Nesa procura da orixe dos costumes, inventos, descubrimentos, enfermidades… nesta ocasión decidimos centrarnos en buscar a orixe da sífilis unha das enfermidades máis estigmatizadas e histórica e socialmente controvertidas.
O estigma social ao redor da sífilis está marcado por unha herdanza histórica dramática. Na Europa do século XV, a infección ocasionou un shock máis que equiparable ao vivido co VIH nos 90, chegando a matar ata 5 millóns de persoas en Europa.
Na actualidade, segundo a Organización Mundial da Saúde, danse 12 millóns de infeccións novas de sífilis cada ano, 3 deles en América Latina e o Caribe, polo que é a zona con maior taxa de infección do mundo.
No caso de España atopámonos con que é un dos países da Unión Europea coa taxa máis alta de sífilis (11.1 por cada 100.000 habitantes). Trátase da segunda ITS rexistrada con máis casos notificados, que en 2022 chegou a aumentar un 27,2%, con 8.141 casos, sobre todo entre homes novos (89% dos diagnósticos con información de transmisión).
Que é a sífilis?
A sífilis é unha enfermidade de transmisión sexual devastadora. Provoca graves malformacións, chegando a producir a morte en quen a padece.
Determinar a orixe da sífilis é complicado, e faise aínda máis difícil se temos en conta que hai catro enfermidades similares causadas polo mesmo xénero de bacteria, treponema.
Da gravidade desta enfermidade, baste con dicir que no século XV provocou a morte de máis de 5 millóns de persoas en Europa.
Á sífilis, ademais de haberlla coñecido con denominacións neutras como como búa, buba, mal de bubas, lúes venérea ou avariosis, en distintos lugares e momentos da historia, sobre todo entre os séculos XV e XVII, chamoulla “mal napolitano” por parte dos franceses, “enfermidade polaca” polos rusos, “británica” polos haitianos e “cristiá” polos turcos; os neerlandeses, os portugueses e os italianos atribuíronlla aos españois como “enfermidade española”, “mal español” e “sarna española”, e os españois, á súa vez, referíronse a ela como “mal francés” ou “morbo gálico”. Como se pode apreciar a xenofobia chega mesmo a estes ámbitos.
Cunha incubación de tres semanas de media, esta enfermidade maniféstase coa aparición dunha pápula que se ulcera e convértese nun chancro, unha chaga ovalada e avermellada, no lugar do contaxio, que desaparece ao mes e medio porque, nuns meses, a segunda etapa da sífilis vai comezar. Esta consiste na aparición de multitude de ronchas rosáceas por diversas partes do corpo, os cravos sifilíticos, aos que acompaña as cefaleas, a febre, a dor de garganta e de articulacións, a alopecia e a perda de apetito e de peso. E a terceira fase pode chegar ao ano de desaparecer os síntomas da segunda, pero tamén aos vinte, e pode acabar na morte, tras sufrir cardiopatías, aneurismas, trastornos oculares como a mesma cegueira, tumores, lesións espinales e, como mencionei máis arriba, lesións cerebrais e demencia.
Cal era a causa da enfermidade?
Pensouse que un castigo de Dios polos pecados cometidos pola sociedade.
Así que o primeiro paso para lidar coa mesma era arrepentirse e rezar pola protección divina.
Deus, con todo, enviaba sinais a través doutros medios. Os astrólogos da época afirmaban que o ocorrido tiña relación con dúas eclipses de sol e a confluencia de Saturno e Marte.
“As choivas que caeron no ano en todos os países foron tan copiosas, que a terra se contaminou coa auga estancada. Non era de estrañar que a enfermidade se houbese presentado”, afirmaba un profesor de medicina da época.
A conxunción das estrelas contaminou o clima, o que á súa vez causou unha podremia velenosa do aire. A consecuencia foi a putrefacción do corpo humano.
Críase que o mercurio era o remedio para a sífilis. Era común utilizalo para tratar problemas da pel nesa época. E ese foi o tratamento que se lle recomendou ao soldado alemán. Respirar o gas do mercurio quente.
Pero a cura era peor que a enfermidade. Os pacientes salivaban incontrolablemente, os dentes #caer e perdían a razón. Con todo, seguiuse utilizando por moitos anos, interna e externamente.
Ata que apareceu un novo remedio en 1517: o guayaco, un arbusto que se atopa en Haití. Supostamente, era o que usaban os oriúndos da illa. Labras do tronco cociñábanse a lume lento en auga e o líquido bebíase dúas veces ao día. O tratamento completo incluía pasar 30 días nun cuarto extremadamente quente para suar e botar a enfermidade.
Nesa mesma época estableceuse unha relación entre a sífilis e o castigo divino por un pecado persoal e non colectivo. A persoa contaxiouse por involucrarse nunha relación sexual ilícita.
Nese contexto, as mulleres eran quen transmitía a enfermidade e tentaban aos pobres homes, no estilo de Adán e Eva.
O estigma tamén afectaba os nenos cuxos pais sufrían de sífilis porque era unha condición hereditaria. Xeracións enteiras considerábanse malditas.
