A basílica de San Martiño de Mondoñedo atópase na localidade de Foz, na provincia de Lugo.
En primeiro lugar hai que dicir que sobre esta basílica hai abundante información, xa que polo mero feito de ser considerada como a catedral máis antiga de España desatou a curiosidade de moitos afeccionados e visitantes. Pero é que tamén se trata dun tempo dos máis antigos que podemos atopar en terras galegas, conxugando no seu estilo artístico o prerrománico e o románico, que ademais ao tratarse dunha construción anterior, presenta unhas características dun románico moi primitivo, moi diferente ao denominado “románico galego”.
Diciamos antes que a basílica de San Martiño de Mondoñedo está considerada como a catedral máis antiga de España, pois ben esta afirmación susténtase no feito de que xa no século IX, este templo foi a sede de dous bispados do reino de Galicia, concretamente un bispado que se trasladou desde Dumio, en Braga (Portugal) e outro desde Bretoña, en terras lucenses.
O edificio que actualmente se conserva da antiga sede episcopal, considerada a catedral máis antiga de España, é a igrexa do antigo mosteiro, con elementos arquitectónicos dos séculos X, XI e XII. Encádrase no estilo románico inicial, aínda que é certo que certos vestixios reaprovechados na súa construción remontaríanse mesmo ao século VI.
A súa historia é sumamente rica en acontecementos e correu paralela á da diocese de Mondoñedo, hoxe en día Mondoñedo-Ferrol.
O templo conta co recoñecemento da súa categoría e rango patrimonial, cultural e artístico mediante a súa catalogación o ano 1931 como BIC.
Perdida a súa función episcopal desde data moi temperá e exclaustrada na Idade Moderna a comunidade agustiniana posteriormente instalada nela, San Martiño de Mondoñedo, distinguida co rango de basílica desde 2007, funciona na actualidade como templo parroquial da pequena poboación xurdida en torno ao templo.
Na actualidade a basílica funciona como templo parroquial e acolle tamén o Museo Parroquial.
Con esta publicación imos tentar recuperar, clasificar e expoñer información referente á súa historia, unha breve descrición arquitectónica e artística, algunhas anécdotas ao redor deste templo, lendas etc.
Onde se atopa a basílica de San Martiño de Mondoñedo?
A Basílica de San Martiño de Mondoñedo sitúase en Ou Caritel, en terras lucenses, a uns 90 quilómetros ao norte da capital provincial e a escasos cinco do núcleo costeiro de Foz, a cuxo municipio pertence na actualidade.
Desde a cidade de Foz ata a basílica de San Martiño de Mondoñedo hai un traxecto de tan só 8 minutos. Desde Lugo o traxecto é un pouco máis longo e sería ao redor dunha 1 hora e cuarto en coche. En canto a outros puntos da comunidade autónoma galega, caso de Santiago de Compostela, a viaxe sería máis longo, case dúas horas en coche.
Historia da basílica de San Martiño de Mondoñedo
Como sucede na práctica maioría dos templos da época, as súas orixes non están absolutamente claros, xa que se ao redor dela existen datos, relatos e lendas, en moitos casos non contrastados.
Unha posible primeira referencia histórica atopariámola no século VI cando se menciona a existencia da diocese Britoniense, da que non se coñece a súa sede, pero se faba que no seu ámbito territorial atopábase o mosteiro Maximo, cuxa localización puido acharse en Bretoña, no actual municipio lucense da Pastoriza. Segundo outros estudosos este mosteiro podería estar onde se atopa actualmente San Martiño de Mondoñedo.
Nesta liña habería que facer un inciso para falar dos britones, un pobo cristián que chegaría a estas terras da Mariña lucense fuxindo dos anglosaxóns desde a provincia romana de Britania. Fixarían o seu capital en Britonia (actual Bretoña).
En canto aos bispos, o primeiro do que se ten constancia é Mailoc, un prelado que participaría no Concilio de Braga no ano 572.
No ano 775 firmouse o Diploma do Rei Silo, o documento de este tipo mais antigo conservado en España. Nel, Silo concede a uns monxes algunhas das súas propiedades entre os ríos Eo e Masma.
Diploma do Rei Silo. Facsimil. Orixinal na Catedral de León
No último terzo do século IX aparece o bispo Sabarico, que chegaría fuxindo da conquista musulmá, desde a diocese de Dumio, en Braga, Portugal, refuxiándose nun lugar chamado Mendunieto, seguramente coa intención de volver ao seu lugar de orixe en canto fóselle posible. Este lugar podería ser, talvez, onde se atopa a nosa basílica.
