A negra historia da Santa Inquisición

Nesta entrada o noso obxectivo é facer un repaso sobre unha serie de institucións que baixo a denominación xenérica de “Santa Inquisición”, tiña como obxectivo a detección, persecución e castigo da herexía que empezaba a darse na Europa cristiá.

A palabra ten a súa orixe no latín “inquiro”, que significa buscar, e “inquisito”: procura. O obxectivo do Tribunal era a procura e castigo dos herexes.

Convén concretar que cando falamos de Inquisición estamos a falar de dous entes diferentes:

• A Inquisición Medieval, que estivo baixo o mando directo do Papa, e as súas orixes están na persecución dos cátaros ou albigenses, quen eran considerados sectarios por criticar os excesivos luxos da Igrexa.
• A Inquisición Española, que perseguía aos “xudeizantes” (xudeus convertidos ao cristianismo que secretamente mantiñan as súas tradicións).

Tamén coñecida como “O Santo Oficio”, as orixes desta institución atopámolos nunha bula promulgada por Lucio III, Ad abolendam, ao redor do ano 1181 pola que se crea, no sur de Francia a Inquisición Episcopal co fin de perseguir aos cátaros ou albigenses.

No caso concreto da nosa península, os primeiros inquisidores atopámolos na Coroa de Aragón con personaxes como Nicholas Eymerich e Raimundo de Peñafort. En contraposición na Coroa de Castela non existía por entón tal institución, pois a tarefa de persecución de herexía era acometida directamente pola propia Coroa.

 

En 1231 para corrixir a errática e irregular actuación das primeiras institucións de loita contra a herexía, o papa Gregorio IX, mediante a bula Excommunicamus, crea a Inquisición Pontificia ou Inquisición Papal, dependente directamente do sumo pontífice e non dos bispos locais, e recaendo a súa xestión nas ordes mendicantes, especialmente nos dominicos.

Posteriormente, en 1252, o papa Inocencio IV autorizou o uso da tortura para obter a confesión dos reos da Inquisición, mediante a súa bula Ad extirpanda.

Temos que situarnos durante o reinado dos Reis Católicos para, nunha sociedade multicultural (xudeus, cristiáns, musulmáns, moriscos…) na que empezaba a coller forza unha crecente violencia antixudea, e que tivo entre outras moitas consecuencias un incremento dos bautizos en masas, como forma de eludir a persecución dos seus veciños, pero mantendo na maioría dos casos os seus cultos e actividades en segredo. Esta situación alimentou as mensaxes extremistas, sobre todo desde os púlpitos das igrexas, nos que se empezaba a falar da necesidade da limpeza de sangue e do verdadeiro valor dos cristiáns vellos.

Torquemada fíxose eco das protestas dos cristiáns vellos e comezou a predicar acerca da conveniencia de crear unha Inquisición en Castela. En 1478 prodúcese un acontecemento fortuíto no cal se descobre en Sevilla a un grupo de cristiáns novos que facían cerimonias estrañas á relixión cristiá. Isto convence á raíña, quen ordena aos embaixadores de España en Roma que pidan ao papa a creación dunha Inquisición en para Castela e Aragón. a Inquisición foi instaurada formalmente no reino de Castela en 1478, pola bula Exigit sincerae devotionis do papa Sixto IV, para combater as influencias dos xudeoconversos na Sevilla da época, e que autoriza aos reis de España a nomear inquisidores e removelos a perpetuidade.

E xa no ano 1480 constitúese en Sevilla o Tribunal da Santa Inquisición, cuxo único obxectivo polo momento sería vixiar ás comunidades conversas para comprobar que levaban unha vida propia de cristiáns. Logo o seu obxectivo é controlar e xulgar a ortodoxia relixiosa e loitar contra a herexía. Nace así unha das institucións máis crueis da historia. A diferenza doutros capítulos da Santa Inquisición, esta foi promovida pola monarquía e pronto estendeu o seu dominio a outros territorios e mesmo ás colonias americanas. Foi unha institución creada e feita para o novo Estado que estaba a ser creado. Así, terminou converténdose nunha ferramenta do poder real, como unha sorte de organismo policial interestatal, común a todos os territorios españois.

 

Neste Tribunal de Sevilla, en setembro de 1480 chegan os primeiros inquisidores Miguel de Trasfogueiro e Juan de San Martín quen realizan as súas primeiras intervencións investigando a un grupo de criptoxudeos cuxo líder era Diego de Susán. Levántase a acusación de herexía e logo dun proceso, os principais autores son condenados á fogueira no primeiro auto de fe en Sevilla o 6 de febreiro de 1481.

Os obxectivos iniciais buscaban a unidade relixiosa, debilitar a oposición local, acabar coa poderosa facción xudeoconversa castelá, e incrementar os ingresos económicos para o financiamento das campañas da Coroa, xa que cando se procesaba a unha persoa no tribunal, todos os seus bens eran confiscados e pasaban directamente á institución.

A Inquisición Española diferenciábase da Inquisición Pontificia en primeiro lugar porque aos Inquisidores noméaos o Rei, non o Papa, ou sexa que pasan a ser funcionarios de estado e responden as políticas do reino; a segunda diferenza é que en que os procesos non eran apelables en Roma. O Tribunal organizouse de tal maneira que Torquemada foi nomeado Inquisidor Supremo para Castela, Aragón e Sicilia, formando parte do tribunal o cardeal Mendoza, Miguel Trasfogueiro e Juan de San Martín. A sede primitiva estaba en Sevilla, trasladándose logo a Toledo. A autoridade do Inquisidor Supremo era inapelable. O Inquisidor Supremo presidía un consello chamado supremo, composto por cinco ministros.

O Papa Clemente VIII outorgoulles facultades de revisar todo tipo de impresos e manuscritos e de prohibir a lectura e circulación de todos os libros e papeis que xulgasen prexudiciais á moral ou contrarios ás dogmas ritos e disciplina da igrexa.

Na Inquisición española, correspondía ao consello Supremo nomear aos membros dos Tribunais Subalternos con xurisdición sobre todo o territorio do reino e de ultramar.

Os Tribunais estaban formados por dous xuíces letrados e un teólogo, tiñan o trato de Señoría e debían vestir traxe eclesiástico. Había un fiscal acusador e un xuíz de bens que taxaba as posesións confiscadas aos acusados. Asistíaos un número de persoal auxiliar que cumpría diversas funcións; entre eles, os máis importantes para a historia foron os notarios, que escribían todas as preguntas e respostas feitas aos presuntos herexes e que hoxe son moi valiosos documentos, inclusive anotaban as declaracións feitas cando o acusado era sometido a tortura, como veremos neste exemplo dunha confesión arrincada baixo a tortura.

Ademais, en cada pobo ou cidade había comisarios que debían cumprir as ordes do tribunal da rexión. As súas funcións eran as de difusión dos edictos da Inquisición, especialmente o edicto de fe que se lía nas igrexas. Debía facelos cumprir, investigar os casos de herexía que puidesen presentarse e arrestar aos sospeitosos.

Logo estaban os “familiares” que exercían a función de vixilancia e protección dos membros do Santo Oficio e secundaban aos comisarios nos arrestos. É importante facer notar que todos os membros, comisarios e familiares do tribunal gozaban dunha indulxencia plena mentres durasen as súas funcións. Isto quere dicir que ían directamente ao ceo.

A xurisdición do tribunal abarcaba todas as posesións españolas, as sedes que se foron creando ao longo da súa actuación foron: Sevilla, Córdoba, Cidade Real, Toledo, Conca, Murcia, Valladolid, Santiago, Logroño, Selecta, Llerena, Zaragoza, Barcelona, Valencia, Baleares, Xaén, Canarias, e en América: Méjico, Lima e Cartaxena de Indias; en Italia en Sardeña e en Sicilia. O tribunal de Cidade Real foi trasladado co tempo a Madrid.

O establecemento da Inquisición en España non foi acatado en todas as cidades con igual beneplácito. Nalgunhas rexións houbo unha forte oposición e no reino de Nápoles, vasaio de Aragón nunca se puido establecer pola oposición dos Baróns que nunca a admitiron, é un exemplo digno de admiración.