A orixe da sífilis
Á vista das numerosas fontes consultadas e a falta de unanimidade, resulta farto difícil determinar un lugar e momento exacto de aparición da sífilis.
- A teoría colombina
Una das hipóteses, bastante difundida, fixa nas viaxes de Cristóbal Colón a América, a orixe da chegada deste mal desde terras americanas. Esta hipótese tería parte da súa xustificación na aparición, apenas tres anos despois da expedición colombina, do primeiro brote masivo no ano 1495 en Nápoles.
Hai varios documentos históricos que apoian que a sífilis chegou a Europa desde América. Gonzalo Fernández de Oviedo, cronista de Indias, afirmou en Historia xeral e natural das Indias que a “enfermidade francesa” —como era chamada comunmente— era habitual entre os nativos da Española1719 e que sería introducida en Italia en 1495 polo exército de Gonzalo Fernández de Córdoba.
Algo parecido escribiu Bartolomeu das Casas en Historia das Indias, quen dixo que os españois tiñan infeccións máis graves que os indios e que estes aseguraban que a enfermidade xa existía antes da chegada dos descubridores.
Hoxe en día, as análises de ADN poñen en dúbida a teoría da chegada na expedición colombina. Un equipo de científicos do Instituto Max Planck de Ciencia da Historia Humana (MPI-SHH) analizou diversos esqueletos en varios lugares de Europa que presentaban signos de sífilis, en cuxos ósos se atoparon rastros de ADN de Treponema, un xénero de bacterias causantes desta e outras enfermidades. A datación dos ósos oscila entre principios do século XV e principios do XVII: por iso sospeitan que a enfermidade probablemente estaba presente en Europa desde antes da primeira viaxe de Colón a América. De todos os xeitos, como hai unha marxe de erro na datación, non pode tomarse como definitiva esta teoría.
Os paleopatólogos modernos que apoian a orixe americana sosteñen que os restos óseos atopados en Europa con posibles signos de sífilis non son unha proba concluínte.
- A teoría precolombina
Outras hipóteses dan por seguro que este mal xa existía en Europa só que non se chegou a identificar e, por tanto, rexistrar documentalmente e darlle un nome concreto. Esta teoría baséase en que Hipócrates en tempos da antiga Grecia xa describiría unha enfermidade cos mesmos síntomas que a sífilis. Ademais, tamén se atoparon esqueletos con danos similares aos que produce esta enfermidade en escavacións realizadas en terras de Pompeya.
Incluso hay autores que muchos de los casos y epidemias registrados como lepra, sería realmente casos de sífilis.
- A teoría da combinación
Formulada no ano 2003 polo historiador Alfred Crosby, que vén dicir que as colombina e precolombina son certas, pois a bacteria chegaría, en tempos dos nosos devanceiros, a través do estreito de Bering fai miles de anos.
- A teoría unitaria
Esta teoría propón que a sífilis orixinouse en África desde os albores da humanidade e que a bacteria causante evolucionou para adaptarse a distintas condicións ambientais, por tanto, distribuíuse en todo o mundo a par da migración humana.
Neste sentido, indicar que nos últimos anos identificáronse diferentes lugares nos que se atoparon a bacteria “treponema”, bacteria próxima á liñaxe da que provoca a sífilis, como é o caso de Brasil, cunha datación de fai uns 2.000 anos.
En resumo, as orixes da sífilis aínda teñen moitos misterios sen resolver.
A sífilis en Europa
O primeiro rexistro de presenza de sífilis en terras europeas remóntase a finais do século XV, e localízase en terras italianas, concretamente na zona de Nápoles, durante unha invasión francesa formada por uns 30.000 homes, a maioría mercenarios. Soldados deste exército contaxiáronse e por iso é polo que o primeiro nome que recibiu esta enfermidade fose o de “enfermidade francesa” (morbus gallicus). De terras francesas este brote estenderíase por toda Europa. A infección atravesou as fronteiras dunha paisaxe politicamente fracturada, desde Francia ata Italia, Suíza e Alemaña, e cara ao norte ata as Illas Británicas, Escandinavia e Rusia.
No medio do caos, varias cousas quedaron claras. A infección parecía comezar nos xenitais. O patógeno parecía viaxar ao longo dos camiños dos soldados mercenarios contratados polos gobernantes en guerra para atacar aos seus rivais, e cos fogares informais e as traballadoras sexuais que seguían as súas campañas.
En 1497 Alejandro Benedetto de Venecia, médico do papa Alejandro VI, observou vítimas que perderan os ollos, o nariz, as mans e os pés. Segundo Benedetto “todo o corpo é tan repulsivo de mirar e o sufrimento é tan grande, sobre todo de noite, que esta enfermidade é aínda máis horrorosa que a incurable lepra”.
En 1527 atopamos ao primeiro autor, francés neste caso, Jacques de Behencourt que escibr sobre a sífilis, introducindo, ademais, o termo “morbus veneris” ou “enfermidade venérea” ao referirse a ela.