Tras Sabarico, esta sede tivo outros catorce bispos, entre os que destaca San Rosendo, promotor da igrexa catedral en San Martin de Mondoñedo durante a súa estancia no mosteiro, isto acontecería entre os anos 925 e 947. O seu papel tivo gran relevancia pois conseguiu axuntar o poder relixioso de Galicia.
Un bispo moi popular foi San Gonzalo (chamado santo aínda que non está canonizado), que foi o titular da sede entre os anos 1071 e 1112, e que chegaría a ser tido por santo entre os seus fieis. Deste bispo, podemos ver no museo parroquial o seu sepulcro, o seu báculo e o seu anel pastoral de ouro.
Este mosteiro foi a sede da diocese ata que en 1113 determinouse o seu traslado a Vilamaior do Val de Brea, ou Vallibria, hoxe en día Mondoñedo (en recordo da súa antiga sede), o que confirmaría réinaa Pega rabilonga o 1117. Parece ser que o motivo do traslado era a procura dun lugar máis seguro, de aí o seu desprazamento terra dentro, afastándose dos constantes ataques de normandos e musulmáns na costa.
Tras este traslado, en San Martiño foron substituídos os primitivos monxes por cóengos regulares de San Agustín que permaneceron ata o 1534 en que o papa Clemente VII agregou este priorado á catedral de Mondoñedo e ordenou que en San Martiño de Mondoñedo quedasen tantos clérigos como cóengos regulares de San Agustín. Esta medida chegou desde Roma para evitar os abusos que os abades comendatarios viñan cometendo, xa que nos últimos anos o abade de San Martiño era tamén dignidade da Catedral de León, elixindo esta cidade como residencia e descoidando por tanto as súas obrigacións no mosteiro, cuxos cóengos ao verse sen dirección viviron de maneira pouco ortodoxa.
Posteriormente, despois do Concilio de Trento, no ano 1542, sempre houbo sacerdotes que ocuparon o antigo mosteiro, aínda que a xente seguiulles chamando cóengos.
En resumo, San Martiño de Mondoñedo foi sede episcopal entre os anos 870 e 1112, a sede trasladaríase despois a Mondoñedo e no ano 1182, o rei Fernando II establece a capital diocesana en Ribadeo para volver posteriormente de novo a Mondoñedo no ano 1219.
A última alteración no nome e lugar da diocese tivo lugar en marzo de 1959, cando o papa Xoán XXIII decidiu que a compartise con Ferrol pasando a denominarse diocese de Mondoñedo e Ferrol, compartindo así ambos os lugares a capital diocesana.
Como é a basílica de San Martiño de Mondoñedo?
Trátase dun templo de estilo románico, na que hai que destacar a arquitectura lombarda na cabeceira, coetánea á catedral de Santiago de Compostela.
Adoita afirmarse que sería unha tipoloxía de arquitectura de estilo románico-lombardo-catalán, bastante diferente ao estilo dominante naqueles momentos, que era o estilo francés ou borgoñón.
Presenta elementos arquitectónicos dos séculos X, XI e XII.
O actual aspecto de San Martiño de Mondoñedo é o resultado de varias etapas construtivas realizadas entre os séculos X e XII, aínda que o groso da edificación vén datándose polos especialistas ao redor dos últimos anos do século XI, por iniciativa do Bispo Gonzalo e sendo reaprovechadas para iso numerosas pezas dun templo preexistente erixido en tempos de San Rosendo.
A primeira etapa, fixada no século X, correspóndelle a actual hechura do edificio e foi promovida polo bispo Rosendo. Deste período legounos os muros sur e parte do norte. Podemos ver no muro sur as ménsulas que servían de apoio para as vigas do claustro do antigo mosteiro. Doutra banda, no muro norte vemos tres vans abucinados e unha porta con arco de ferradura, reutilizada do templo primitivo e tapiada actualmente, e unha porta máis que serve de entrada.
A Segunda etapa, dun século máis tarde, o XI, en época xa plenamente románica, déixanos a parte central co arco triunfal e os absidiolos, máis o cimborrio sobre tambor rectangular e ángulos redondeados.
Á terceira etapa, correspondente ao século XII, pertence a ábsida central e a fachada oeste, así como os canecillos dos muros das naves.
