cada rexión por un código aplicable a todo o reino.

Doutra banda, Alfonso provocou coas súas contradicións un conflito sucesorio: promulgara as Partidas, segundo as cales debía sucederlle o fillo maior do defunto Fernando da Porca; pero ao morrer este preferiu declarar herdeiro en 1278 ao seu segundo fillo, Sancho IV, seguindo a tradición castelá. Un intento posterior de facer ao infante do Porca rei de Xaén provocou a rebeldía de Sancho, quen buscou apoio en Aragón e Portugal (mentres que Francia apoiaba aos da Porca) e fíxose recoñecer por unhas Cortes reunidas en Valladolid, que depuxeron a Alfonso (1282).  Iniciaríase ese mesmo ano unha guerra civil, que trouxo como consecuencia que o rei, abandonado por gran parte da súa familia e a nobreza, fincásese en Sevilla, onde aínda tiña apoios- Pero Alfonso estaba minado pola idade, os desenganos e a soidade. No ocaso da súa vida é reseñable o seu testamento, no que maldicía e desheredaba ao seu fillo: “Sendo así que o referido Sancho causounos impíamente as graves inxurias indicadas (…) sen temor algún e esquecendo de todo punto a reverencia paterna, maldicímolo como digno da maldición paterna, como reprobado por Deus e como digno de ser vituperado por todos os homes (…) e o desheredamos a el mesmo como rebelde…, contumaz, ingrato e dexenerado”.

Falecería en Sevilla o día 4 de abril de 1284, e, a pesar da súa disposición testamentaria e ás súas maldicións, Sancho o Bravo alcanzou o trono.

 

A obra cultural de Alfonso X o Sabio

Posiblemente a faceta máis rechamante do reinado de Alfonso X tivo que ver coa cultura.  Alfonso desenvolveu unha enorme produción cultural. A efectos didácticos, podemos dicir que traballou en varias direccións: obras científicas e paracientíficas, obras doctrinales e didácticas, obras legais, historiografía e poesía.

A Alfonso X considéraselle o fundador da prosa castelá, e, de feito, pode datarse na súa época a adopción do castelán como lingua oficial. Os seus profundos coñecementos de astronomía, ciencias xurídicas e historia e o seu interese polas máis diversas áreas do saber levárono a impulsar a organización de tres grandes centros culturais que viraron ao redor de Toledo, onde se situaría a Escola de Tradutores, Sevilla e Murcia.

A súa obra caracterízase pola súa orientación práctica no seu intento por coñecer e actuar sobre a natureza e a ciencia, á vez que ofrece consellos sobre moral e conduta. Tamén sentou as bases xurídicas para contribuír ao labor unificadora iniciada polo seu pai, Fernando III o Santo. O Foro real de Castela (1254) preparou a redacción da que sería a súa gran obra, o Código do sete partidas (1256-1263 ou 1265), onde se recolle o mellor do dereito romano para unilo ás máis vivas tradicións de Castela. Este código, de longa influencia no ordenamento castelán e español, supuxo a recepción do dereito romano en Castela e a súa incorporación á corrente europea do “dereito común”.

Tamén desenvolveu un importante labor no ámbito científico como veremos máis adiante. E no ámbito histórico procurou proporcionar os alicerces dunha identidade colectiva e dunha conciencia histórica.

Ademais, Alfonso realizou unha importante obra poética, nalgúns casos con contidos relativos ás prácticas cortesás e noutros marcados, pola inclinación mariana do rei, por exemplo coas súas Cantigas de Santa María.

A nivel de mecenado cultural, Alfonso procurou que se utilizase a lingua vernácula. Moitas das obras obtidas eran froito dun traballo en equipo de varios autores, supervisados na maioría dos casos polo propio Rei. Un texto moi significativo daquela época afirma o seguinte: “O Rei faze un libro, non porquel escriva coas súas mans, mais porque compón as razóns do, e as emienda e egua e endereça e mostra a maneira de como se deven fazer, e desi escrívelas qui el manda, pero dezimos por esta razón que el faze un libro”.

