Unha nova incursión na mitoloxía galega para atoparnos cunha criatura fantástica, a coca, o dragón da mitoloxía galega.
A mitoloxía galega
Galicia é unha terra chea de lendas e seres mitológicos. Algunhas se foron perdendo co transcorrer do tempo, pola contra, outras chegaron ata os nosos días, formando parte da memoria colectiva do pobo galego.
As figuras mitológicas galegas son un tesouro cultural que resistiu o paso do tempo e segue cativando a xeracións presentes e futuras.
Qué é a coca?
Estamos a referirnos a unha criatura enigmática, que forma parte das lendas máis antigas, e por tanto as referencias que se poden facer sobre ela, proceden do acerbo cultural e a memoria transmitida polos nosos antepasados.
A lenda que marca a súa orixe pertence a un tronco común en moitos pobos e pódese resumir nun argumento que asegura a existencia dun monstro, en xeral en forma de dragón ou serpe, que en moitas ocasións vive no mar e esixe periodicamente a entrega dun humano, normalmente unha muller nova e virxe, a cambio de non acabar coas vidas e facendas dos veciños do lugar. Este relato atópase en lugares tan diferentes como Escocia, Países Escandinavos, Senegal, Vietnam ou Xapón.
A coca adoita ser descrito como un ser de aspecto monstruoso, unha especie de ser hibrido, entre un dragón e unha serpe. No seu parte dorsal ten dúas enormes ás. Está dotado con catro patas nas que posúe unhas poderosas garras, mentres a súa cabeza conta co protagonismo duns enormes e tenebrosos ollos os seus fauces están dotadas dunha temible dentadura.
Trátase dun ser que vive na auga, nos mares e ríos. Segundo a lenda, habitaba na ría de Vigo, dedicándose a aterrorizar aos habitantes da zona e procurando facerse con mozas para saciar o seu apetito.
Para os máis incrédulos, dise que a coca talvez fose un depredador, un crocodilo podería ser, que chegase accidentalmente ás costas galegas. Ou talvez un tipo de serpe.
Hai que dicir que seres similares á coca atópanse tamén noutras zonas do territorio español, aínda que cunha denominación diferente, pois para referirse a estas criaturas, fálase da tarasca, unha especie de dragones que campaban ás súas anchas polas costas e ríos de todo o territorio peninsular e mesmo de Francia, onde estas criaturas aterrorizaron á xente ribeirega e aos bos viticultores da cidade de Tarascón, a beiras do río Ródano, en Borgoña.
Nesta cidade, o monstro Tarasque, “metade animal, metade peixe, máis gordo que un boi, máis longo que un cabalo, con dentes como espadas e grosos como cornos, protexido a cada lado con dous escudos” escondeuse no río Ródano, “onde matou os transeúntes e afundiu barcos”. Os Tarrasque viviron cara ao ano 309 d.C., nas marismas próximas a esta cidade. Pero, do mesmo xeito que Coca de Redondela, o reino demoníaco da Tarasca chegou ao seu fin. Desafortunadamente para el, Santa Marta evanxelizou preto. Advertida pola poboación aterrorizada por este monstro, ela valientemente enfrontouse a el.
La Tarasque
Conta a lenda da Tarrasca de Tarrascón que ela o atopou feliz en vida, saboreando a un home enteiro. Pero esta sería a última comida deste monstro codicioso! Santa Marta asperxeu auga bendita sobre a codiciosa criatura e esta quedou durmida. Aproveitando o letargo do monstro, quizais provocado pola auga bendita ou quizais pola dixestión do home que tragara, os aldeáns matárono con espadas e pedras. E así se extinguiu o último crocodilo, é dicir, o monstro tarrasco, desa rexión do Ródano.
Algúns din que o Tarrasque foi un ser procedente da imaxinación celta. Din que existiu un ser mitológico ao que os celtas que vivían no que hoxe é Francia e a península Ibérica alcumaron Tarasca. O seu corpo era metade muller e metade serpe. Era experto en enganar e seducir aos homes, a quen logo mataba e devoraba.
A coca en Galicia
En Galicia, a Coca está documentada en primeiro lugar en Ourense, no ano 1437, e máis tarde en Santiago, Lugo, Betanzos, Ribadavia, Tui, Baiona, A Coruña, Noia e Pontevedra.
Aínda permanece viva en Redondela, onde está documentada desde 1599, e en Monção (Portugal), área portuguesa na que tamén existiu en Coimbra, Évora, Viseu, Porto, Braga, Viseu e outros moitos lugares.