Mesmo en Aragón, as Cortes demoraron dous anos en acatar o establecemento da Inquisición á maneira de Castela, a pesar de que a inquisición pontificia funcionaba desde o século XIII. Ao pouco tempo de instalada foi asasinado o Inquisidor Gaspar Xograr e logo o seu sucesor, Pedro de Arbués. Pero logo os promotores destes asasinatos foron descubertos e protagonizaron os primeiros autos de fe de Aragón a partir de 1485.

Os procedementos da Inquisición Española eran similares ao da episcopal. Incluían os interrogatorios durante a tortura do que daremos un exemplo, e o eufemismo da relaxación ao brazo civil, onde sabían que a pena era a morte na fogueira.

O uso da tortura era común, moitas veces só consistía en mostrar ao reo a sala de tormento, os verdugos e os instrumentos de tortura. Con só mostralos conseguíanse confesións e delacións.

Nos casos de queol reo insistise nas súas conviccións era sometido efectivamente a tormento. Os máis usados eran:

• A corda, consistía en suxeitar ao reo nunha mesa e logo dar voltas a un cordel arroiado aos seus brazos e pernas producindo estiramento das articulacións e unha forte dor
• O tormento da auga consistía en verter auga sobre o rostro do torturado impedíndolle respirar
• O garrote consistía nunha táboa sostida por catro patas con garrotes que se axustaban até producir dor
• No tormento da garrucha o torturado era atado das mans, elevado e deixado caer violentamente sen chegar ao chan, o que provocaba intensas dores nas articulacións

 

Baixo a lóxica da Inquisición, unha simple acusación de bruxaría, pacto demoníaco, alquimia, homosexualidade (sodomía), paganismo, herexía (desobediencia dos mandatos cristiáns) ou apostasía (rexeitamento á dogma católico) eran suficientes para motivar unha investigación.

Durante a mesma, calquera aparente confirmación de sospeita carrexaba un xuízo e unha sentenza. Os acusados non tiñan maior oportunidade de defenderse, ou xeralmente tíñana logo de ser destruídos física e psicoloxicamente baixo tortura.

Non, había un longo tramo á fogueira. Xeralmente o proceso podíase dividir en seis partes:

1. Edicto de fe: Isto non era máis que a invitación a denunciarse a si mesmos, se é que alguén se cría herexe, así como a denunciar a outros. Este período correspondía a un lapso de entre 30 e 40 días.
2. A detención: Despois de levantar o informe coñecido como “sumaria”, que recollía os testemuños de cargo contra o acusado, procedíase ao arresto, e este ía acompañado da confiscación dos bens; se era unha persoa de alto rango, permitíaselle ter un ou dous criados que permanecerían encerrados con eles.
3. A instrución: Unha vez detido, o presunto culpable permanecía illado na súa cela durante semanas ou meses. Moitos non sabían de que estaban a ser acusados e só tiñan contacto co seu carceleiro. Cando finalmente os inquisidores interrogaban ao prisioneiro, as preguntas tiñan que ver cos oficios que desempeñara até entón, quen eran os seus pais e avós; cidades onde vivira; cónxuxes, fillos, estudos e viaxes realizadas. Despois comprobábase que coñecese as principais oracións católicas e pedíaselle que dixese as razóns polas cales estaba detido e que confesase os seus pecados.
4. A tortura: O proceso anterior repetíase até tres veces con intervalos dalgúns días. Se tras o terceiro interrogatorio o prisioneiro non confesaba, levábaselle á cela de tortura, onde só podían acceder o escriban, os inquisidores e o verdugo. A tortura aos prisioneiros era para facelos confesar, aínda que os inquisidores eran conscientes de que o tormento non era un medio seguro de obter a verdade.
5. O veredicto: Chegado este punto era imposible declarar a un acusado inocente, era preferible dicir que non había probas suficientes. Segundo o grao de culpabilidade distínguense tres tipos de acusados:

• Herexes que negan selo a pesar das probas.
• Culpables que o confesan.
• Pertinaces

Aos primeiros dous permitíaselles a reconciliación a través de diferentes abxuracións, a cal dependía do tipo de delito. O terceiro grupo dividíase á súa vez en tres categorías, ningunha cun final desexable.

