Recordemos que os mudéxares eran os musulmáns que permaneceron nos territorios ocupados polos cristiáns durante o periodo da reconquista. Aínda que Granada conquistouse en 1492 poñendo fin a 800 anos da o-Ándalus, a presenza musulmá en España como relixión proseguiu uns cantos anos máis nos distintos reinos peninsulares cristiáns.
En Castilla, o “término”mudéxar”, provén do árabe “mudayyan”, “domesticado”, por ser persoas sometidas á lei e a autoridade cristiá. En Aragón foron os “sarraïns” ou sarracenos. Tamén se lles chamou “mouros de paz” e trala conquista de Granada distinguiuse entre os “mudéxares vellos”, musulmáns radicados nos reino cristiáns que viñan de séculos atrás e vivían en cidades reconquistadas por capitulación, especialmente desde os séculos XII e XIII, e os “mudéxares novos”, como ocorreu cos musulmáns nazaríes de Granada que por medio das Capitulaciones pasaron a ter o mesmo estatus socio-relixioso que os seus irmáns do resto da Península.
Na Castilla de Isabel a Católica, había xa poucos mudéxares en Andalucía e no resto do reino, estaban desigualmente repartidos, sobre todo en terras de Castilla. Só en Granada eran maioría (calcúlase entre 200.000 e 300.000 habitantes segundo algúns historiadores).
Aunque en séculos anteriores a minoría mudéxar coexistió en barrios separados (morerías), pobos ou ata houberon veciños que viviron casa con casa á beira de cristiáns e entre as comunidades había bastante liberdade de movementos e e intercambios, chegando ata a finais do século XV a consolidar a morería como unha especie de barrio ou ghetto, similar ao das juderías cunha intención claramente segregadora e a efectos xurídicos-fiscais, como un xeito de censar e identificar a esta poboación.
Como as xuderías, as morerías nas cidades desta época formaban “aljamas” ou comunidades. Estas comunidades rexíanse nalgúns aspectos polas leis propias islámicas e pagaban impostos á Coroa por manter a súa estatus relixioso e social. As morerías contaban unha mezquita aljama en cidades grandes ou mezquitas pequenas de barrio, unha carnicería onde se sacrificaban as reses ao estilo musulmán (halal), horno e ata baños. En torno a elas había unha bulliciosa vida comercial e cultural. O representante en Castilla de todas estas comunidades mudexares era o “Cadí de cadíes” ou o “Alcalde Maior de todas as Aljamas de Castilla”.
En canto á lingua, produciuse unha aculturación, pois aínda que unha parte dos mudéxares seguiron utilizando a lingua árabe, na súa variante dialectal andalusí, na maior parte de Castilla foise substituíndo gradualmente polo aljamiado, un castelán moi arabizado que se escribía en carácteres árabes.
En canto ás súas funcións económicas e produtivas, os mudéxares, tanto en Castilla como en Granada, desempeñaban oficios manuais como albañilería, traballo do coiro, artillería, forxa do ferro e fabricación de armaduras e armas, fabricación e procesado de alimentos, pesca, arrieros, caldereros etc, mentres que no campo gañábanse a vida coa ganadería e especialmente, na agricultura onde en realidade eran traballadores para os señores aos que servían. Por iso nesta época aparece o devandito de “quen ten mouro, ten ouro”, porque esta laboriosidad mudéjar facía ricos a quen lles tivese como traballadores.
A construción foi o oficio por excelencia onde destacaron os mudéxares xa desde a plena Idade Media en oficios como a construción e manutención de acequias e alcantarillado, a albañilería, a alfarería e a iesería onde deron paso ao conocidísimo “arte mudéxar”, arte árabe mesturado con elementos cristiáns. Aínda que tamén destacaron cos seus traballos no ámbito textil, a ebanistería ou a alfarería. Sen esquecernos dos servizos, que algúns deles prestaron no exército real ou dos grandes señores territoriales, como escuderos, soldados, ballesteros, e artilleros, participando ata nas guerras de Granada. Estas eran as ocupacións da maioría da poboación mudéxar, no entanto, houbo tamén unha minoría, formada por ricos comerciantes, descendientes de nobres, e profesionais liberais e funcionarios tales como tradutores ou “linguas”, escribanos, funcionarios e médicos.
Cabo resaltar que en realidade non se pode falar de que existise unha convivencia real entre cristiáns e mudéxares, senón que o que había era unha coexistencia en base á “tolerancia” dos gobernantes cristiáns. Este trato cara a esta minoría social foise mermando paulatinamente. Castígase por exemplo con dureza as parellas entre mudéxares e cristiáns, ou se prohibe a uns e outros ir aos respectivos rituais relixiosos islámicos e cristiáns, aínda que fóra de amigos. Ademais, nos séculos XIII e XIV en todos os reinos cristiáns peninsulares, estas disposicións contra os mudéjares foron ampliándose ata facerse máis duras e discriminatorias: incremento nos impostos, prohibición de certos usos e privilexios (como montar dacabalo ou levar sedas e tecidos feitos
Exemplo arte mudéxar. Santiago del Arrabal. Toledo
en oropel), e ata comeza a obrigarse aos mudéxares a levar certos distintivos por fóra pero isto apenas se cumpriu na práctica. Séculos máis tarde, a principios do século XV, anticipando a denostada práctica da Alemania nazi no século XX, Catalina de Lancaster impón severas normas de vestimenta aos mudéares como levar unha media lúa azul no peito ou os homes vestir un capuz amarelo verdoso.
E será a finais do século XV, cando se inicie a separación “de facto” da comunidade mudéxar coa creación da morería, que xa non é un barrio ou elemento cultural da típica cidade medieval española da Reconquista, senón un espazo físico que delimitaba social e étnicamente ás comunidades mudéxar e cristiá.
Para rematar queremos facer unha breve apunta á arte mudéxar, que é unha arte de fronteira entre o musulmán e o cristián, pero sobre todo de encontro e confluencia entre ambas tradicións artísticas e culturais. E dentro das manifestacións materiais, a arquitectura é, sen dúbida, unha das artes na que pode rastrexarse mellor esa mestura de influencias. Será, xa que logo, un elemento híbrido, produto da fascinación que os novos dirixentes cristiáns sentiron pola forma de construír dos mudéxares.