O exterior da basílica de San Martiño de Mondoñedo
Visto desde o exterior, este templo móstrasenos como un conxunto arquitectónico no que sobresae a cabeceira e unha decoración a base de arquillos e ajedrezados.
A fachada do templo é do século XII e confórmase cun sinxelo pórtico de catro columnas, as dúas máis exteriores son de pedra, mentres que as interiores son de mármore (crese que estas columnas e os seus capiteis poden proceder do templo primitivo pois mostran características habituais da arte visigodo). Nun dos dous capiteis represéntase a dous atlantes cun rostro humano entre eles. Nos outros vemos adornos de follas nervadas e cabezas de animais.
No dintel hai un crismón de seis brazos tallado moi parecido ao da Catedral de Jaca. O crismón é un símbolo que adoptaron os primeiros cristiáns.
E xa no tímpano atopamos unha representación do Cordeiro de Deus (Agnus Dei) inscrito nun círculo tetralobulado, e nas jambas da porta atópase un símbolo da consagración do templo: dúas cruces gravadas.
Por último, no tellado vemos os canecillos coas habituais actitudes grotescas, coas que se pretendía transmitir valores moralizantes aos fieis que acudían ao templo.
Á dereita do pórtico está a torre da Basílica de San Martiño de Mondoñedo. É do século XV e ten dous corpos. O segundo corpo da torre é do século XVIII, e é o que actualmente dá acubillo ás campás. A torre está rematada por unha cupulita moi mona coroada por pequenas esferas.
Na porta occidental, do século XII, atopamos a portada dos pés, presentada nun brevísimo corpo en resalte, conta en total con cinco arquivoltas de medio punto trasdosadas por unha chambrana externa decorada a base de palmetas.
No lateral esquerdo da Basílica de San Martiño de Mondoñedo podemos ver os restos máis primitivos do templo. Nel destacan os vestixios do muro da igrexa prerrománica do século VI e o arco de ferradura que aparece enmarcando unha antiga porta cuxas pegadas se poden ver no muro.
No lateral dereito do templo tamén se poden distinguir algunhas xanelas de arco de ferradura e outros sinais que indican que tivo encostadas as dependencias monacales e episcopais, como o claustro, a sala capitular e o refectorio.
Das dependencias orixinais do mosteiro xa non quedan a sede episcopal nin a colexiata. Só consérvanse a vella catedral e a casa do prior.
Os enormes @contrafuerte que sustentan ao edificio, son moi recentes, pois datan do ano 1866.
Interior da basílica de San Martiño de Mondoñedo
Tal e como reza o folleto informativo da basílica, esta presenta as características do primeiro románico: planta basilical, con tres ábsidas semicirculares na cabeceira, nos que atopamos as bandas e arquillos cegos de tradición lombarda. O central está dividido por tres faixas verticais con xanelas en cada tramo adornadas con taqueado jaqués.
As naves están separadas por tres pares de piares, con columnas encostadas.
Atopamos tamén o cruceiro, cunha sinxela bóveda de ladrillo, suxeito por catro trompas. O tambor é rectangular.
A nave central presenta cuberta de madeira e con tellado a dúas augas.
No cruceiro, o cimborrio que se elevou, atípico para ser encaixado nun deseño de nave previo ao modelo benedictino, adopta unha forma rectangular cos seus ángulos redondeados. Álzase sobre trompas e presenta unha estraña estrutura, decorada cunhas deterioradas pinturas.
A bóveda da cabeceira, a iluminación da ábsida central a través de saeteras, a elevación da cúpula sobre trompas ou a decoración externa con arcos lombardos, son algúns dos elementos dese románico primitivo que aínda podemos distinguir no templo.
En xeral, o interior do templo é dunha gran sobriedade, pero que con todo acolle unha serie de grandiosos elementos de gran interese, como as súas pinturas murais, o retablo pétreo, os elementos que conforman o tesouro de San Gonzalo, o Bispo Santo, os capiteis decorados, etc. Na
ábsida central atopamos o retablo pétreo ou Antipedium. O pequeno retablo está feito en pedra, con bajorrelieves que mide 1,40 m de ancho por 0,80 m de alto. A figura principal é Cristo en maxestade, sentado nun trono e en actitude de bendicir, situado dentro dun círculo que sosteñen dous anxos de grandes ás. No ángulo superior esquerdo hai outro círculo máis pequeno que rodea un Agnus Dei cunha cruz de tipo asturiano, é dicir unha cruz grega que se alarga nos extremos; apóiase nun pau. Debaixo deste círculo hai un aguia, motivo que se repite nalgún dos capiteis.
