Neste post imos tentar explicar de maneira sinxela nos principios que se tiñan presenten na formación dos mozos na antiga Grecia. Sen tratarse dun artigo extenso nin pormenorizado, presentamos os aspectos craves para entender que era a Paideia, educación na antiga Grecia.
Desde a época antiga os gregos observáronse na educación a base da formación dos seres humanos como cidadáns e persoas libres; para eles, a educación era entendida como “paideia” que significa “formación” ou “educación”.
E é que na antiga Grecia, buscábase a harmonía mediante a adecuada combinación da formación física, intelectual e moral. E neste sentido, o punto de equilibrio na paideia grega atopábase nun ideal de perfección do ser humano onde se atopan a razón tras o coñecemento, os valores éticos, a ximnasia do corpo e a resposta ás tarefas prácticas da existencia cotiá.
Contexto histórico
Grecia estaba conformada por un grupo de pequenas cidades-estado, que en ningún caso formaron unha nación, pero se podemos conceptualizarla como unha civilización.
Referímonos a un período histórico que abarca uns oito séculos, entre o VIII-VII aC. E o ano 30 aC.
A civilización grega adóitase, desde o punto de vista histórico, dividir en catro períodos: o Heroico (séculos VIII-VII aC.); a época marcada pola influencia da polis de Esparta (séculos VII-V aC.); o período marcado pola hexemonía da polis de Atenas (séculos V-IV aC.); e a época helenística (desde o ano 323 ao 30aC.)
Por outro lazo esta civilización centrábase nunha gran importancia da relixión, pois orientaba o modo de proceder, axudaba na cohesión social e xustificaba o tipo de cultura e sociedade existente. Era unha relixión politeísta. Doutra banda, entendíase que o home era un ser imperfecto, formado por corpo e alma, e que necesitaba Para iso, debíanse perfeccionar cinco dimensións crave:
- Corporal ou física: areté corporal ou educación física
- Metafísica ou espiritual: areté espiritual
- Privada ou individual: educación humanística
- Social ou pública: educación política
- Práctica. Que tiña dúas categorías: Técnica (areté técnico-artística ou formación profesional), e Moral (educación moral).
A importancia que se outorgou á educación na Grecia clásica resultou fundamental para o seu florecemento e desenvolvemento. En gran medida, unha sociedade é o resultado da formación dos seus mozos, e as virtudes da educación grega foron claves para a forxa da súa civilización.
Aínda que o concepto de paideia xa se manexaba desde antes do século V a.C., hai autores que afirman que os seus principios aplicáronse con maior afán logo da toma de Atenas polos espartanos no 404 a.C.
Isto debeuse a que, logo de enfrontarse ás devastacións da guerra, os atenienses tiveron que aferrarse con maior forza aos seus ideais educativos, morais e espirituais. Desta forma, a cidade lograría recuperarse en menor tempo e fortalecerse para as próximas batallas.
De feito, algúns expertos sinalan que a caída de Atenas trouxo como consecuencia o xurdimento dun notable grupo de novos poetas, historiadores e oradores, quen enriqueceu espiritualmente á sociedade grega e estableceron as novas pautas educativas baseadas nos ensinos dos sofistas, que eran quen ensinaba retórica e oratoria, e outros saberes.
Por iso, arguméntase que o século IV foi o momento máis importante na historia da paideia, xa que esta época simbolizou o xurdimento de todo un ideal de cultura e educación, que mesmo deixou o seu sinal nas sociedades actuais.
Pero en Grecia non só existía a paideia como única educación, estaba o arete que busca capacidade para pensar, falar e obrar con éxito, A excelencia política dos gregos consistía no cultivo de tres virtudes específicas: andreía (valentía), sofrosine (moderación ou equilibrio) e dicaiosine (xustiza), estas virtudes formaban un cidadán relevante, útil e perfecto, pero Platón engadiu unha cuarta, a prudencia, outorgando o nome de virtudes cardinales.
Algunhas cuestións sobre a paideia
Os gregos comprenderon tempranamente que a fortaleza das súas cidades-estado dependía directamente da calidade dos seus cidadáns. Por iso, a educación non se concibía como un luxo, senón como unha necesidade social. En Atenas, particularmente, valorábase a formación de individuos equilibrados que puidesen razoar loxicamente, expresarse con elocuencia, apreciar a beleza e demostrar valor no campo de batalla.
