A Xustiza na Idade Media

Na Idade Media falar de xustiza era falar de algo moi diferente ao que hoxe enmarcamos baixo esta denominación.

Tomando como precedente o Dereito romano, a maioría dos pobos bárbaros que atacaron o Imperio Romano de Occidente e asentáronse nos seus territorios desenvolveron un importante labor lexislativo que coñecemos grazas ás numerosas recompilacións efectuadas por diversos reis. Nelas recóllense normas tanto de orixe latina como xermánico, establecendo unha xurisprudencia coa que se regula a vida cotiá.

Ao non contar coa escritura durante un tempo, algúns pobos bárbaros, como merovinxios, burgundios ou francos, utilizaron a especialistas que se aprendían os códigos de memoria. Estes homes eran os portadores da lei ao memorizar os artigos para ditar as sentenzas aos xuíces. Ninguén máis coñecía as leis ata que non puideron ser recollidas por escrito nos diferentes códigos como o de Eurico ou o Breviario de Alarico.

Así, durante a Alta Idade Media a administración de xustiza actuaba a través de dúas canles: as accións punitivas dos particulares e a utilización da vinganza privada. Durante os primeiros anos da reconquista prevalece a vinganza privada, xa que a monarquía era incapaz de asegurar a orde. Non será até finais do século XI e inicios do XII cando tome protagonismo a xustiza pública.

 

A xustiza na primeira época medieval entendíase como reparadora da paz perturbada. Xustiza e mantemento da paz ían unidas, de forma que quen quebrantaba a paz deixaba de estar baixo a protección da xustiza. Certas zonas, actos, cousas ou persoas como poden ser a vivenda do rei, o camiño, as igrexas, mercados, etc. estaban protexidos por unha paz esencial, falándose así da paz do mercado, paz do camiño, etc.

Os xuíces altomedievais non tiñan unha preparación xurídica, eran xuíces que procedían do pobo, en ocasións atopábanse con ausencia de normas, polo que tiveron que “crear” un dereito a partir do costume.

Durante a Baixa Idade Media, o rei era a fonte de xurisdición, pero nesta etapa houbo de delegar en institucións diversas e en funcionarios parte desa facultade. Neste tempo tivo lugar os seus institucionalización mediante a creación de órganos xudiciais e mediante a progresiva implantación de xuíces técnicos.

Na España cristiá durante a idade media a xustiza era administrada polos mesmos órganos do Estado a quen correspondía a administración en xeral. Podemos distinguir entre:

 

1. A Xurisdición do Estado, que correspondía ao Rei, ou á xustiza popular dos homes libres dun territorio.

A Xurisdición Señorial era exercida nos Señoríos polos Señores, seglares ou eclesiásticos. O Rei concedía aos Señores o privilexio de “inmunidade”, outorgándolles así a xurisdición no territorio dos seus Señoríos, aínda que determinadas esferas de xurisdición quedaron reservadas á Xustiza Real.

Coñecíase co nome de “mero imperio” á facultade de entender das causas por delitos castigados coas penas de morte, mutilación, desterro e de redución a servidume.

O “mixto imperio” comprendía as facultades de ditar sentenza en asuntos civís até unha determinada contía e nos asuntos penais por delitos cuxa pena fose menor.

A “plenitude de xurisdición”, é dicir, a conxunción do mero e mixto imperio, correspondía ao Rei, e podía cedelo aos Señores.

Na Alta Idade Media os Señores exercían a súa xurisdición asistidos por unha Asemblea Xudicial composta por xentes dos seus territorios.

Na Baixa Idade Media o Señor contaba cunha Curia propia ou Tribunal, aínda que exercía a xurisdición persoalmente, designaba aos xuíces das comarcas que integraban os seus territorios e nomeaba aos Alcaldes das poboacións constituídas en Municipios para que administrasen xustiza.