Nos canecillos do interior hai esculturas que nos ensinan os pecados e os seus castigos. Tamén atopamos varias cabezas humanas engulidas por animais, que representan a perda da condición humana por culpa do pecado.
Os capiteis de San Martiño de Mondoñedo
Ademais de por a súa dilatada historia e polas súas peculiaridades arquitectónicas, a basílica de San Martiño destaca polos interesantísimos capiteis que un escultor anónimo, coñecido tradicionalmente como Mestre de Mondoñedo, labrou tanto na zona interior do cruceiro como nun singular antipendio de altar figurado.
Fermosos e moi interesantes capiteis, cuxa función como era habitual non era outro que contar historias.
Algúns deles están decorados con herrajes románicos e grandes espirais, noutros podemos ver escenas que contan composicións de caza como a do home que tira dun cabalo mentres outra persoa levanta a súa man dereita e coloca a esquerda sobre o corpo.
En total, son once os capiteis conservados no templo, nove dos cales son atribuídos ao Mestre de Mondoñedo, quen a pesar de non gozar dunhas grandes habilidades estilísticas e técnicas, se destacaba, ademais de por a súa primitivismo, por unha marcadísima personalidade a óraa de representar figuras e escenografías. Os outros dous, situados nas caras anteriores dos soportes que anteceden ao cruceiro, manifestan claramente unha autoría diferente, presentando decoración vexetal o ao lado norte, e dous felinos sobresaíndo da follaxe o do piar meridional.
Un dos capiteis móstranos unha alegoría ao pecado da luxuria, atopámolo no piar meridional do cruceiro. Nel podemos ver a un animal con cabeza de home acompañado dunha muller moi ben vestida cuns grandes peitos que están aleitando a uns sapos. No centro está o aguia de San Juan, que podería significar a lei de Deus e no lado dereito do capitel hai unha sirena coas mans sobre o ventre.
Fagamos un repaso deles con algo de detalle:
Capitel interior con cuadrúpedos
Este Mestre de Mondoñedo, a pesar de non gozar dunhas habilidades estilísticas e técnicas fose do normal, si destaca, ademais de por a súa primitivismo, por unha marcadísima personalidade á hora de representar figuras e escenografías, un estilo propio que varios especialistas coincidiron en definir como moi próximo ao naif.
No piar oriental do cruceiro, ademais da apuntada cesta interna e doutras dúas decoradas a base de motivos vexetais como roleos en espiral e esquemáticos acantos, destaca a escena plasmada no capitel orientado á nave central, no que un personaxe parece carrexar unha fera domesticada cunha corda acompañada doutro home que levanta a súa man dereita. Esta representación, que algúns interpretaron como unha escena de caza, ben podería ocultar un simbolismo alegórico máis complexo.
Capitel do pobre Lázaro e o rico Epulón
Na súa cesta oposta aparece representada ao longo de todo o seu espazo hábil a parábola do rico Epulón e o pobre Lázaro. Unha composición formada polo esmoleiro Lázaro botado no chan, con ou can que lle lambe as súas chagas, e á beira Epulón e os seus amigos, comendo nunha mesa.
No capitel contiguo orientado á cabeceira, identificamos o banquete de Herodes coa danzarina Salomé nun dos lados curtos e a execución de San Juan Bautista no outro.
Capitel con leóns andrófagos
Encostado ao muro sur da igrexa e xusto enfronte do capitel de Lázaro sitúase outro capitel illado no que unhas bestas parecen devorar a cabeza dun home e unha muller, unha escena que diversos estudosos identificaron como o pecado de Adán e Eva, pero outros tenden a relacionalo máis cunha alegoría do pecado de pensamento
Por último, flanqueando o arco de ingreso ao presbiterio a cada un dos seus lados, atopamos outros dous capiteis figurados que representan unha billa e un ser monstruoso o da esquerda, e unhas figuras unicéfalas portando espadas o da dereita.
Ao mesmo Mestre que labrou o groso dos capiteis da igrexa atribúese a autoría do magnífico antipendio de San Martiño de Mondoñedo, unha peza case única no románico español e que viría ser o antecedente medieval en material pétreo dos retablos figurados popularizados en séculos posteriores.
Trátase dunha gran peza rectangular de aproximadamente 1,60 x 1,10 metros no que aparece presidindo a escena e dentro dun clípeo sostido por anxos a efixie de Cristo entronizado. Ao seu lado e tamén inscrito nun disco, o Agnus Dei ou Cordeiro místico.
