Próximo a finalizar o mes de Outubro, en boa parte do mundo ten lugar unha celebración especial: a festa de Halloween, unha festa de orixe pagá que se celebra o último día do mes, o 31 de outubro, e cuxas raíces as podemos atopar nun antigo festival celta, con máis de 3000 anos de antigüidade.
Cada ano, diversas tradicións únense, mestúranse e inflúense mutuamente, desde finais de outubro e a inicios de novembro, nas culturas dos países occidentais. En Asia e África, o culto aos antepasados e aos mortos ten fortes raíces pero non está tan ligado a unha data concreta como na nosa cultura.
Halloween
Noite de todos os santos, ou vixilia de todos os Santos, é unha celebración que atopa o seu principal foco en Estados Unidos, e de maneira xeral en todos os países de cultura anglosaxoa ou de herdanza celta. Esta expresión utilizouse por primeira vez no século XVI e provén dunha variación da expresión inglesa “All Hallows’Even”.
Trátase dunha festa que ten as súas orixes, tras o auxe do catolicismo, nunha festa pagá, crese que fundamentalmente transmitida polos irlandeses católicos que emigraron a América a partir de 1846, durante a gran Fame negra irlandesa.
Na celebración do Halloween, á noitiña, as rúas de cidades e pobos énchense de nenos disfrazados de monstros e toda clase de seres fantásticos que saen ás rúas para pedir doces casa por casa. Neste acto é tradicional a frase trick or treat (truco ou trato) que os nenos emiten mentres colleitan doces.
As casas, os colexios e outros edificios adórnanse con todo tipo de obxectos alusivos a criaturas sobrenaturais como vampiros, bruxas, homes lobo, mortos viventes e figuras icónicas do cinema de terror. Non faltan tampouco as imaxes de tumbas, cemiterios, arañas, gatos e cabazas.
Ademais, en moitas cidades americanas organízanse tamén diferentes atraccións, sendo a máis habitual a denominada “casa enmeigada”, na que os visitantes, tanto adultos como nenos, penetran nunha terrorífica casa na que deben interactuar con todo tipo de monstros e seres aterradores. Doutra banda, están os labirintos de millo nas zonas máis rurais da xeografía dos Estados Unidos. Esta actividade consiste en pasear en carretas cheas de palla até chegar a un campo de millo. Unha vez alí, os participantes teñen que percorrer os corredores naturais dos campos de trigo, que alcanzan grandes alturas, e atopar a saída. Cando saen, os participantes escollen unha cabaza para tallala e formar un rostro nela.
No que se refire ao Samaín
En todo caso, as raíces desta celebración atopámola nos antigos pobos celtas. Os celtas habitaban diversas rexións no que hoxe é o Reino Unido (Irlanda, Inglaterra, Escocia) e tamén na Bretaña francesa e outras zonas europeas, con en a Galicia española. Estas xentes Estas xentes eran politeístas e adoraban a moitos deuses, entre outros: Dagda, deusa da bondade, Nuada deusa da guerra, Bríxida deusa do lume, Donn deus da morte ou Lugh deus da sabedoría. As festas que celebraban coincidían con determinadas datas relacionadas coas estacións e os cambios que traían. As festas que celebraban coincidían con determinadas datas relacionadas coas estacións e os cambios que traían. Así nos atopamos con que celebraban, a finais do mes de outubro, unha cerimonia con motivo do final da colleita. Esta festa denominábase, en gaélico, Samhain, que significa “final do verán”. Durante esta celebración procedíase a despedir ao deus do Sol, Lugh, xa que se correspondía co momento no que os días se ían facendo máis curtos e as noites máis longas. Trátase do período do outono, cuxo significado se relaciona coa caída da folla como metáfora do fin da morte ou iniciación dunha nova vida. Trátase dunha festa que constrúe toda unha escenografía para lembrar aos devanceiros.
Celebración do Samaín en Irlanda. Pintado por Daniel Maclise, 1833
Ademais, os celtas, do mesmo xeito que moitas culturas prehispánicas, crían que en Samhain os espíritos dos mortos regresaban a visitar o mundo dos mortais. Os antigos celtas crían que a liña que une este mundo co Máis aló, estreitábase coa chegada do fin do ano (teñamos presente que o ano céltico finalizaba o 31 de outubro), permitindo que chegasen así os espíritos dos defuntos.
