Estoicos, Epicúreos e Escépticos. Filosofía para a vida

Hoxe introducímonos no mundo da filosofía, que non é máis que a reflexión metodolóxica que expón o axuste do saber e os límites da existencia.

E neste ámbito queremos centrarnos en dúas correntes filosóficas do período helenístico, que xurdiron na antiga Grecia tras a caída de Alejandro Magno. Referímonos ao estoicismo e  ao epicureísmo.

Por que nos interesa falar sobre iso? Porque ambas as correntes teñen un gran impacto nos estilos de vida da sociedade por estar relacionadas coa lóxica, a ética e mesmo a teoloxía.

O estoicismo é unha doutrina filosófica fundada en Atenas por Zenón de Citium no ano 301 a.c. O nome desta corrente provín do lugar onde o seu fundador reuníase cos seus discípulos, o Stoikós, ou pórtico grego. O lugar era coñecido como o Pórtico das Pinturas.

 

Se recorremos a un dicionario vemos que o termo estoico correspóndese con conceptos como: firme, sereno, impasible, resignado, paciente, tolerante. O seu antónimo sería: inconformista, impaciente. Aquí temos un punto de partida.

Na actualidade cando falamos de alguén “estoico” referímonos a unha persoa capaz de soportar a dor física ou mental dunha forma serena e imperturbable.

Apoiándose no pensamento filosófico os estoicos buscaban respostas referidas ás formas correctas de vivir e como atopar a felicidade. Os estoicos subliñaron ademais que todos os procesos naturais, tales como a enfermidade e a morte, seguen as inquebrantables leis da natureza.

Esta corrente consideraba que o Universo funciona por unhas leis determinadas e por tanto o Universo está previamente determinado. Segundo os estoicos os seres humanos que están sometidos a estas leis non se poden subtraer, ditas leis determinan a súa vida, a maneira máis sabia de comportarse é aceptando os avatares do destino. Por tanto, o ser humano ha de conciliarse co seu destino. Nada ocorre o azar, segundo eles. Todo ocorre por necesidade e entón serve de pouco queixarse cando o destino chama á porta.

 

 

O estoicismo ten unha vocación moral, as súas formulacións están determinados pola concepción do cosmos, a natureza. Segundo a maneira de entender a natureza, a realidade, así será a súa concepción do home, por tanto a moral. O home a medida que se coñece vai vencendo os seus instintos, se desexa unha vida en armonía débea atopar na Natureza. O home sabio, harmonizado e libre, é tamén, un home feliz.

O estoicismo novo (ou romano) debemos situalo na era cristiá, e neste momento a doutrina convértese nunha meditación moral e asume tonalidades relixiosas. Atopámonos cun enfoque máis ético e didáctico. O estoicismo foi moi popular no período helenístico, sobre todo entre as elites romanas, e o seu declive coincide co auxe do cristianismo. Entre os estoicos máis destacados están Epicteto, Séneca, ou o emperador romano Marco Aurelio.

Para coñecer con máis detalle o contido do estoicismo, vexamos os seus principais características:

1. Vivir conforme á natureza. O estoicismo asocia a felicidade con vivir conforme á Natureza, o cal supón aceptar o propio destino. Só o que depende dun mesmo, é susceptible de definirse como bo ou malo, e o contrario, será totalmente indiferente. Vemos, pois, que a moral, é o que se opón ao indiferente. Porque só a intención depende do ser humano. O resto, depende da natureza, dos demais.
2. Indiferenza ante as circunstancias adversas. A vida e a morte, a saúde e a enfermidade, o pracer e o sufrimento, han de ser totalmente indiferentes ao ser humano, dado que non depende do mesmo. Estes son cousas do destino, e por tanto, non han de preocuparlle.
3. Responsabilidade da propia vida. As persoas só teñen poder sobre elas mesmas.
4. Fortalecemento individual. A moral estoica diríxese ao fortalecemento do corpo e a alma, educalo para que poida soportar a dor, a fame, a privación de liberdade, en definitiva, do propio destino.
5. Aceptación do propio destino. Este non depende dun mesmo, o individuo está condicionado. Nada na vida depende da súa vontade, salvo a intención, por iso, ha de mostrarse indiferente ante as adversidades. Só aceptando o propio destino, pódese alcanzar o grao de coherencia necesario, o punto o que o pensamento e a acción coinciden, isto é, é prefecto estado de paz, de imperturbabilidade, de serenidade, de apatía.
6. Vivir o momento presente. Non hai que preocuparse do pasado (xa aconteceu) nin do futuro (incerto)

En resumo, o estoicismo promove o desapego ás paixóns que influenciaban a vida de maneira negativa, por medio da virtude e a lóxica. Propón unha forma de vida en plenitude, apostando por unha “vida digna de ser vivida”. Propón unha doutrina filosófica baseada principalmente nunha disposición de espírito, a apatía e que é similar á ataraxia, o ideal dos epicúreos e os escépticos. A apatía vai permitir o equilibrio emocional necesario para ser felices. Isto consiste en diminuír a intensidade dos desexos e paixóns humanas e en fortalecer a alma, fronte ás circunstancias adversas, é sinónimo de tranquilidade e paz espiritual e é o que vai permitir ao ser humano alcanzar a felicidade.