As Ordes Militares exercían o Señorío nos seus territorios, por tanto posuían xurisdición nos mesmos, que exerceron a través dos Xuíces dos Maestrazgos.

 

2. A Xurisdición Eclesiástica, da que estaban investidos os Xuíces e Tribunais da Igrexa, que administraban xustiza na esfera propia da súa competencia, coñecendo:

• Por razón da materia, dos asuntos relacionados coa Relixión Católica, de asuntos civís (como o matrimonio) e criminais (como o delito de herexía ou o de sacrilexio).
• Por razón da persoa, era competente polo chamado “privilexio de foro” para coñecer de todos os asuntos, civís e criminais en que fose parte un eclesiástico (incluídos os seus familiares e servos)

A potestade xurisdiccional recaeu sobre o Bispo da Diocese, asistido polo Clero da capital.

Unha vez axuizado o delito e imposta a correspondente pena, que só podía ter carácter espiritual, (por exemplo, a excomunión), se o ordenamento do estado impuña outra pena, o reo era entregado á Xurisdición secular.

En 1.233 o Papa Gregorio IX ordenou á Orde dos Dominicos de cada Diocese a función de inquirir os casos de herexía, debendo constituír en cada unha delas un tribunal que xulgase e sentenciase aos herexes, aos que se podía impor as penas de morte na fogueira, confiscación de bens e prisión, e deixando a execución das penas impostas á administración secular. Os primeiros reinos españois en que se estableceu o Tribunal da Inquisición foron Aragón e Cataluña, durante o reinado de Jaime I o Conquistador. En Castela e León o Tribunal da Inquisición foi instaurado polos Reis Católicos, que se constituíu como independente da Igrexa católica e baixo a directa autoridade dos Reyes.

 

3. A Xurisdición Mercantil, que desde a Baixa Idade Media correspondeu aos Consulados, que por razón da materia, coñecían dos asuntos relacionados co comercio.

Os Cónsules, en número de dous, eran os xuíces do Tribunal do Consulado, que tiña xurisdición en cuestións de índole mercantil relacionadas co comercio marítimo. Co tempo, os Consulados abarcaron toda a materia propia do comercio, o que deu lugar á creación Consulados en moitas poboacións españolas.

 

Tamén hai que facer mención á Xustiza Privada, que na Alta Idade Media adquiriu unha gran importancia e que predominou até o século XI, aínda que admitida só en determinados casos polo Estado, despois de que os Príncipes cristiáns, fosen reis ou condes, consideraron a Xustiza como unha atribución do Estado, e por tanto súa.

E así, por exemplo, no caso da vinganza, facíase necesaria a previa declaración xudicial do estado de inimizade (diffidamentum).

Como exemplo do tipo de penas impostas nas leis durante o medievo, repasemos algunhas leis:

A Lei Sálica ou Salia ou máis exactamente, as leis sálicas, foron un corpo de leis promulgadas a principios do Século V polo rei Clodoveo I dos francos. Debe o seu nome á tribo dos Francos Salios. Foi a base da lexislación dos reis francos ata que no Século XII o reino dos francos desapareceu, e con el as súas leis.

Este código rexía as cuestións de herdanza, crimes, lesións, roubo, etc. e foi un importante elemento aglutinador nun reino como o franco, composto por varios grupos e etnias.

O asasinato dunha muller nova en idade de procrear era castigado con 600 soldos mentres que se a muller morría tras sufrir a menopausa, o seu asasino só era castigado a 200 soldos. Isto demostra como a sociedade xermánica defendía a natalidade. Unha embarazada asasinada tiña un castigo de 700 soldos -máis 600 soldos se o feto era home- pero se era o neno o morto tras o consecuente aborto, o asasino debía pagar 100 soldos de multa. A morte dun novo home de menos de 12 anos castigábase con 600 soldos mentres que unha nena desa idade só «valía» 200 soldos.

O que roubaba un can debía de abrazar o traseiro do animal en público. Se se negaba a ese deshonor pagaba 5 soldos ao dono e dous de multa.