Era por tanto a noite máis perigosa do ano xa que as portas do máis alá abríanse e os defuntos podían volver tentar saldar contas pendentes.
Os antepasados familiares, os defuntos que visitan aos vivos, eran convidados e homenaxeados. Non así cos espíritos daniños, que eran apartados. Para este fin crese que empezaron a utilizarse traxes e máscaras. Parece ser que tamén colocaban no alto dos muros caveiras iluminadas dos inimigos mortos en campaña, e de aí podería proceder a tradición de facer caveiras coa cortiza de melons ou cabazas E é que a caveira sempre se considerou como sede da alma.
Durante esta celebración afacíase a realizar ofrendas, consistentes no depósito, na parte exterior das súas vivendas, de ofrendas de alimentos e doces. Era o momento no que as almas dos mortos visitan aos vivos, e por iso acendíanse veas para axudar aos visitantes a que atopasen o camiño cara a luz e descanso, xunto a Lugh.
Doutra banda, na noite do 31 de outubro tamén se facían rituais. Estes tiñan un carácter purificador para despedir o ano.
Adóitase afirmar que os festexos con motivo do Samhain tiñan lugar entre os días 5 e 7 de novembro (á metade do equinoccio de outono e o solsticio de inverno) cunha serie de festividades que duraban unha semana, e finalizando coa festa dos “espíritos” e con iso iniciábase o ano novo celta. Esta festa dos “espíritos” era unha das festas principais pois celebraban o que para os cristiáns seria “o ceo e a terra” (conceptos que chegaron co cristianismo). Para eles o lugar dos espíritos, era un lugar de felicidade perfecta na que non había fame nin dor. Os celtas celebraban esta festa con ritos nos cales, os sacerdotes druídas, servindo como “médium”, comunicábanse cos seus antepasados esperando ser guiados nesta vida cara ao inmortal.
Desde o século IV a igrexa de Siria consagraba un día a festexar a “todos os mártires”. Tres séculos despois o Papa Bonifacio IV (615) transformo un templo romano dedicado a todos os deuses (panteón) nun templo cristián dedicándoo a “Día de todos os Santos”, a todos aqueles que os precederon na fe.
A festa en honra a Todos os Santos inicialmente celebrábase o 13 de maio, pero foi o Papa Gregorio III (741) quen o cambio de data ao 1 de novembro, que era día da “Dedicación” da capela de Todos os Santos na Basílica de San Pedro en Roma. Máis tarde, no ano 840, o Papa Gregorio IV ordenou que a festa de “todos os Santos” celebrásese universalmente.
Tradicións galegas vinculadas co mundo dos defuntos
No caso de Galicia a tradición do Samaín está moi enraizada dada a forte vinculación da cultura galega coa morte e o mundo dos defuntos. A tradición fala de tallar nabos e cabazas para colocalos nas cruces dos camiños, nas portas das casas e mesmo nos cemiterios. Mesmo se facían ofrendas aos mortos, tal e como nos conta o Bispo de Mondoñedo, Antonio de Guevara, no ano 1541, cando fala da incomodidade da igrexa pola tradición da sociedade galega consistente en pedir pan, carne, viño, para ofrecelo aos defuntos.
Do mesmo xeito a tradición de disfrazarse de bruxa, morto ou similar, despista aos defuntos e evita que veñan a por a persoa que está disfrazada de tal maneira.
Hai moitísimas tradicións arraigadas nesta terra, nas que se mesturan diferentes celebracións pagás relacionadas cos mortos e que provocan accións, non todas coincidindo co Samaín, senón mesmo en Nadal, que falan do costume de colocar nas chemineas lámpadas de aceite polas almas dos mortos ou non saír a pescar o día de defuntos para evitar coller mortos ou os seus restos entre as redes. Tamén engadir madeira ao lume para que os defuntos que visiten aos seus familiares non tivesen *frio. Tamén unha celebración especial, o “Magosto”, que se relaciona tamén co mundo dos defuntos e que ten lugar no mes de novembro, cando as castañas xa están maduras.