No ano 1530 atopamos o momento en que se utilizada a palabra sífilis para referirse a este mal. Sería un médico italiano, Giarolamo Fracastoro. Ata entón adoitábaselle denominar “gran vexigas”.
Fracastoro
Fracastoro, quen ademais de médico era poeta, escribiu o seu inmortal “Syphilis sive morbus gallicus libri tres” (A sífilis ou o mal francés en tres libros). Esta obra é un fermoso poema en latín de 1300 versos. No primeiro libro descríbense as causas da enfermidade e o cadro clínico característico. No segundo libro menciónanse os principais tratamentos, destacando especialmente o mercurio. Finalmente, no terceiro libro relátase como os mariños españois atoparon nativos da illa de Santo Domingo en América infectados con sífilis e como estes explicaban a orixe desta devastadora enfermidade. Os nativos relataban como o seu devanceiro pastor chamado Sífilus, desafiara en tempos inmemoriais ao deus Apolo ou Febo, desatando así a súa ira e sendo por iso o primeiro infectado. Do mito do pastor Sífilus deriva a actual denominación da enfermidade que en tempos de Fracastoro foi chamada o “mal francés”, “morbo gálico” ou “lúes venérea”.
Trataríase, en definitiva dunha nova hipótese sobre a orixe desta enfermidade, neste caso falariamos dunha orixe mítica.
En 1539 o español Ruy Díaz de Isla, cirurxián no Hospital de todos os Santos de Lisboa, afirmaba que a nova enfermidade causara tanto dano que non había unha aldea europea de cen veciños onde dez deles non morresen por este mal. Aínda que fose unha observación esaxerada, si reflicte a impotencia deste médico #ante unha enfermidade que superaba con moito todos os seus coñecementos.
En 1736 Jean Astruc escribiu “De morbis veneris, libri sex”, unha obra na que o autor recompila todo o coñecemento existente na súa época sobre as enfermidades venéreas.
E non sería ata os primeiros anos do século XX que se identificase o organismo que causa a sífilis e o primeiro tratamento con resultados apreciables.
Evolución do tratamento da sífilis
Durante os catro séculos e medio transcorridos ata o descubrimento da penicilina, o tratamento virou ao redor do mercurio. Ata o ano 1943, en que o descubrimento da penicilina, cambiou a terapéutica da enfermidade levada a cabo ata entón.
Nos inicios, houbo dúas formas de tratala: con novos produtos americanos, como o guayaco, e co mercurio. Esta última forma foi a que permaneceu practicamente ata principios do século XX, aínda que de forma máis ensaiada e pautada. Tamén se utilizaron tardiamente os yoduros e o bismuto.
En torno ao ano 1836 empezouse a utilizar o ioduro potásico para o tratamento da sífilis.
O descubrimento a comezos do século XX da arsfenamina (salvarsán), ao principio utilizada soa, e posteriormente asociada ao mercurio ou ao bismuto, supuxo unha achega terapéutica destacable.
O bismuto foi outro dos recursos terapéuticos de gran utilidade, que chegou a desprazar de forma importante ao tratamento con mercurio, e foi utilizado ata 1943, ano en que tivo lugar a introdución da penicilina, a cal pasou a ser pouco despois o tratamento de elección.
En 1909, Paul Ehrlich, comunica as virtudes da Arsfenamina, para o tratamento da enfermidade. En 1921 Robert Sazerac e Constantin Levaditi, introducen os preparados de bismuto no tratamento da sífilis. E 3n 1928 Alexander Felmingo descobre o poder bactericida do Penicilium notatum.
Xa en 1943 utilízase por primeira vez a penicilina, cunha eficacia antes descoñecida.
Outras incorporacións decisivas á antibioterapia fronte á sífilis foron a aparición en 1963 de doxiciclina, décadas despois do descubrimento en 1945 da primeira clortetraciclina ou aureomicina.
Desde entón séguese avanzando na formulación de novos tratamentos para combater esta terrible enfermidade.
Conclusións
Tras este longo, e esperemos que non aburrido, percorrido, concluímos o que xa indicabamos ao principio, e é que a investigación moderna non puido dar resposta aínda á orixe da sífilis venérea. As hipóteses explicativas sobre a súa orixe seguen sendo as mesmas que hai 500 anos: ou viño do Novo Mundo ou derivou dunha enfermidade xa preexistente en Europa por culpa dunha mutación.
E finalizamos coa esperanza de que esta publicación resultouvos e se así foi pedímosvos que pulsedes o botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche, de xeito gratuito, á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
https://academia-lab.com/enciclopedia/historia-de-la-sifilis/
https://bebloomers.com/tu-cuerpo/its-y-ets/origen-sifilis/
https://hipertextual.com/2015/10/sifilis-historia
https://historia.nationalgeographic.com.es/a/sifilis-ya-existia-europa-antes-viajes-colon_15623
https://www.muyinteresante.com/ciencia/24102.html
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6254479/
https://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0716-10182022000400501