O termo paideia (παιδεία), traducido como educación ou formación, resulta imprescindible para concibir a importancia que os gregos outorgaban á educación dos nenos e os mozos para que se convertesen neses auténticos cidadáns.
Incluía un proceso de crecemento e de maduración no infante onde este aprende os valores éticos, acondicionamento físico e as respostas prácticas das actividades na vida cotiá.
A educación consistía nun proceso polo que o mozo asimilaba unha serie de coñecementos, principios e destrezas que lle farían poder servir da forma máis útil e virtuosa posible á súa comunidade, de alcanzar a areté dun mesmo.
O arete, é a excelencia dun individuo de como estea desenvólvese, pensa, fala e obra con éxito. Comprende a formación cultural e moral, o aprender a manexarse en comunidade e a desenvolverse dunha maneira produtiva, así como o respecto ás demais persoas, a xenerosidade de espírito e a bondade. O arete espiritual, é dicir, a formación do intelecto, inclúe cultura e ética, abre a mente do infante e do mozo cara a todas as formas de expresión da cultura na que o estudante vive, pero ao mesmo tempo, o arete ximnástico conéctase harmonicamente coa formación e cultivo do corpo humano, nunha vertente físico-deportiva e práctica.
A adquisición do arete era o eixo da paideia, da educación do mozo grego para transformase nun home útil e perfecto, cara a énfase na disciplina e o dominio do corpo mediante a ximnasia e a loita, incluíndo as artes como a oratoria, a música e tamén a filosofía. O significado de arete aproxímase ao que hoxe considérase virtude, en xeral, incluíndo trazos como a magnanimidade (é a grandeza e elevación do ánimo ou ben unha gran xenerosidade ou liberalidade), a temperanza e a xustiza.
A paideia, segundo o filósofo alemán Werner Wilhelm Jaeger, non era só unha técnica educativa, senón unha forma de vida e un ideal cultural que aspiraba á formación do home completo, capaz de participar plenamente na vida pública da súa comunidade.
Neste punto, e para poder seguir este artigo, imos definir algúns conceptos que repetiremos en varias ocasións:
- É un termo que se utiliza para referirse ao humano e que non se reduce á razón, senón que abarca todo o que diferencia ao home do animal, toda a súa divindade e nobreza. Presenta tres calidades que darán lugar a diferentes correntes en educación: Logos como palabra (corrente retórica), logos como pensamento (corrente científico-filosófica) e logos como elemento reitor da acción (corrente técnica e moral).
- Paideia, xa definido e cuxo obxectivo era a Areté.
- Arteté, ou virtude (perfección) na que se concreta a paideia.
- Techné, incluída tamén na paideia grega, é un concepto equivalente a “arte” e “técnica”, que fai referencia a toda operación/profesión práctica que require un coñecemento especial, unhas normas de execución baseadas en coñecementos seguros (saber teórico).
Elementos da enseñanza da paideia
En Grecia, a educación comezaba no fogar co ensino de habilidades básicas e valores morais impartidos polos pais. A medida que crecían, os nenos asistían a escolas onde eran instruídos por mestres especializados. Os homes seguían un camiño educativo máis estruturado, desde titores privados e escolas públicas ata formación en retórica e filosofía en preparación para a súa participación na vida pública e política.
Para poder comprender un pouco máis as condicións de ensino na antiga Grecia, abordaremos a un dos filósofos máis influentes na educación: Platón, foi un dos filósofos que dedicou gran parte da súa obra para reflexionar sobre a educación. No seu diálogo “A República”, el propón un sistema educativo para o Estado ideal. Pois segundo Platón, a educación debía ser universal e estar controlada polo Estado. Os cidadáns debían ser formados segundo as súas aptitudes naturais: os máis capaces intelectualmente serían os gobernantes-filósofos, mentres que outros se dedicarían a labores militares ou produtivos. Sempre salientando na importancia da música e a ximnasia para equilibrar a alma e o corpo. Cría que a educación debía comezar desde a infancia e estar orientada cara ao ben común, non cara ao interese individual.