Os magostos é unha celebración simbólico-culinaria e que adoita ter lugar entre os días 1 de novembro (Día de todos os santos e o 11 de novembro (Festividade de San Martiño). O
portugués Leite de Vasconcelos consideraba o magosto como un vestixio dun antigo sacrificio en honra dos mortos e contaba que en Barqueiros era tradición preparar, a media noite, unha mesa con castañas para que os defuntos da familia fosen comer; pero ao día seguinte, ninguén debía tocar esas castañas, pois se cría que estaban “babadas polos defuntos”.
Ademais, no caso da castaña, o simbolismo tamén se relaciona coa inmortalidade, ao ser un froito dunha árbore que ten unha longa vida.
E coas castañas atopamos un novo punto de encontro entre a festa do Samaín e os magostos. En Galicia era costume (e aínda o é nalgunhas parroquias) durante a celebración do magosto, mancharse a cara coa cinza do lume, e parece ser que na festividade céltica do Samaín na Escocia do século XIX , os participantes nesta celebración organizaban unha especia de festexo no que tras facer un lume nos claros do bosque, manchábanse a súa cara coa cinza da fogueira para simular unha aparencia fantasmal que asustase aos veciños cando, xa entrada a noite, volvían ás súas casas.
Outras tradicións vinculadas cos defuntos serían estas dúas lendas:
A Santa Compaña. Trátase dunha procesión de pantasmas ou mortos que a partir das 00 horas (medianoite) percorren os camiños solitarios e os cemiterios, presaxiando a morte.
Esta lenda puidese arrincar no ano 1800 na Galicia rural, nun contexto de fortes crenzas en bruxas, mortos e demos.
A aparición da Santa Compaña asóciase co presaxio da morte, ben para reclamar a alma de alguén que vai morrer, ou ben para anunciar a morte dalgún coñecido. Aínda que tamén puidese aparecerse para reprochar aos vivos os seus erros.
Unha característica importante é que a procesión vai encabezada por unha persoa viva, que porta, habitualmente, unha cruz, aínda que puidese ser tamén unha caldeira con auga. Tras el, varios defuntos (ou almas), cubertos cunha carapucha, séguenlle formando unha fila, acompañada por cánticos e rezos. A procesión empezará a marcha facendo soar unha pequena campanilla e portando todos os seus integrantes unha vela. Ao seu paso, irase levantando unha densa néboa e vento.
A tradición di que a Santa Compaña non se poderá levar as almas das persoas que se atopan subidas ás escaleiras que preceden ao cruceiro.
A Procesión de Xás, ou Procesión de Xáns, que podemos atopar presente en Galicia e Asturias. Esta procesión é parecida á Santa Compaña, pero a diferenza estriba que en lugar de estar integrada por pantasmas de mortos, está conformado por pantasmas de vivos. Os participantes marchan formando dúas filas e portan un cadaleito. Canto máis preto viaxes do cadaleito máis próxima estará a túa morte. Os máis apartados serían máis afortunados, pois aínda tardarían entre 3 e 4 anos en morrer.
A Procesión de Xás adoita acontecer nos campos santos e nas cruces de camiños, nos que habitualmente atoparemos un cruceiro (ver a nosa publicación Os cruceiros en Galicia, e onde segundo a tradición, os mortos detíñanse para que o párroco ou sacerdote soltase o responso.
O que se atopa con esta procesión, en caso de ser amigo dun dos integrantes, será transportado a outro lugar onde espertará aparvado, sen lembrar apenas nada do que aconteceu e sen ningún dano físico. Pola contra, se o que atopa a procesión non ten boa relación con algún dos integrantes, atoparase cunha forte malleira e será arrastrado por entre as silvas.
Ademais, a procesión só será visible para aqueles que no momento de ser bautizados, sufrisen o feito de que o seu padriño recitase mal o creo, ou o sacerdote que lle outorgase o bautismo cambiase os óleos do bautizo polos da extremaunción. Para superar esta incidencia, o suxeito debe ser bautizado de novo de maneira correcta.
Pero non todos os seres humanos poden ver esta procesión, tan só os videntes, aqueles que teñen a facultade de ver aos mortos, e as persoas máis sensible aos fenómenos sobrenaturais son capaces de vela.
Otras publicaciónss neste Blog relacionadas con este tema:
Da orixe do velorio e doutras crenzas relacionadas coa morte en Galicia
Lendas galegas IV. San Andrés de Teixido
Lendas galegas. Criaturas presentes na mitoloxía galega