Como diciamos antes, a primeira mención da Coca en Galicia témola nun documento ourensán de 1437 publicado por Ferro Couselo no que se recolle a mediación do bispo da cidade Don Diego e os rexedores e xuíces nunha disputa entre confrarías sobre a orde que haberían de seguir na procesión, estipulándose que a coqa ou coquetriz dos zapateiros da confraría de Santa Eufemia ocupase o terceiro lugar segundo tíñase costume (o que indica que xa viña celebrando con anterioridade).
En xuño de 1441aparece unha nova mención da coca de Ourense, nun documento no que se ordena desprazala ao final da procesión “porque dita coqa é escandalosa”.
En Santiago atopamos que en 1579 fálase da confraría dos zapateiros co seu oficio da coqa, representando a historia de San Jorge dacabalo cando foi o do dragón e a doncela, tanto na procesión do Corpus como na festa de San Roque, do mesmo xeito que sucedía en Betanzos ou na Coruña.
En Pontevedra era o gremio de zapateiros de San Julián, que polo menos desde 1552, sacaba a coca que encabezaba a procesión.
Peculiar é o caso de Betanzos, porque alí a coca non ía como unha seda, senón que era unha figura portante de corpo flexible de tea e cabeza de madeira que levaban catro raparigos cuxas pernas sobresaían por baixo como nos dragones chineses, encargándose o primeiro de mover a cabeza e manexar o mecanismo que lle permitía abrir e pechar a boca. O pobo denominábaa camelo (e así a chaman tamén os visitadores arzobispales do século XVII que piden a súa desaparición), porque tiña chepas nunha das cales cabalgaba un boneco coñecido, como Juan Ynfante. Ía acompañada de gardas, paxes e un Rey, e durante o seu percorrido urbano paraba #ante as casas dos veciños tidos por judaizantes aos que ameazaba mentres a multitude colmábaos de improperios.
O crocodilo de Ares, semellante ao camelo de Betanzos, vivía na praia de Sabadelle, facéndose visible cada vez que se producía baixamar.
A presenza de figuras semellantes á coca, detéctase noutros lugares como na cova do Rei Centolo, en Argomoso, así como un amplo conxunto de narracións que as vinculan coas lendas de desencantamiento dun tesouro, moitas veces situado á beira dunha fonte, ou ao tributo das cen doncelas.
Temos tamén noticias de cocas en Ribadavia (Ourense) onde lla coñecía como A Becha (a Bicha) e consérvase documentación desde 1579.
Na Coruña, onde hai datos desde 1683 sobre unha Coca que perviviu ata o século XVIII -suprimiuse en 1778-, a cal levaba encima un xudeu ou fariseo cun letreiro nas costas.
Sempre era o gremio de zapateiros o que a sacaba e frecuentemente o de mareantes cunha danza de espadas o encargado de sometela, rememorando a loita entre San Miguel ou San Jorge e o dragón, trasunto á súa vez de antiquísimos mitos indoeuropeos. En moitos casos e do mesmo xeito que sucede hoxe en Redondela, a Coca saía no contexto do Corpus pero desvinculada da procesión, probablemente polos escándalos que provocaba, tanto polos improperios do público como pola actitude dos que a levaban ou viaxaban dentro dela que aproveitaban o tumulto para sacar os brazos pola boca ou outras aberturas e subtraer obxectos das tendas ou da xente.
A case total desaparición da Coca en Galicia debeuse en boa medida para o efecto das prohibicións de Carlos III (20 de febreiro de 1777, 21 de xullo de 1780 e 10 de abril de 1782), vetando os disciplinantes, empalados e outros espectáculos semellantes, así como os gigantones, gigantilla e Tarasca, que só servían para aumentar a desorde e distraer ou arrefriar a Devoción da Maxestade Divina…
Estas disposicións reais puxéronse lentamente en vigor polos Consistorios galegos e, segundo despréndese da documentación de Santiago, Pontevedra e A Coruña, foron ben recibidas polos gremios, que vían así a posibilidade de librarse dos gastos e molestias que lles ocasionaba a obrigación histórica de organizar estes xogos.
Fóra de Galicia hai unha historia parecida á da coca de Redondela, que aparece no Sablón do Espartal, praias da antiga tría de Avilés, en Asturias, alá polo século XVII. Conta que unha culebra monstruosa subiu polos cantís da Garita de San Cristóbal, buscando acubillo nunha cova, desde a que atacaba ás xentes e gando do lugar. O mariñeiros de Sabugu armáronse con sabres e tentaron abater a este ser, en lugar coñecido como A Sablera. Pero foi en balde. A solución atopárona os frades do Convento de Raíces que deron para comer á culebra un capitel de pedra, envolvido en peles, a modo de res preparada para o sacrificio. O monstro morreu rebentado e a xente abriu o corpo do animal para sacar o capitel, que máis tarde sería utilizado como pila bautismal.