 

 

“Cada cal é tan desgraciado como imaxina selo”. Seneca.

.

 

 

 

O epicureísmo é unha escola fundada, en Atenas no século IV a.C, por Epicuro de Samos, quen impartiu a súa doutrina nunha escola chamada O Xardín. A base principal da súa filosofía era a procura da felicidade. Esta doutrina aseguraba que hai unha forma de atopar a felicidade e a plenitude mediante o control dos praceres, sen necesidade de renunciar a eles. Identifica a felicidade co pracer, entendido este como a ausencia de dor. Entre o seu armazón conceptual, os epicúreos rexeitan o medo cara ao destino, a providencia ou o descoñecido, xa que o home labra o seu propio destino en función das decisións que na súa camiñar vai tomando día a día.

 

Ademais das satisfaccións físicas (as cales se deben moderar) como o apetito ou o sexo, os epicúreos buscaban as satisfaccións espirituais, pois eran máis duradeiras e reconfortaban a alma.

 

Por epicúreo enténdese aquel seguidor da corrente filosófica que A ataraxia, ou a imperturbabilidade de espírito, converterase así, no seu ideal, e toda a doutrina de Epicuro aséntase nesta idea e a ese fin diríxese, tanto no plano ético, como no físico, como no epistemolóxico.

 

Atopamos dous conceptos fundamentais no discurso epicúreo: o pracer e o desexo. O máis importante é deixar atrás o sufrimento, para, a continuación, perseguir o pracer. Tan só a consecución do pracer é capaz de facer mover ao ser humano. E aquí é onde entra en xogo a filosofía, que serve como un instrumento para chegar a diferenciar entre os praceres que merecen a pena. Trátase de racionalizar a procura do pracer, por iso, para Epicuro, os verdadeiros praceres son os intelectuais, apostando por un control dos praceres físicos

 

Prefírense os praceres intelectuais aos sensuais, que tenden a perturbar a paz do espírito. A verdadeira felicidade consiste na serenidade que resulta do dominio do medo, é dicir, dos deuses, da morte e da vida futura. O fin último de toda a especulación epicúrea sobre a natureza é eliminar eses temores.

 

 

En bioloxía, Epicuro anticipou a doutrina moderna da selección natural. Afirmou que as forzas naturais dan orixe a organismos de diferentes clases e que só as clases capaces de superarse a si mesmas e reproducirse sobreviviron.

A ética epicúrea caracterízase por facer unha defensa da procura moderada do pracer, apostando polos praceres da alma, fronte aos do corpo. Para iso, é necesario, di Epicuro, liberarse de todo aquilo que sexa superfluo, co obxecto de vivir a propia existencia, porque hai reside a auténtica felicidade. Para iso, é fundamental en primeiro lugar, diferenciar entre os distintos tipos de desexos, a partir dos distintos tipos de praceres, que Epicuro cifra en número de tres:

• Praceres naturais e necesarios, que son os desexos que liberan ao individuo da dor e o sufrimento e que se relacionan coas necesidades básicas como a alimentación, a saúde, a protección,…
• Praceres naturais e non necesarios, como o desexo sexual ou polo luxo. En palabras de Epicuro, son desexos “doces e aduladores”.
• Praceres nin naturais nin necesarios, produtos dos *convencionalismos sociais ou da ansia de poder e de riqueza, ou a ansia de inmortalidade.

Ademais, os praceres, poden ser dinámicos ou estáticos. Os primeiros, caracterízanse por alcanzar a satisfacción de maneira instantánea, pero da mesma forma desaparece. É o caso, por exemplo, do desexo sexual. Non son doados de controlar e tenden a dominar ao ser humano. Os segundos, son aqueles que levan ao individuo ao equilibrio, e producen a eliminación do sufrimento, e por tanto, son os verdadeiros praceres.

Outra das características dos epicúreos atopámola na concepción da física. En canto á física, Epicuro dirá que, diríxese a acabar co medo á morte e o temor aos deuses, que segundo explica, son os principais causantes do sufrimento do individuo. Non se trata tanto de adquirir coñecementos sobre o universo, como de tentar entendelo de forma racional, a fin de alcanzar a ataraxia, ou ausencia de toda paixón, que xunto coa autarquía e a liberdade, conforman os principais ideais do epicureísmo.

Así, como Demócrito, vai defender unha física materialista e atomista: o universo é eterno e está composto por átomos e baleiro. Divos non creo o universo. Os deuses, di, van ao seu, non teñen nada que ver cos seres humanos. O medo aos deuses é absurdo.

O medo á morte, por tanto, non ten ningún sentido, xa que non é máis que a separación dos átomos, e unha vez morto o individuo xa non existe sensación. Porque cando o ser humano morre, xa non está. Así que non ten sentido preocuparse, porque cando chega a morte, xa non é posible sentir dor, nin sufrimento algún.

Cre que a alma está composta de pequenas partículas distribuídas por todo o corpo. Epicuro ensinou que a disolución do corpo na morte conduce á disolución da alma, que non pode existir fose do corpo; e por iso non hai vida futura posible. Dado que a morte significa a extinción total, non ten sentido nin para os vivos nin para os mortos, porque cando somos, a morte non é, e cando estamos mortos, non somos.

As virtudes cardinais do sistema de ética epicúreo son a xustiza, a honestidade e a prudencia, ou o equilibrio entre o pracer e o sufrimento. Epicuro prefería a amizade ao amor, por ser aquela menos intranquilizadora que este. O seu hedonismo persoal mostrou que só a través do dominio de si mesmo, a moderación e o desapego pode un alcanzar o tipo de tranquilidade que constitúe a felicidade verdadeira.

Discípulos distinguidos da escola epicúrea foron o gramático grego Apolodoro e o estadista romano Plinio o Mozo.

O epicureísmo, que algúns consideran relacionado co hedonismo, tivo algúns seguidores importantes na antiga Roma. Entre estes, os poetas Lucrecio e Horacio, en cuxas obras se pode albiscar o seguimento ás teorías desta corrente.

A pesar de que a escola de pensamento tivo certo predicamento durante o sete séculos posteriores á morte do seu creador, a Idade Media supuxo o fin da súa influencia. Moitos dos seus escritos foron destruídos, xa que o Cristianismo rexeitou *tajantemente as súas ideas. A visión cristiá da dor chocaba totalmente coa filosofía epicúrea.

Tan só algúns seguidores do platonismo ou do aristotelismo incorporaron lixeiramente algunhas das súas ideas, pero con pouco éxito.

 

Diferenza entre estoicos e epicúreos:

Pero, en que se diferencia o ideal estoico, a apatía, da ataraxia epicúrea e escéptica? A diferenza máis importante entre estas dúas predisposicións da alma, atópase en que a apatía, aposta pola eliminación das paixóns e desexos para unha vida feliz, mentres a ataraxia promove a fortaleza espiritual fronte á dor corporal e as circunstancias adversas. Pero ao final, os dous estados levan ao mesmo, a total indiferenza ou a imperturbabilidade de espírito.

Os epicúreos tiñan como fins, dominar o pracer  sen renunciar a el para poder alcanzar a felicidade (ausencia de dor). Os estoicos consideraban o pracer como a causa de todos os males.

Os estoicos daban protagonismo aos deuses, a diferenza dos epicúreos que ensinaban a non temerlle aos deuses e os seus castigos.

Para os estoicos a providencia xa ten un plan trazado para cada un, só hai que deixarse guiar. Para os epicúreos a persoa fai o seu futuro mediante as súas accións o que o fai libre dos deuses.

Os estoicos tiñan concepcións éticas, lóxicas e doutras índoles, mentres o epicureísmo era unha corrente puramente ética.

 

E por último, con ánimo de contrastar as posicións de epicúreos e estoicos cunha terceira filosofía clásica, facemos un breve repaso sobre a posición dos escépticos.

O fundador do escepticismo foi Pirrón de Elide. O escepticismo antigo é sobre todo unha forma de vida que o filósofo elixe, é tamén unha práctica de liberación persoal, cuxa finalidade é lograr alcanzar a felicidade.

 

A lema do movemento escéptico é “nada é máis”, isto é, nada é máis certo, nin falso, nin ningunha cousa é mellor que outra.

O escéptico, tras examinar coidadosamente todas as proposicións conclúe que non hai ningunha verdade que se poida considerar definitiva, polo que recomenda a suspensión de todo xuízo, conseguindo así liberarse da inquietude, mediante a consecución da ataraxía, é dicir, a serenidade de ánimo, a imperturbabilidade necesaria para poder chegar á felicidade.

Entre os autores que estudaron e desenvolveron as teorías do escepticismo cabe citar, entre outros,  a Diógenes Laercio ou Cicerón. Se buscamos fontes indirectas, moitas de contido crítico, podémolas atopar en Agustín de Hipona Eusebio de Cesárea ou Plutarco.

 

 

E isto é todo por hoxe.

 

Fontes:

Filosofía y democracia en la Grecia antigua. Laura Sancho Rocher. Prensas de la Universidad de Zaragoza.

Andrea. Epicureísmo. Andrea Lozano Vázquez. En philosophica.info

¿Epicureísmo o hedonismo? En elnuevodiario.com.ni

Epicureísmo. En ecured.cu

Estoicos y epicúreos Ing. Chirinos A. (S.F.). En: https://www.diferencias.cc/estoicos-epicureos/

Filosofía Para la Felicidad, Epicuro. Carlos García Gual, Emilio Lledó, Pierre Hadot. Ed. Errata Naturae.