O retablo do altar da Catedral de San Martiño de Mondoñedo
Trátase dunha auténtica xoia. Unha peza única no seu xénero. Labrado en pedra calcaria, fai referencia aos dous primeiros capítulos da Apocalipse, representando á Igrexa como xerarquía con Cristo como cabeza visible e baixo o seu amparo os sucesores encargados de crear o seu Iglesia e de transmitir os seus ensinos. Algunhas hipóteses apuntan a que é do século IX e crese que se realizou para conmemorar o momento no que se consagrou o templo como sede episcopal.
As formas son románicas e para entender a súa mensaxe temos que pensar no contexto da reforma gregoriana. O retablo está formado por dúas pezas unidas. Presidindo a escena está Xesucristo cunha aureola suxeitada por dous anxos. No trono está Cristo vestido con roupas sacerdotais e bendicindo cos dedos polgar, índice e corazón levantados. Por detrás da súa cabeza asoman os tres brazos da cruz.
Á súa esquerda, na metade superior, hai outra aureola máis pequena que contén no seu interior ao Agnus Dei e debaixo a un aguia coas ás estendidas e a cabeza ladeada, como un símbolo do labor evanxelizador de San Juan.
Debaixo da figura de Xesucristo vemos a figura dun sacerdote ou prelado que podería representar a San Pedro, como fundador da institución eclesiástica e primeiro Papa. Aos seus lados aparecen dous personaxes con ás e vestidos con roupas sacerdotais, que parecen transmitir a outros dous sacerdotes os seus poderes de orde e xurisdición.
As pinturas románicas do interior de San Martiño de Mondoñedo
Ata hai apenas uns anos os indicios de que a antiga Catedral de San Martiño de Mondoñedo albergaba un extenso ciclo de pintura mural románica circunscribíase tan só tres rexistros truncados conservados no muro meridional do brazo sur do cruceiro. Con todo, tratábase de restos de datación controvertida, no que tan só uns poucos autores defendían a súa pertenza ao século XII. Grazas aos novos achados realizados no edificio durante a restauración que levou a cabo entre os anos 2007 e 2008, devandito conxunto de pintura mural hade encadrarse definitivamente na época románica.
Son as pinturas románicas máis antigas que se conservan en Galicia. Orixinalmente crese que as pinturas cubrían todo o transepto e as bóvedas da cabeceira nos séculos XII-XIV.
Entre elas podemos ver a representación pictórica da Árbore de Jesé máis antiga de España. Pois aínda que, en principio deu a sensación de que esas figuras eran máis personaxes do Coro dos Xustos; unha vez completada a restauración viuse que a súa lectura vertical mostraba un episodio totalmente novo: O achado é o ciclo pictórico rescatado da máis antiga representación en España da “Árbore de Jesé“, anterior ao de Silos, Santo Domingo da Calzada ou ao do Pórtico da Gloria en Compostela, segundo afirma o profesor Manuel Castiñeiras.
As pinturas máis antigas están na capela da ábsida dereita. Se miras a pintura de esquerda a dereita, verás a un personaxe ao que un anxo agarrou polo cabelo e estao levando polo aire. Representa ao profeta Habacuc que é levado polo anxo ao foso no que está preso o tamén profeta Daniel, que non aparece.
A seguinte escena mostra a San Joaquín e a Santa Ana abrazándose #ante a Porta dourada, cun anxo sobre as súas cabezas. Detrás deles vese unha paisaxe cunha árbore alta e unha pequena cidade, que se cre que é unha reinterpretación atípica de Xerusalén.
Na pintura que hai alén da xanela da ábsida vemos ao rei David. Ou iso crese, porque está a suxeitar coas súas mans un arpa. E na última escena vemos a dous homes camiñando cara ao altar que poderían representar a dous pastores que se dirixen a Belén a adorar ao Neno.
Na bóveda da capela vemos ao Pai Eterno sentado no seu trono cunhas nubes na zona inferior.
No cruceiro tamén se descubriron dúas capas de pinturas con varios vestixios pictóricos pero sen figuración. Crese que son de época gótica.
Na ábsida esquerda tamén hai pinturas chulas. Podemos ver a representación da crucifixión de Cristo. Na escena ven parte das cruces dos ladróns sacrificados con Jesús. Aos lados están a Virxe e San Juan acompañando ao Cristo con Xerusalén ao fondo.