A lenda da coca de Redondela
Trátase da máis famosa de todas as lendas galegas sobre a coca.
Atopamos varias versións, moi similares, que seguidamente transcribimos.
- Relato de X.M Cabaleiro Santos, de Catapeixe, Cesantes (Redondela) en febrero de 2009 (extraído de https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=1489)
No século XVI, na desembocadura do río Alvedora, uns mozos quedaron ensimesmados vendo un estraño acontecemento no fondo do río, parecía coma se unha pota xigante estivese a cocer debaixo das augas. Pronto chegaría máis xente, quen atemorizado puxéronse a rezar.
De súpeto, do fondo do río emerxeu un enorme dragón, de cor verde, e a pel cuberta de limo. Esta visión fixo que todos os presentes quedasen paralizados polo medo, contemplaron como o dragón coa súa boca colleu a unha nova e levoulla con el ao fondo do rio, desaparecendo ambos.
Esperaron un tempo e ao ver que non acontecía nada, decidiron retirarse aos seus fogares, pero en conmemoración diso, todos os anos, nesas mesmas datas, máis ou menos na celebración do Corpus Christi católico, deixábase a unha moza no m ismo lugar onde aparecera o dragón, a modo de sacrificio, para satisfacelo.
Pero pasados varios anos, fartos desta situación, decidiron armarse cunhas espadas e enfrontarse ao dragón, o que fixeron a noite en que apareceu, e dándolle morte. Felices polo resultado obtido, celebrouse unha gran festa, os homes bailaban coas súas espadas manchadas co sangue do dragón, e cargando coas mozas sobre os seus homes. A partir de entón, todos os anos celébrase “a Festa dá Coca”.
- Outra versión con mais detalle, sería a seguinte:
O pequeno pobo pesqueiro de Redondela, durmía ese día nun apracible estancamento. Os pescadores, que xa saíran ao amencer para traer o noso peixe diario, xa regresaran do seu traballo.
Dous nenos camiñaban pola desembocadura do río Alvedosa, en dirección á Ría de Vigo. Miraron ao mar e notaron que a auga se movía de maneira estraña. Ao intre, viron que a auga empezaba a burbujear, como unha cacerola de rico cocido galego.
Asustados por isto, fuxiron do lugar que discorría polo Caminho dá Portela cara ao pobo de Redondela, onde vivían. Mentres corrían, de cando en vez miraban cara atrás con medo, buscando nerviosamente cos seus ollos algún monstro, algunha doce nena, ou algún outro ser aterrador dos moitos que hai en Galicia, e que os estaría perseguindo.
Ao chegar ao pobo, viron a moita xente asustada, rezando cos seus rosarios e lamentando en voz alta que chegara a hora do fin do mundo. Dixeron que aparecera en Redondela un animal estraño e monstruoso, con corpo de dragón.
Tiña unha cola enorme, con forma de gran serpe. E esa cola, dicían os asustados veciños, era tan afiada como os paus que se utilizaban para sacar os berberechos da area. Este animal demoníaco apareceu entre as ondas do mar preto da desembocadura do río Alvedosa e arrastrouse cara a terra firme.
Todos podían ver as fortes garras das súas catro patas. Na súa cabeza, as súas dúas diabólicos ollos vermellos brillaban como brasas. A súa boca, de enormes mandíbulas, estaba moi aberta e estaba armada de grandes dentes puntiagudos. O monstro verdoso e malvado avanzou siniestramente cara a un grupo de persoas, que se atopaban alí paralizadas de terror #ante a aparición demoníaca. Movía a súa enorme cabeza dun lado a outro. De súpeto, abalanzouse e agarrou a unha nena que estaba preto e arrastrouna á auga. Ambos desapareceron. A xente do pobo estaba aterrorizada. Día e noite todos falaban desta estraña aparición do monstro mariño, que sería o Leviatán descrito na Biblia, aseguraron algúns.
Ao cabo duns días, o monstro regresa e ataca de novo a outros nenos, sempre os máis pequenos e belos, segundo contan ata o día de hoxe os veciños, e lévallos ao mar. E unha e outra vez… e outra vez. O terror apodérase dos residentes.