Platón
Partindo dos ideais como os que propoñía Platón entre outros filósofos, podemos determinar as base dos estudos literarios e filosóficos que consistían na literatura e a filosofía eran piares fundamentais da educación grega. Os principais textos que se traballaban eran os de Homero, como foi a Ilíada e a Odisea, eran estudados non só polo seu valor literario, senón tamén polo seu contido moral e educativo. A filosofía, pola súa banda, buscaba desenvolver o pensamento crítico e a procura da verdade. Filósofos como Sócrates, Platón e Aristóteles influíron profundamente na forma en que os gregos entendían o mundo e a si mesmos.
Sócrates entendía que esta formación debía ser continua e abarcaba desde o ensino de habilidades prácticas ata a reflexión filosófica e moral. Ademais, cría que a educación debía ser accesible para todos, independentemente da súa orixe social.
Sócrates
Para Aristóteles, a paideia non só implicaba a adquisición de coñecementos, senón tamén o desenvolvemento de habilidades e virtudes que permitisen ao individuo alcanzar a súa plena realización como ser humano. Desta maneira, a paideia convértese nun proceso continuo de formación e perfeccionamento persoal, no que a educación xoga un papel fundamental. Para el, a paideia non se limita ao ensino dun conxunto de coñecementos teóricos, senón que tamén implica a práctica de actividades físicas e deportivas, así como a adquisición de habilidades prácticas que permitan ao individuo desenvolverse de maneira efectiva na sociedade. Ademais, a paideia tamén inclúe a formación moral, na que se busca cultivar virtudes como a prudencia, a xustiza e a fortaleza.
Aristóteles
Doutra banda, os gregos crían que un corpo san era necesario para albergar unha mente sa. Os mozos practicaban deportes como a loita, o lanzamento de disco e a carreira, e participaban en competencias como os Xogos Olímpicos. Esta formación non só fortalecía o corpo, senón que tamén fomentaba valores como a disciplina, o esforzo e a competencia leal.
O dominio da linguaxe e a capacidade de expresarse con claridade e persuasión eran habilidades altamente valoradas na sociedade grega. A gramática proporcionaba as bases da linguaxe, mentres que a retórica permitía aos estudantes articular as súas ideas de maneira efectiva. A filosofía introducía aos estudantes ás grandes cuestións da existencia, a ética e a lóxica, fomentando o pensamento crítico e guiándoos na procura da virtude e o coñecemento. A educación física, a través da ximnasia e os deportes, promovía a saúde física, a disciplina e o espírito de equipo. E a educación musical e as artes cultivaban a sensibilidade estética e o equilibrio emocional.
De maneira resumida poderiamos dicir que a paideia caracterízase por:
- Ser un proceso de formación integral
- Procuraba o desenvolvemento moral e ético
- Asentábase sobre o cultivo da razón, pois daba gran importancia ao desenvolvemento da mente e o pensamento racional
- Consideraba imprescindible o estudo da literatura e a poesía
- Estaba enfocada á participación na vida cívica e política
E como diciamos en varias ocasións anteriormente, os principais aspectos da paideia eran:
- A educación física, xa que se valoraba a formación do corpo a través da ximnasia e os deportes, considerando que un corpo san contribuía a unha mente saudable.
- A educación ética, de aí o empeño en ensinar valores como a honestidade, a xustiza e o respecto, co fin de formar cidadáns virtuosos e responsables.
- A educación intelectual, fomentando o estudo da filosofía, a literatura, as matemáticas e a retórica, co propósito de desenvolver o pensamento crítico e a capacidade argumentativa.
En canto á evolución da paideia, falariamos de varias fases:
- A paideia arcaica, que se refire aos séculos VIII a VI aC., está inspirado no primeiro milenio por Homero e Hesíodo, nas súas obras fálase dun ideal de educación). O paradigma educativo homérico fíxase como tarefa a imitación ou “mimesis” dos deuses e heroes, para perfeccionar estas habilidades o mozo grego debe perfeccionar os seus dominios ximnásticos e porte de armas, en canto ao intelectual ten que poñer en práctica un oficio onde se vexan as virtudes que adquiriu cos anos de estudo.
A paideia de Hesíodo, coa súa pedagoxía do Traballo, pretendía unha areté heroica do traballo. Os cidadáns, grazas ao seu esforzo e traballo, deben aspirar á laboriosidade, sabedoría sinxela e práctica, á concreción e ao realismo. Baseada nas posibilidades de cada home libre, a paideia deixa de ser un privilexio da nobreza para converterse nun ben disfrutable por todos os cidadáns, concepción que conduce á democratización da educación.