Entre as pinturas tamén vemos un banquete que podería ser a interpretación do banquete do rico Epulón e o pobre Lázaro que vimos nun dos capiteis do templo.
Tamén vemos outro grupo de pinturas que se poderían identificar coa adoración dos Reis Magos, a representación do milagre das naves de San Gonzalo ou a crucifixión de Cristo, entre outras.
Centro de interpretación da basílica de San Martiño de Mondoñedo
Desde o ano 2018, a Basílica de San Martiño de Mondoñedo, conta cun centro de interpretación na antiga casa reitoral. Ao longo das súas diferentes salas faise un repaso pola historia deste templo, a figura de San Rosendo e o descubrimento das pinturas románicas máis antigas de Galicia, do século XII.
Nel, o visitante pode ver pezas como unha reprodución do Diploma do Rey Silo, asinado no 775, o documento deste tipo máis antigo conservado en España ou unha lápida e un fragmento de lauda con caracteres visigóticos descuberta nas escavacións realizadas en San Martiño en 1967.
O percorrido complétase cunha sala dedicada na súa totalidade á figura de San Rosendo, outra que fai un repaso polo románico en Galicia e unha colección de moedas que datan do século XI ao XVII.
A visita finaliza na Cámara do Bispo, coas reproducións do báculo e do anel de San Gonzalo, as reliquias máis veneradas do Bispo Santo.
O báculo orixinal atopouse en 1648 cando se abriu por primeira vez o sepulcro de San Gonzalo. É unha vara de madeira de 1,45 metros, unido a unha voluta de cobre dourado de 10 centímetros, que termina nunha cabeza de animal.
O anel orixinal foi descuberto en 1914, trátase dunha peza de ouro cunha pedra de cuarzo suxeita por catro cabezas de ave, con brillantes nos ollos e cuxa inscrición di:
Nolo esse datus neque venundatos
Non quero ser regalado nin vendido
Crese que ambas as pezas datan do século VIII.
Lendas ao redor de San Martiño de Mondoñedo
Santiago o Maior e de San Juan Evanxelista.
Outra lenda ten como protagonista ao varias veces mencionado bispo Gonzalo. Segundo esta narración este bispo conseguiría que unha incursión de piratas normandos na costa lucense Foz, na desembocadura do río Masma, fracasase mercé ás súas oracións. A lenda dinos que Gonzalo saíu en peregrinación para ver onde ían atracar os barcos normandos para atacar aquelas terras. Portaba unha cruz votiva, ía descalzo, e ía axeonllándose na terra na súa oración. «Pois ben, cada vez que se axeonllaba, afundíase unha nave. Só quedaron tres en pé»
Á beira da basílica está a fonte da Zapata. A lenda conta que, no século IX, esta zona estaba a padecer unha forte seca, polo que a pedimento do pobo, o bispo de San Martiño de Mondoñedo, San Gonzalo Dumiense, estivo a rezar para que chovese, pero ocorréuselle que tamén axudaría tirar unha zapatilla ao aire, tal e como lle pedía Deus, e alí onde caeu, dela nada, brotou un manancial con augas milagrosas. Da orixe da fonte provén o seu nome: Fonte da Zapata.
Conclusións
O feito de que a basílica de San Martiño de Mondoñedo en Foz estea considerada como a catedral máis antiga de toda España, converte a este monumento nun reclamo turístico de primeira orde para todos os visitantes de Foz. Pero ademais de por a súa antigüidade, hai que visitala pola súa beleza, xa que é un extraordinario exemplo de arquitectura medieval.
O seu aspecto actual é o resultado de de varias etapas de construción que culminarían no século XII.
E rematamos esta publicación confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultou do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo avisades premendo no botón “Gústame”. Ademais, recomendámosche que fagas calquera comentario e, se estás interesado, subscríbete gratuitamente ao Boletín do Blog para estar sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se che gustou o suficiente para compartilo nas túas redes sociais, estaríamos moi encantados de que o fixeras.
Referencias
Apostillas al Iter picturae sancti Iacobi: las pinturas murales de San Martiño de Mondoñedo. De Castiñeiras M.
La antigua Catedral de San Martín de Mondoñedo. De San Cristóbal Sebastián, S.
https://baulitoadelrte.blogspot.com/2017/06/san-martin-de-mondonedo-lugo.html
https://monestirs.cat/monst/annex/espa/galicia/lugo/cmartin.htm
https://www.romanicodigital.com