Un vaso de mel roubado ten unha multa de 45 soldos; se o roubado é un escravo ou un burro, a multa descende a 35 soldos -polo que se deduce que o mel era case un obxecto de luxo ao ser as abellas as únicas provedoras de azucre naquela época-.

A castración estaba penada cunha multa de 100 a 200 soldos que podían subir a 600 se o castrado era membro da garda persoal do monarca. O médico que curase a vítima recibiría 9 soldos en agradecemento ao seu traballo. Con todo, a castración era un castigo habitual para os escravos que roubaban, recibindo tamén cuantiosos lategazos e as correspondentes torturas. Nisto non difería moito das leis romanas xa que consideraban que todos os criminais condenados debían ser torturados. A tortura era considerada como un sádico espectáculo para o pobo quen acudía en masa a contemplar o tormento público.

Oficialmente estas torturas facíanse públicas para dar exemplo do castigo aplicado ao delincuentes pero en definitiva converteuse nunha nova fórmula de diversión. Mesmo moitos dos torturados eran curados in situ para volver recibir novos tormentos como nos conta Gregorio de Tours: «(…) estivo colgado dunha árbore coas mans atadas ás costas, e até a hora novena, en que se lle deixou tendido sobre un caballete, moéuselle a paus, a vergazos e a correazos, e non só por unha ou dúas persoas, senón por todos cuantos puidéronse achegar a aqueles miserables membros».

A violación dunha muller libre era castigada coa morte entre o galo-romanos mentres que a dunha escrava impúñase unha multa polo seu valor. Entre os francos, esa mesma violación tiña como castigo a imposición dunha multa de 62 soldos e medio, aumentada por Carlomagno até 200 soldos.

A lei do emperador Mayoriano permitía ao marido da adúltera matar dun só golpe aos amantes sorprendidos in-fraganti. Esta práctica continuou entre os francos mentres que os burgundios permitían o estrangular á muller e arroxala a un pantano. As lexislacións xermánicas tamén regulaban a multa para aquel home que casase cunha muller diferente á prometida: 62 soldos e medio.

En caso de graves danos, a morte era o castigo que lle esperaba. Para evitar unha pena de morte ou un castigo na época medieval eran frecuentes as ordalías ou xuízos de Deus, que eran unhas institucións xurídicas que se practicaron até finais da Idade Media en Europa. Consistía en probas que maioritariamente estaban relacionadas co lume tales como suxeitar ferros candentes ou introducir as mans nunha fogueira. A máis coñecida era facer camiñar ao acusado sobre nove reixas de arado postas a lume vivo, por suposto cos pés espidos. Se días despois as plantas dos seus pés estaban sas sería absolto. Outra ordalía habitual era arroxar ao presunto culpable a

un río cunha pedra de grandes dimensións atada ao pescozo. Se conseguía saír da auga recibía a absolución ao manifestar Divos a súa inocencia.

 

Outra maneira de escapar da acusación era facer uso do dereito de asilo polo cal aquel que entrase en lugar sacro -igrexa, catedral ou templo rural- era acollido polo santo patrón e recibía a súa protección. O refuxio acomodábase nos atrios dos templos grazas a unha tripla galería de columnas encostada á fachada occidental. Alí podían acollerse até doce fuxitivos recibindo teito e comida, sendo frecuentes entre eles o adulterio e a embriaguez.

Era frecuente que os inimigos, para vingar as súas afrontas, esperasen a que o acusado saíse de lugar sacro para acabar coa súa vida. O papel protector da Igrexa afianzouse grazas ao privilexio de inmunidade polo cal o rei ofrecía ás terras eclesiásticas -previa petición dun bispo ou abade- a posibilidade de librarse de visitas, inspeccións ou imposicións dos funcionarios locais ou dos señores que en zona inmune non podían levar espada.

A Nosa Recomendación: