O can de Urco, criatura mitoloxica galega

Unha vez máis, penetrámonos no apaixonante mundo da centenaria mitoloxía galega, e hoxe facémolo achegándonos a unha criatura con claras referencias similares noutras culturas, referímonos ao Urco.

 

Que é o Urco?

O seu nome podería proceder de “Orcus”, que é o nome latino dado tamén a Plutón ou Dis Pater, deus dos mortos na mitoloxía greco-romana. Por iso, aparece escrito na parte superior de numerosas inscricións funerarias dos séculos II-IV.

O urco é un ser fantástico, figura mitológica do noroeste península, especialmente en Galicia, onde se lle coñece como Can de Urco (can de Urco). Nalgúns casos tamén se lle denomina Can do Mar (can do mar) ou Can do Inferno (can do inferno).

Trátase dun ser de aspecto terrorífico, unha especie de can enorme, do tamaño dun boi, de cor negra, aínda que en ocasións tamén de cor branca, que está dotado con cornos, que apenas sobresaen do seu espeso e encrespado pelame, e orellas grandes; que afai saír de noite arrastrando grandes cadeas e aullando furiosamente. Tamén se adoita describir como posuidor de ollos fosforescentes, atemorizantes e hipnóticos.  Ademais, a tradición dótalle de inmortalidade. Aterroriza a todo o que teña a mala sorte de cruzarse no seu camiño ou poñerse ao alcance dos seus terribles fauces, e a súa soa presenza relaciónase cos peores presaxios, asociados ao agoiro dunha morte inminente.

Seguindo con esa asimilación do Urco co diaño cristián e, por tanto, cos seus atributos, funcións e prácticas asociadas, o Urco tamén experimenta alteracións que van máis aló da súa morfoloxía e que afectan á súa función e significado. Así, en certas tradicións, o Urco caracterízase por desempeñar accións inofensivas, aínda que molestas, propias de figuras similares aos trasnos e onde adquire manifestacións físicas aleatorias, do mesmo xeito que estes últimos: “[…] O Urco facía cabronadas, tremer a terra e transformábase en can, vaca, cabra, e facía malas pasadas” (Llinares, 1990: 109).

De igual modo, constátanse versións que dotan ao Urco dun compoñente violento e destrutivo, ao definilo como unha especie de monstro que atacaría a barcos e persoas, como resultado, talvez, dunha asociación exacta coa propia morte ou a desgraza, en xeral. Así mesmo, tense sinalado que as persoas que se cruzan co Urco perden o fala e entran nun estado de apatía depresiva que unicamente se pode erradicar mediante exorcismos ou pregarias a santos como san Lorenzo.

Os antigos cronistas locais dicían que: “O Urco era capaz de tragarse dunha soa dentada vinte sacos de solto coa mesma facilidade coa que un burro trágase dous grans de cebada”, o que dá unha idea do medo que espertaba nas xentes.

Cando o Urco decide saír dos seus dominios faio con nocturnidade, nas medianoites de plenilunio, abandonando a auga do mar e facéndose acompañar por sendas e camiños dos cans que dormen fóra do seu fogar na parroquia na que decide facer acto de presenza. Hai quen di que o seu tamaño vaise incrementando unha vez abandona a auga, pero a súa aparencia é sempre temible.

Din que o aullido do Urco está relacionado co presaxio dun mal moi próximo, e dalgún modo debe de ser así, pois sempre que o lamentoso aullido foi escoitado nalgunha cidade ou pobo, pronto ocorreu unha desgraza na zona, algunha ou varias persoas morreron sen saberse nin como nin por que, pois aparentemente o suceso non tiña explicación posible…

Segundo a mitoloxía, coa súa saída do mar, o Urco é capaz de anunciar a morte da persoa que sente a súa presenza a través de ruídos, aullidos ou queixumes propios dos cans, pero tamén da forma na que o farían outros animais de mal agüero (curuxas, pegas, corvos, raposas, cabras, así como ovellas, galiñas, galos ou tenreiras, cando o fan a deshora). A maneira na que sinala a inminencia da morte nunha determinada vivenda é facéndose ver #ante a persoa que a vai a sufrir ou fronte aqueloutra que, dalgunha maneira, está relacionada con esta.