Por outra banda, Alfonso X estaba sumamente interesado na astroloxía. Esa disciplina interesaba moito naquela época porque se partía da idea de que os astros exercían unha notable influencia nos seres humanos. O rei de Castela foi tamén un innovador no campo da astronomía, a miúdo mesturada coa astroloxía, e na súa honra hai un cráter lunar bautizado co nome de “Alphonsus”. As Táboas alfonsíes recollen a colocación exacta  dos corpos celestes que se vían en Toledo (lugar de nacemento de Alfonso X) no momento en que foi nomeado rei (1252) e os seus posteriores movementos; a idea era formar unha guía práctica que permitise calcular a posición dos distintos planetas que se coñecían, así como do sol e a lúa.

Un dos libros máis curiosos de Alfonso X é “O Lapidario”, unha obra na que se abordan diferentes aspectos do medicamento, mineraloxía e astroloxía. Esta obra recolle as propiedades curativas das pedras e o seu efecto en función da posición dos astros.

 

En materia de Historia, Alfonso impulsou a redacción dunha especie de historia universal,  a Grande e Xeneral Estoria, a cal, xusto é recoñecelo, non pasaba do século I despois de Cristo. Pero o traballo de índole histórica máis importante que se efectuou en tempos de Alfonso X foi a denominada Primeira Crónica Xeral de España. Dita obra, que percibe o termo de España como un elemento unitario, ofrece, seguindo a liña do famoso escritor visigodo Isidoro de Sevilla, varias “Laudes Hispaniae”.

Como dixo no seu día o filólogo Emilio Alarcos, a lingua castelá “foi literariamente normalizada no século XIII”. Así mesmo impulsou Alfonso X o cultivo da música, dos xogos, en particular do xadrez, e mesmo das artes plásticas, plasmadas tanto no estilo gótico de inspiración francesa como na arte de procedencia islámica. Non é posible esquecer, por outra banda, o impresionante empuxe que deu o rei Alfonso X á Universidade de Salamanca, onde decidiu fundar, no ano 1254, varias cátedras.

No ámbito poético, Alfonso alentou a creación, así como escribir poesía en lingua galega. As súas 453 composicións, entre as que abundan as de “escarnio” vertidas nunha linguaxe paródico ou insolente que recorre ás veces á ironía mordaz, aválano como o primeiro lírico na devandita lingua. Con todo, é na súa vertente relixiosa onde o rei alcanza os seus maiores logros: as 420 cancións que compoñen as Cantigas de Santa María, dedicadas a enaltecer os milagres da Virxe María, constitúen un dos máis prezados legados de musicalidad e variedade métricas. Alfonso X, en materia poética, realizou importantes achegas caracterizadas polo seu bo humor e polo seu procacidad popular.

 

Unha faceta sumamente interesante do reinado de Alfonso X foi a relativa ás relacións que mantivo coas minorías musulmá e xudía. Nun principio Alfonso X levou a cabo unha forte loita contra os musulmáns da o-Andalus e mesmo contra os islamitas que estaban fincados no norte do continente africano. Pero eses puntos de vista non impediron, nin moito menos, que houbese unha excelente comunicación entre as xentes do tres relixións citadas, sobre todo no que se refire ao ámbito da vida intelectual. Lémbrese, a este respecto, que os xudeus supuxeron un corenta e dous por cento do total dos colaboradores de Alfonso no ámbito da cultura, intervindo á súa vez nun setenta e catro por cento de todas as obras realizadas naquela época.

Mesmo no ámbito da cetraría, Alfonso X tamén ten varios libros.

 

Por que se coñece a Alfonso X, como o Sabio?

Realmente, cabería definir a Alfonso X máis como un estudioso que como un sabio. Buscaba coñecemento para tentar difundilo. Tratábase dun rei adiantado, que se gañou o seu alcume na historia.

Aínda que segundo algúns historiadores Alfonso X críase elixido por Deus cunha misión moi clara, que non era outra que difundir o coñecemento e a sabedoría, ambos os atributos propios do ser supremo.