6. O auto de fe. Cando había una certa cantidade de condenados pola Inquisición, celebrábanse os chamados autos de fe. É o elemento máis coñecido dentro do Santo Oficio debido a que era unha representación teatral na cal o preso era xulgado e logo era castigado e era o caso axustizado. Eran cerimonias que duraban un día enteiro, desde a mañá até a noite, con gran pompa e boato. Debíase realizar un domingo ou un día festivo para que todos os habitantes puidesen asistir; días antes líase unha proclama pública para convidar á poboación. Comezaban cunha procesión das autoridades civís e eclesiásticas e finalmente os condenados eran trasladados desde a prisión facía o lugar onde se realizaría o auto de fe, vestidos con roupas infamantes chamadas sambenitos, palabra que é unha deformación de “saco bendito”, e que consistía nunha túnica e un chapeu en forma de cucurucho, o cal debía de levar durante todo o proceso até a súa absolución ou axustizamento. Un predicador pronunciaba un sermón para atacar a herexía, despois facíase a lectura das sentenzas e, unha vez terminada a lectura, un destacamento levaba aos condenados aos lugares de suplicio; inmediatamente despois arroxábanse os corpos á fogueira para reducir a cinzas os cadáveres. Isto podía tomar toda a noite.

Existen moitas obras pictóricas que representan os autos de fe que se produciron polos reinos da monarquía hispana, véndose a partir deles a gran popularidade que tiñan.

Os métodos da inquisición eran particularmente violentos. A tortura, a humillación pública e a morte eran prácticas comúns na súa loita por impor a dogma cristián. Eran practicadas baixo o precepto de que a mortificación do corpo salvaba ou purificaba a alma, de modo que era normal exercer violencia sobre un acusado até arrincarlle a confesión desexada. Unha vez obtida, procedíase a un castigo exemplarizante, como a queima na fogueira ou o afogamento, e a miúdo os bens e propiedades do sentenciado eran confiscados pola Igrexa.

Doutra banda, desde principios de século XVI preocupáronse os Reis Católicos de establecer nos seus estados a vixilancia de libros, reservando á autoridade real o dereito de conceder as licenzas de impresión. A Pragmática do 8 de xullo de 1502 prohibiu, en efecto, “aos libreiros, imprimidores e mercadores e factores? imprimir de molde ningún libro de ningunha facultade ou lectura, ou obra que sexa, pequena ou grande, en latín ou en romance, sen que primeiramente haxan para iso nosa licenza e especial mandato, ou das persoas que para iso noso poder houberen?.

 

Foi a Inquisición a que, co consentimento do emperador Carlos V e do Papa Pablo III, asumiu a tarefa de publicar en España os primeiros Edictos e Índices prohibitorios e expurgatorios. O emperador fixera que a Universidade de Lovaina redactase un catálogo de libros prohibidos, e o inquisidor xeral Fernando de Valdés mandouno reimprimir en España, engadíndolle unha lista suplementaria de libros, “condenados pola autoridade do Consello da Santa e Xeral Inquisición”.

 

E é que o Santo Oficio utilizou distintas maneiras de control sobre os libros, unha delas foi a denuncia. As denuncias eran utilizadas en calquera ámbito, incitábase a denunciar a persoas que tivesen na súa poder ou lesen libros prohibidos. Os que denunciaban principalmente eran colaboradores da Inquisición como: calificadores, visitadores, comisarios, etcétera, pero tamén había persoas relacionadas coa universidade e coa mesma institución eclesiástica. Por tanto había un ambiente de medo e desconfianza contorna ao libro, que por suposto interesaba manter á Inquisición para seguir exercendo o control.

Entre os numerosos perseguidos pola Inquisición podemos citar personaxes coñecidos como Galileo Galielei, acusado por defender o modelo heliocéntrico, o modelo copernicano do sistema solar, quen en século XVII tería que defenderse ante os tribunais da Inquisición acusado de atentar contra as consideracións eclesiásticas, ao defender que a Terra vira en torno do Sol, fronte ao modelo xeocéntrico (o Sol vira ao redor da Terra) proposto por Aristóteles e defendido polo canon eclesiásticos. Galileo terminaría vendo como no primeiro xuizo a súa obra sería condenada e no segundo veríase obrigado a renegar publicamente das súas teorías. Aínda que baixo a presión da Inquisición negou a súa propia teoría, fíxoo de mala gana, agregando segundo a lenda un comentario desafiante: “Eppur se muove” (e sen embargo, móvese).