Normalmente, o seu percorrido cínguese aos límites dunha determinada parroquia e no mesmo cobran protagonismo elementos de especial relevancia no imaxinario da morte: as encrucilladas, os cruceiros, os petos de ánimas e os cemiterios. Trátase, pois, dunha lóxica semellante á presente, por exemplo, nas procesións protagonizadas pola Compaña e as súas múltiples variantes.

Segundo dise, o Urco aínda existe, e na actualidade vive nas beiras de ríos e preto do mar, sempre buscando lugares escondidos entre as rocas e desde onde poder lanzar un ataque practicamente sen ser vistos. A súa presenza só é delatada polo inconfundible da súa aullido. Un aullido forte e lastimoso que, ao ser escoitado, xea o sangue e estremece o corpo da máis valente e ousada persoa, contaxiándoa dun ataque de pavor sen precedentes, coma se atravesásenlle o peito cun coitelo de enormes dimensións …

Segundo a lenda popular os Urcos vivían nas beiras do río Lérez, procedentes dun lugar tenebroso descoñecido e ilocalizable, chamado Borrón, un lugar do outro mundo que estaba debaixo do mar, e estaba sempre cheo de néboa, e pertencería ao Alén (máis aló), de aí a comparación que algunhas veces faise entre el e o Cérbero, gardián do Tártaro.

Algo parecido atopamos noutros países. Así, por exemplo, na mitoloxía germánica aparece un gran can que garda as portas do inferno. O seu nome é Gamr. Na India atopamos outro ser parecido, o deus dos mortos, Yama, que posúe cans de catro ollos que gardan o acceso ao outro mundo. En Inglaterra os cans negros son a forma que afai adoptar unha pantasma humana. Uso eses cans é o Mauthe Dog ou Moddey Dhoo da Illa de Man, do que hai referencias desde o século XVII.

 

Significado e interpretación do Urco

De entre as interpretacións que basean as súas hipóteses en analogías con crenzas constatadas noutras cronoloxías e espazos xeográficos, a máis estendida é aquela que sitúa ao Urco como un recordo ou evolución do can Cérbero grecorromano. Esta teoría apóiase na comparación dos atributos e accións do Urco coas propias dun can mítico que habita no inframundo coa función de protexer ao mundo dos mortos da entrada de calquera ser vivo, así como da saída dos mortos do mesmo e de atemorizar ás sombras que vían na súa ira a primeira mostra dos múltiples castigos que recibirían no Tártaro.

A partir desta posible orixe e significado, autores como Filgueira Valverde argumentaron que o Urco podería constituír tamén unha forma de denominar ao mundo dos mortos e, por iso, todo o relacionado ou pertencente con el, incluída a propia morte ou a súa premonición.

Outras análises foron encamiñados ao estudo da súa etimoloxía. Neste sentido, apuntáronse hipótese que establecen unha vinculación do termo Urco co derivado do sánscrito “urka-s”, é dicir, «lobo, un animal estreitamente asociado coa morte nas culturas indoeuropeas.

Doutra banda, por mor das investigacións máis recentes sobre relixiosidade prerromana e romana do noroeste península, a analogía máis próxima á caracterización sinalada para Urco poderíase establecer coas divindades prerromanas Reve e Nabia.

 

Testimonios sobre o Urco

Nalgunhas narracións o urco lanza lume pola boca como tantas outras aparicións galegas, como a raposiña de Morrás ou a cadela peregrina. O feito de lanzar lume pola boca adoita ser signo de procedencia infernal ou de condenación eterna.

En certas declaracións recollidas na parroquia pontevedresa de Lourizán, unha informante procede á substitución da Santa Compaña polo urco, ao asegurar: “Chámanlle a compaña, pero non é iso, é o urco, e debe de ser como unha tenreira e dá tres voces e despois leva aos cans para ladrar tras a tenreira, feitos estes que acontecían ao redor da media noite en lugares como encrucilladas”.

 

Nun antigo relato galego, cóntase a descrición que un vello pescador facía dun encontro casual cun Urco. “O Urco ten unha boca de beizos moi grosos que forman, como nas lampreas, unha especie de tubo que succiona o sangue con forza” preguntado o vello pescador se se refería a algo similar ao ataque dun vampiro, leste dixo, “Non, non se trata diso, o Urco absórbeche a alma…” “Eu penso que o Urco é un demo do inferno que chupa as almas. Vostede sabe que hai persoas envexosas e ruines que finxen ser amigos dun, e andan falando mal de nós ás nosas costas e fannos todo o mal que poden? Pois a eses é aos que o Urco absórbelles a alma. Coma se non se entende que algunhas persoas como eu saísemos indemnes tras estar na súa presenza”

 

Xose Castro de Filgueira, alcumado Peito Cheo, di que o viu unha vez que foi ao mar por area de madrugada para que ninguén se dese conta, e sostén que é un animal con medio corpo de lobo e medio corpo de serpe, con escamas e costras que brillan.

“Tiña garras longas e afiadas, e os dentes parecían navallas afiadas en prata pura. Debía ter moita forza no rabo porque, fronte os meus propios ollos, tirou ao mar un peñasco do cantil”.

 

Tonecho de Ferrín afirma que unha noite ao regresar da verbena de Barrañán, atopouse co Urco, pero máis que un can, era un paxaro, un voitre negro e inmenso que se movía polo chan ou que saltaba a rémalas máis robustas das árbores.

 

Carmucha de Viñán, dona do gran pazo de Baladouro, explicou algunha vez que Urco é unha tenreira negra, de fina pelambre, cardada e brillante, que leva un esquilón de prata ou de ouro ao pescozo e vai acompañado dunha jauría de idéntica cor. “A primeira vez que os vi entrando pola cancela da era déronme medo, moito medo. Esa é a verdade. Pero despois de que me afixen á súa presenza inofensiva, noite tras noite, non puiden evitar lanzarlles uns ósos aos cans e un fai de herba fresca á tenreira”.

 

Bieito Bouzas de Caión foi unha das súas vítimas. Non podía saír de noite á pesca porque cando levaba dúas ou tres horas faenando, se lle encabritaban as augas con insólita fiereza, percibía uns golpes por baixo da lancha e ao instante aparecíaselle un can grande e negro que lle volteaba o bote, e co bote os peixes, e afastábao mar dentro. Algo de certo hai niso, porque houbo de ser recolleito tres ou catro veces na mesma semana por outros mariñeiros, a piques de afogarse, aterido e incapaz de articular palabra.

 

Outro caso que deu moito que falar, e que multiplicou a lenda do animal, foi o da nena Áurea Lorenzo. Desde que Urco parouse fronte o seu domicilio e bebeu auga turbia nas pozas do seu curral, xamais tivo sono e pasou o resto da súa existencia practicamente de pé. Non era sorprendente descubrila, a media noite, xogando na era, mentres a súa familia descansaba e intensificábase o vendaval.

 

Cidre Oután, o cego de Baladouro, tiña 19 anos e vía perfectamente. O seu pai fíxose ilusións con el: soñaba que se convertese en retratista ao óleo e fotógrafo. Unha noite que se deitaba moi tarde, achegouse a pechar a contraventana. Case sen querer mirou fóra entre tebras e alí, na encrucillada de camiños que se cruzaban #ante a súa casa, viu a Urco, inmóbil, desafiante, rodeado dunha manda de cans. Palideció de horror, tremeu e caeu esborrallado no chan. Pola mañá non vía nada, absolutamente nada, e só lembraba a un can robusto, de mirada fulminante, fronte á súa porta.

 

O que lle ocorreu a Sebastián Gandumo, que vivía no centro mesmo de Baladouro, está recollido por varios autores como Vicente Risco, José Cornide, Taboada Chivite, José Miranda etc. Sebastián Gandumo estaba de aniversario ese día con toda a súa familia. El deitouse máis pronto que ninguén, rexuvenecido e contento. Apenas lograra dar a primeira cabezada cando oíu uns ladridos suaves, lastimeros, que procedían do xardín. Pensou en todos os seus cans de caza, tiña máis dunha ducia, e cando os cans presentiron a misteriosa forza do animal, ese aire endemoniado que lle supón, empezaron a mostrar a súa axitación. Aos poucos minutos oíuse un prolongado ladrido que rompeu aquela paz de cemiterio. O Urco facía a súa chamada, e o inicial acougo tornouse inquietude, rabia, atronadora desesperación. Os cans loitaron en balde contra a súa catividade. Urco respondeu con novos ladridos que acrecentaron a súa intensidade no medio das tebras. Unha forza quizá sobrehumana apropiouse dos animais atados e romperon todas as cadeas, derrubaron as vigas do teito e as columnas das paredes. Tolearan de súpeto. Díxose que lles crecían os dentes e as afiadas garras.

O pobo enteiro espertou cun calafrío. Os máis atrevidos levantáronse a ver que pasaba. Interesáronse polo vacún e decidiron colocar as trancas. Outros non se atreveron a erguerse e oíron desde a cama o estrondo de aullidos que crecía a cada pouco e parecía achegarse. Algúns morreron de medo ou por maleficio; outros foron devorados polos seus propios cans que volvían rabiosos ás súas casetas, tras deixar a Urco no mar.

 

Noutras ocasións, en lugar dun único can, o relato mostra a aparición dun Urco dobre, tal como constatouse na localidade asturiana de Bermiegu (Quirós):

[…] Un día cando foron a traballar de noite presentáronse dous cans moi grandes, cunhas cadeas atadas ás patas, arrastro, cans como cabalos de grandes, enormes. Iso era, ao meu parecer, cousa do diaño. E claro, os cans non lles fixeron nada aos traballadores, pero paseáronse por alí, deron voltas xunto da obra, xunto dos que escarbaban e tal. Dous cans moi grandes, e aqueles perrones cunhas cadeas moi gordas, grandes, atadas ás patas, arrastro. E entón os rapaces agarraron, marcharon, e que non volveron máis a traballar. E entón haberían topáu ná se é que iso é certo, porque se os cans interrompéronos deixaron aquilo alí e dixeron: —eu alí non volvo! —. E eu non sei, isto vén ser obra do diaño, porque dicían que se metía en todas as cousas […]

 

Noutros casos, o seu carácter marítimo pérdese, do mesmo xeito que a súa denominación, pero a súa función e características mantéñense. Así, pódese englobar baixo o concepto de Urco seres como a Peregrina ou Cadela dás tetas longas, así como a Raposa do Morrazo e as súas múltiples denominacións: Raposa, Raposiña, Raposa facheira, Raposa do aire, Raposa de Morás, Raposa dás mordazas, Raposa de morillas, Raposa dous morganzos ou Raposa que canta como un galo.

 

 

O Urco de Cortegada

Hai un punto na zona da ría de Arousa, onde ao parecer o ser tiña a súa base principal e é en concreto o brazo de mar comprendido entre a illa de Cortegada e a poboación de Santiago de Carril, popularmente coñecida como Carril, en terra firme.

A illa foi desocupada tras decidirse que ía ser regalada ao rei, pero con todo o monarca nunca mostrou un interese especial por ese agasallo, polo que a illa foi quedando salvaxe, converténdose nun hábitat ideal para tan sinistro cánido.

Di a lenda, que nas noites de tormenta de hai moitos anos, os veciños da localidade de Carril espertaban de madrugada co aullido do Urco.

Era un temor máis que padecían os nenos de Carril e que se sumaba á fame, a miseria e as penurias daqueles anos. O “que vén o coco” doutros territorios era, na vila mariñeira, “mira que vai vir ou Urco!”, e os nenos se arrebujaban tremendo baixo as raídas sabas, de medo e de frío, visualizando entre as sombras da habitación a terrorífica figura do can negro de dentes afiados, incapaces de durmir coa ameaza pronunciada polo pai e por irse á cama sen cear tras rexeitar o mendrugo reseso de días atrás.

Por iso en Carril, segundo contan as tradicións, aínda a principios do século pasado nas longas e neblinosas noites de inverno e sobrepoñéndose ao ruxir das ondas, os veciños eran espertados do seu soño polos aullidos do Urco, que nadando desde a illa achegábase á poboación, na que os seus habitantes tan só podían encerrarse nas súas casas esperando que pasase de longo.

 

Non é, con todo, exclusiva da ría de Arousa. O can Urco non só nadaba desde Cortegada en dirección a Carril, facíao tamén polo río Lérez, e colleu tal fama na cidade de Pontevedra que se converteu nunha figura tradicional do Entroido. Segundo Antón Fraguas, foi a partir de 1876 cando se empezou a honrar a este monstro que se presentaba fronte a poboación baixo a forma dun can enorme “capaz de tragarse dunha soa dentada vinte sacos de solto coa mesma facilidade coa que un burro trágase dous grans de cebada”.

 

O Urco en Asturias

Nas localidades situadas nas proximidades das montañas que dividen as actuais provincias de León e Asturias existen tradicións nas que, xa non se fala de Urco, senón de Urca e onde a súa función desvincúlase do ámbito da morte, presentándose unicamente como unha especie de lobo que ataca aos rabaños da rexión.

En Asturias, a figura do Urco fusiónase e confúndese coa do Huerco ou Güercu. Este ser anuncia a morte e pode adoptar a figura dun gran can negro, pero non ten por que facelo necesariamente. Tamén pode ter a forma do futuro morto ou a de calquera outro animal de mal presaxio. Pode ser unha curuxa, un corvo, un can, un gato… Pero se finalmente é un can, como é o caso en varias narracións populares, a súa aullido cobra unha gran importancia.

O mitólogo asturiano Cabal dicía: ”en tempos antigos debeuse chamar herco todo o que chegaba a nós como aviso da tumba. Huerco a sombra do futuro morto, o cadaleito en que se metía; huerco, o can que aullaba pola noite… e huerco, todo animal agoreiro de igual significado”.

Ten dúas formas de presentarse:

• Como unha imaxe da persoa que vai morrer: pode ser vista polo destinatario do mortal presaxio ou por outra persoa que o coñece. Adoita aparecer no campo facendo os labores coma se tal cousa. Tanto en Asturias como en Galicia pode aparecer ligado á Santa Compaña; neste caso aparece acompañando á procesión de almas en pena.
• Como un animal anunciador da morte: curuxa, corvo, can, gato… No caso do can ten especial importancia a súa aullido.

 

Conclusións

A análise do Urco galego, como calquera outra manifestación da cultura popular de tradición oral, evidencia unha riqueza cognitiva que, aínda que poida parecer estraña e afastada na actualidade, resulta de gran axuda para interpretar os mecanismos que integran o funcionamento da nosa sociedade a todos os niveis (social, económico, ideolóxico, relixioso, cultural) e, por suposto, a que un día deu sentido á súa existencia e recreou os seus relatos para comprender mellor o mundo no que vivía.

Deste xeito, a figura do Urco ilumínanos sobre as crenzas e as mentalidades  que conformaban o concepto de morte e a forma de afrontala desde momentos anteriores á cristianización do seu territorio ata épocas moi recentes nas que os seus relatos reproducíanse, precisamente, porque servían para explicar unha determinada realidade que, en certa medida, e a pesar das modificacións que se viviron nas últimas décadas, continúa vixente: a idea de que a morte é predicible, a relación da morte coa noite, a interacción entre o mundo dos mortos e o dos vivos, a relevancia da parroquia para sancionar os seus límites ou a importancia da auga no tránsito ao máis aló

O urco é unha manifestación cultural popular, de tradición oral, que resulta de gran axuda para interpretar os mecanismos que integran o funcionamento da nosa sociedade a todos os niveis (social, económico, ideolóxico, relixioso, cultural) e recreou os seus relatos para comprender mellor o mundo no que vivía.

Deste xeito, a figura do Urco ilumínanos sobre as crenzas e as mentalidades que conformaban o concepto de morte e a forma de afrontala desde momentos anteriores á cristianización do seu territorio ata épocas moi recentes nas que os seus relatos reproducíanse, precisamente, porque servían para explicar unha determinada realidade que, en certa medida, e a pesar das modificacións que se viviron nas últimas décadas, continúa vixente: a idea de que a morte é predicible, a relación da morte coa noite, a interacción entre o mundo dos mortos e o dos vivos, a relevancia da parroquia para sancionar os seus límites ou a importancia da auga no tránsito ao máis aló.

 

E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.

Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.

 

Referencias

El urco en Galicia. De Freán Campo, A. En Boletín de Literatura Oral, 10 (2020)

Mitología gallega. De Álvarez Peña, A.

Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradición, maxias, santos e milagres. De Vaqueiro, V.

Mouras, ánimas, demonios. De Llinares García, M.M.

El Urco en Galicia y Asturias: análisis y caracterización. De Freán Campo, A.

https://leyendasdelmundoceniza.blogspot.com/2020/01/seres-mitologicos-gallegos-el-urco.html

https://mitologiaiberica.fandom.com/es/wiki/Urco

https://revistaselectronicas.ujaen.es/index.php/blo/article/download/4980/4968/24345?inline=1