Tamén unha parte da historiografía considera o seu reinado como un período que cabería cualificar como de fracaso.  Como escribe Carlos de Ayala: “iso sería ignorar que o seu proxecto político sería retomado por algún dos seus máis brillantes sucesores, como Alfonso XI”. Pero iso, en todo caso, sería desde un punto de vista de valoración política, pois desde o punto de vista cultura, a súa achega é innegable.

O penoso final levou a algúns historiadores a cualificar o seu longo reinado de fracaso político pero,

Atribúeselle ao Rei Sabio unha frase, seguramente apócrifa, que retrataría a súa personalidade: “Se estivese xunto a Deus no momento da Creación, o Mundo fose mellor”… Hoxe diriamos que Alfonso X estaba encantado de coñecerse, e motivos non lle faltaban.

En todo caso, Alfonso X foi pioneiro en realizar códices de luxo rexio estandarizando o castelán e o galego, xestou un molde narrativo que se mantén até a actualidade e soubo ver “o valor da imaxe para a difusión das ideas”. Favoreceu o castelán e o galego ao copiar en códices de luxo rexio estas linguas, contribuíndo enormemente á súa estandarización, beneficiando desta forma o desenvolvemento terminolóxico do español, que mantén na actualidade moitos dos vocábulos e formas de entón, en especial no ámbito xurídico.

Outra das novidades que introduciu Alfonso X foi a atribución da autoría nos textos. “Quería instituirse como o rei Sabio”, polo que se atribuía os textos, que realizaban colaboradores, pero nos que participaba de forma activa na estrutura e o deseño.

Ademais, creou “un esquema narrativo estrutural”, presentando en todas as súas obras un autor, un prólogo xustificativo do texto e un deseño moderno, formas que non existían na literatura medieval e que non aparecerían de forma xeneralizada até o Renacemento, e cuxo molde mantense en ocasións na actualidade.

Tamén foi un monarca consciente da importancia da imaxe na difusión. E é que en “As Cantigas de Santa María” encomiaba á virxe María e retratábase gráficamente nunha cantiga de cada dez. ”Non existen tantos retratos de ningún outro rei, nin sequera dos Reis Católicos”.

No campo da lexislación, estableceu unha regulación do dereito eclesiástico, civil, administrativo, notarial, das minorías ou cara aos xudeus e musulmáns. “As sete partidas” funcionaron como dereito supletorio até o XIX en España, debido ao seu carácter tan exhaustivo.

Proclamábase a si mesmo como o representante de Deus na terra. Así se converte en mediador entre a Virxe e os seus súbditos, forma parte da cadea de poder desde Deus até os homes.

En resumo, un enorme labor que dalgunha maneira recoñécese a súa achega á lingüística e a historia española, coa presenza dunha estatua na porta da Biblioteca Nacional de España.

Conclusións

Varias revoltas nobiliarias, crises económicas endémicas, paralización das conquistas territoriais e un azar non sempre favorable dan unha imaxe do seu reinado un tanto sombría, aínda que a valoración histórica de Alfonso X debe permanecer sen dúbida aberta ao debate.

Alfonso X foi un home do Renacemento antes do propio Renacemento; un rei entregado ao coñecemento nuns anos escuros onde ciencia e maxia ían collidas da man. Como todos os reis da época, cumpriu coas súas funcións monárquicas e as múltiples extravagancias aparelladas a elas.

Ademais da súa obra como poeta, lingüista, historiador ou lexislador, a achega de Alfonso X ao “saber” tamén se mide con feitos, como o seu apoio ás institucións académicas. Grazas a el, a Universidade de Salamanca foi a primeira en tomar ese título e é baixo o seu reinado, en 1255, cando o Papa Alejandro IV dá validez universal aos graos estudados alí, converténdoa oficialmente na primeira universidade de España.

 

E para saber mais

Referencias

Alfonso X de Castilla. Libros del saber de Astronomía del Rey D. Alfonso X de Castilla. De M. Rico y Sinobas.

Alfonso X el Sabio en el VIII Centenario. De Fernández Ordoñez, I.

Alfonso X, el hombre, el rey, el sabio… De Llampayas, J.

http://www.cervantesvirtual.com/portales/alfonso_x_el_sabio/autor_biografia/

https://dbe.rah.es/biografias/6403/alfonso-x