Outro caso coñecido é o de Juana de Arco, nova guerreira do século XV, coñecida por encabezar o exército francés na súa loita contra os ingleses e que facilitou que se puidese coroar o monarca Carlos VII. Juana, tras ser capturada polos borgoñons e entregada a Inglaterra, foi axuizada por herexía e queimada en público en Ruan, unha sentenza que responde claramente unha represalia de tipo político, disfrazada de xuízo eclesiástico.

No caso de España, o humanista Antonio de Nebrija que chegou a sufrir unha acusación aínda que terminaría absolto. Hai un caso moi comentado que foi o de Frei Luís de León, pola súa tradución do cantar de cantárelos foi procesado e posto en prisión. Absolto ao cabo de cinco anos acuñou ao volver á súa cátedra a frase: “diciamos onte…”. Outros relixiosos, como Santa Teresa de Jesús, San Juan da Cruz tamén sufriron procesos.

En definitiva, a Inquisición tivo o principal papel durante a expulsión dos xudeus de España, aínda que tamén se ocuparía da persecución de bruxas e os protestantes, ao longo dos séculos XVI e XVII, para finalmente, xa no século XVIII, centrarse nos masons e os seguidores da ilustración e da Revolución Francesa.

Durante toda a Idade Moderna, a Inquisición tivo un papel menos importante no cal se vixiaban as condutas de todos os veciños do reino, vixiando de preto aos posibles protestantes ou vindos das diferentes herexías, que pertencesen aos devanditos reinos, por tanto non tiñan poder sobre os estranxeiros que residisen. A súa abolición foi aprobada no marco das Cortes de Cádiz en 1813, Fernando VII restáuraa en 1814, a súa abolición definitiva non se produce até 1834. Con todo, a coñecida como ?Romana? non deixou de existir. En 1965 cambiou o seu nome a “Congregación para a Doutrina da Fe”, cuxo campo de acción limítase dentro da mesma Igrexa.

Para terminar con este breve resumo sobre a Inquisición española debemos de eliminar a gran lenda negra que hai ao redor desta e que aínda que foi intransixente en moitos motivos, non chegou a executar como se pensa a tantas persoas.

Descoñécese a cantidade de persoas que perderon a vida en mans da inquisición, sometidos a tortura física (para obter confesións de bruxaría, feiticería, herexía ou sodomía) e a castigos exemplarizantes, que ían desde a queima na fogueira até o afogamento. Mesmo se chegou a someter a xuízo a animais, baixo a lóxica de que albergaban entidades demoníacas, así como a sancionar e destruír libros, e perseguir aos seus autores.

Segundo os estudos de García Cárcere, o cal estudou e realizou diversas gráficas sobre o mundo dos procesados pola Institución, o número total de procesados foi de 150.000 persoas, das cales só un 2%, é dicir, 3000 persoas foron executadas entre os anos 1560-1833, deixando só as cifras máis altas nos inicios comentados con anterioridade.

Aínda que as cifras non son exactas, o certo é que non só a Inquisición foi culpable. É dicir, como os membros do Tribunal Eclesiástico non podían ser verdugos nin torturar, sempre existiu unha colaboración Igrexa-Estado, polo que os gobernos de Alemaña, Francia, España, etc., foron os brazos seculares que realizaban tanto as torturas como os autos de fe.

 

A Nosa Recomendación:

Fontes:

• Inquisición española y mentalidad inquisitorial. Alcalá, Á. (1984). Barcelona: Ariel.
• Inquisición y censura de libros en la España del siglo XVIII. Defourneaxus, M. (1973), Madrid, Taurus.
• La inquisición española. Kamen, H. (1965). Barcelona. Crítica
• Breve historia de la inquisición en España. Pérez, J. (2009). Barcelona: Crítica. Inquisición. Máxima Uriarte, Julia.