Un día, un mariñeiro navegaba pola cala de San Simón e pasou preto da illa do mesmo nome, non lonxe de Redondela. Escoitou aos nenos gritar. Desviou o barco achegándose á illa. Para a súa sorpresa, descubriu que os berros procedían de varios nenos de Redondela que foran secuestrados polo monstro mariño. Probablemente a criatura malvada e glotona gardábaos alí, na illa de San Simón, como subministración de alimento para as súas comidas.
O mariñeiro navegou o máis rápido que puido ata o pequeno porto de Redondela. Ao chegar alí, informou os veciños que atopara aos nenos desaparecidos. Chegara o momento de vingarse do monstro diabólico. Os homes correron cara ao ferreiro do pobo, quen lles fixo espadas a todos. Normalmente, segundo as leis feudais da Idade Media, á xente común non se lle permitía portar espadas. Pero esta foi unha excepción. Ben armados, os redondelanos aproveitaron a marea baixa, cando unha franxa de terra une a illa de São Simão con terra firme, e dirixíronse á illa. Alí atoparon aos nenos prisioneiros do monstro. Tras unha dura loita, os homes de Redondela conseguiron acabar con aquel monstro.
- Temos tamén a versión que expón José Martínez Crespo no seu libro “Corpus Christi en Redondela”:
Un animal estraño e monstruoso , con corpo de dragón terminado nunha enorme cola como de gran serpe, con enormes ás semellantes ás dun morcego colosal, fortes garras nos seus catro fornidas patas e unha cabeza na cal relucían como ascuas uns ollos terribles, abríndose na parte inferior unha boca de mandíbulas enormes armadas de fortes e aguzados dentes, xurdiu das embravecidas ondas do mar e avanzou por terra firme ata Redondela, onde devorou a dúas raparigas sen que ninguén puidese impedilo, antes de volver a zambullirse e desaparecer.
A Coca irrompeu en Redondela alá polo século XIV, segundo narrou Leandro Carré Alvarellos en “As lendas tradicionais galegas”, e repetiu a súa incursión unha e outra vez, levándose sempre, coma se previamente elixíseas, ás mozas máis fermosas da vila.
Contan que Xan Carallás navegaba pola enseada cando escoitou os queixumes das raparigas, cativas na illa de San Simón e correu ata Redondela para formar un exército cos homes máis valerosos, que armado con espadas deu morte á besta e liberou ás novas, levándoas de volta ao pobo xunto aos restos do monstro mariño.
Eran as festas do Corpus Christi e desde entón din que tanto a Coca como as mozas e os seus salvadores integráronse na procesión, co baile de “as penlas” (unhas nenas vestidas de branco e con ás que bailan sobre os ombreiros dunhas mulleres chamadas “burricanas”) e “a Danza das Espadas” dos vitoriosos mariñeiros.
Segundo este autor, a Coca non ten sentido sen o Corpus. Do latín tardía Cocatrix (crocodilo) foi o nome que recibiu en Galicia o dragón que en numerosas localidades acompañaba a procesión. Así o contaba o Padre Sarmiento en 1760: “En Galicia, e en especial en Pontevedra, non se chama Tarasca senón Coca e leste é nome máis apropiado para o que representa na procesión do Corpus (…) A cabeza da Coca de Pontevedra non tanto é de serpe como de Cocatrix, o crocodilo e, por conseguinte, o Leviathán que Cristo venceu”.
- Por último, a versión extraída de “A flor da auga” (Edicións Xerais de Galicia), coincidente coa que nos conta Alberto Álvarez Peña na súa “Mitoloxía galega”, e que conecta a orixe mítica da coca coas tradicións dos castros e os relatos de serpes. Estes autores dinnos o seguinte:
A Coca foi primeiro unha doncela que choraba por uns amores desgraciados. De tanto chorar, case non se dá conta de que lle saían ás. Tentou voar, pero non puido porque, ao mesmo tempo, saíralle unha longa cola. Os seus beizos transformáronse nunha horrible boca de réptil e as súas bágoas formaron o río Alvedosa, que terminou por arrastrala ao mar.
Xa convertida en serpe, presentouse un día, de súpeto, en Redondela. Xurdiu das ondas do mar, que estaba enfurecido e, nun veloz ataque, devorou a dous jovencitas que xogaban na praza da vila. Repetiu moitas veces o seu ataque, levándose sempre ás mozas máis fermosas.
Os veciños de Redondela fixeron unha asemblea e escolleron aos vinte e catro homes máis fortes e valentes, dándolles a misión de atacar á besta durante a súa próxima aparición. A campá da igrexa deu o aviso da chegada do monstro e os vinte e catro elixidos acosárono, dándolle morte coas súas espadas.