- A paideia espartana, unha sociedade na que a a educación pretendía formar aos cidadáns nas destrezas da guerra e na participación na vida civil e política da cidade. O ideal de formación baseábase na obediencia, a disciplina, a temperanza, a sobriedade, a prudencia na vida cotiá e a resistencia á dor e ao sufrimento. Aqueles espartiatas que conseguían disciplinar corpo e alma neste modelo, desenvolvían un sentimento de honra, unha especie de orgullo de caste social e de patria, que se manifestaba en condutas cheas de lealdade e fidelidade mutua, de respecto e veneración aos anciáns.
A educación para os espartitas homes era igual e obrigatoria, xa que tiñan como finalidade ser guerreiros, á idade dos 7 anos quitábanlle os nenos á súa familia xa que os fillos non eran dos pais senón da polis e a educación sobre o neno recaía nela desde o momento do seu nacemento.
No acto da eugenesia, mediante o cal o Estado decidía que nenos eran dignos de continuar vivindo e que nenos debían ser refugados polo ben da comunidade: o bebé san e robusto sería un bo guerreiro, pola contra, se observaban que estaba enfermo ou consideraban que as súas condicións físicas impediríanlle cumprir os seus deberes como espartano, condenábano a ser lanzado a un profundo foso do monte Taigeto.
- A paideia ateniense, preocupada especialmente en ensinar á cidadáns educación cidadá (politeia), cousa que esixía aceptar e respectar as leis (nomoi) da polis. A lei (nomos), como necesidade imposta polos deuses para a excelencia do individuo e da cidade, non emana do desexo individual e colectivo, é a razón común e a plasmación política do ben. Proceso que debe potenciar e coordinar o Estado, @teniendo en cuenta que toda educación política necesita respectar as leis individuais para facer efectivo o ben común superior.
Desde esta consideración, a educación ateniense contaba co individual e o libre sometemento dos cidadáns ás leis encargadas do ben común. O esencial non foi a formación técnica senón a moral e espiritual destinada á mellora dun mesmo e ao servizo da polis. Baseábase en tres piares:
-
- Eunomía: os cidadáns debían ser capaces de idear boas e xustas leis.
- Isonomía: os cidadáns sometíanse libremente ás leis idénticas para todos.
- Eukosmía: froito do anterior, a boa orde faise patente no público e no privado.
- A paideia helenística, que foi a última etapa da educación grega, e que comeza no século IV aC. coa formación do Imperio de Alejandro Magno. Nesta época, a cultura grega se universaliza, saíndose dos seus límites e estendéndose por todo o Imperio Romano de Oriente, civilizándoo e converténdose así nunha cultura helenística: o helenismo é imitar os costumes e cultura gregas.
Conclusión
A educación na antiga Grecia, coñecida como paideia, representaba moito máis que a simple transmisión de coñecementos. Este concepto integral abarcaba a formación completa do individuo, tanto en aspectos intelectuais como físicos, morais e estéticos.
Desde o equilibrio entre corpo e mente promovido nos gymnasios, ata o método dialéctico socrático; desde a riqueza cultural transmitida a través da poesía e a música, ata a sistematización do coñecemento nas escolas filosóficas, cada aspecto da paideia grega deixou unha pegada indeleble na nosa concepción do que significa educar e ser educado.
No ámbito cultural, a Paideia impulsou a apreciación das artes e a valoración da creatividade humana como parte fundamental da experiencia educativa e social. Este enfoque nutriu a sociedade contemporánea cunha sensibilidade cara á arte, a música e a literatura, enriquecendo a vida cotiá e fomentando a expresión individual e colectiva.
O legado da Paideia continúa inspirando a procura da excelencia humana e promovendo a reflexión crítica, a participación cidadá e a apreciación da diversidade cultural na educación e a sociedade moderna. A súa influencia perdurable nestes ámbitos fundamentais non só resalta a súa relevancia histórica, senón tamén o seu potencial para enriquecer o futuro da humanidade.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Paideia: Los ideales de la cultura griega. De Jaeger, W.
Lifeder. (4 de diciembre de 2024). Paideia griega. Recuperado de: https://www.lifeder.com/paideia-griega/.
https://gaceta.cch.unam.mx/es/paideia-educacion-en-la-grecia-antigua