Formouse deseguido unha gran procesión ao redor do cadáver da besta e os vencedores empezaron a bailar. As mozas seguiron o baile, levando nos seus ombreiros ás nenas máis pequenas, e bailando con elas no alto. Ese é a orixe da danza das espadas e de de o baile das penlas, cos que anualmente se celebra a morte da Coca, desde tempos moi remotos.
Esta bela lenda unifica as dúas lendas que hai sobre a Coca: a do monstro que ataca Redondela e a da transformación da doncela. Non é algo extraordinario. Todo o folclore galego está cheo de raparigas que se transforman en culebras.
Lendas parecidas en Europa
Ademais do xa comentado ao principio deste post, sobre a tarasca en Francia, en toda Europa era frecuente sacar na procesión do Corpus a imaxe con rodas dunha serpe-dragón, símbolo das forzas demoníacas vencidas polo Sacramento. Coñecida na maior parte dos sitios co nome de Tarasca.
Os primeiros testemuños europeos de Tarascas do Corpus témolos en Flandes nos séculos XIV-XV (Anveres, 1398, Lovaina 1411, Aalst, 1424…), aínda que hai probas da existencia anterior de dragones nas procesións e rogativas da Ascensión, que segundo Avito de Vienne foron instituidas en Francia por San Marmerto no século V.
Tarasca del Corpus
Estes dragones simbolizaban ao diaño e eran queimados pasados os tres días de rogativas, un costume que se mantivo ata o século XIII, conforme o testemuño do predicador francés Xaques de Vitry. Posteriormente deixaron de queimarse, pero os dragones seguiron saíndo nas procesións das rogativas ata o século XVIII (por exemplo: o Graoully de Metz).
Tamén se atopan seres parecidos á coca en Escocia, Gales e Inglaterra, e mesmo, fóra do territorio europeo, por exemplo, en China.
A festa da Coca en Redondela
Na vila de Redondela (Pontevedra), nin as ordenanzas ilustradas nin as disposicións do bispo de Tui conseguiron acabar cunha figura á que o pobo denominaba “Santa Coca” e que se mantivo viva ata os nosos días, aínda que na actualidade salga desvinculada da procesión do Corpus sendo obxecto dunha festa independente, a Festa dá Coca.
Desde o día da derrota do monstro, celébrase en Redondela a “Festa da coca”, na que se baila a vistosa Danza das Espadas, para celebrar e rememorar a fazaña. Xunto a eles bailan as penlas, nenas vestidas de branco con pequenas ás que representan ás mozas virxes, aos ombreiros das burras, mulleres que simbolizan aos seus maiores. A festa, as alfombras florais e a escenificación da morte da coca de Redondela atraen a miles de persoas a esta localidade, para participar nunha festa que se prolonga durante catro días.
Só a cabeza da magnífica recreación da coca, que desfila polas rúas de Redondela, consérvase tal e como aparecía nas fotografías dos anos 20. A figura da criatura foi sometida a varias restauracións ao longo dos séculos. Respecto a as alfombras, tense constancia do costume de alfombrar as rúas ao paso da procesión desde o século XVI. Das alfombras florais, doutra banda, só hai noticia a partir de 1950. Parece ser que ao principio só era. espadanas e flores esparexidas polas rúas. O seu deseño artístico xorde a partir de 1965.
Os inicios da festa remóntanse a 1482. O Concello de Redondela e os gremios achegaban imaxes á procesión, pero tamén danzas e outras representacións. A que terminaría pervivindo no tempo sería a loita de san Jorge co dragón, a coca.
En Monçao, alén do río Miño, tamén se celebra. A diferenza entre Galicia e Portugal é que no país veciño mantense a figura de san Jorge, que segue sendo quen se enfronta e vence ao monstro.
As primeiras noticias sobre a Danza das Espadas de Redondela datan do século XVI.
En todo caso, a lenda da coca é un vínculo emotivo entre o pasado mitológico de Galicia e as súas festividades contemporáneas.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
A flor da auga. De Miranda, X y Riegosa, A.
Mitoloxía de Galiza. De Vaqueiro, V.
Mitología gallega. De Álvarez Peña, A.
https://www.davidtebras.com/FantasiaCelta/la-coca-de-redondela/La Coca de
https://meigasgallegas.com/la-coca-de-redondela/
https://teatroengalicia.juliomontanes.synology.me/
https://www.davidtebras.com/FantasiaCelta/la-coca-de-redondela/
