Tocados, peiteados e perrucas no antigo Exipto

O cabelo foi e segue sendo unha manifestación cultural e de expresión persoal.

Ao longo da historia mediante o cabelo manifestouse o status social, a forza, a actitude, o perigo, a rebeldía, a oposición e a relixión.

Na actualidade, o cabelo segue sendo unha parte importante do ser humano como símbolo de poder. Representa a mocidade, a vitalidade e a saúde. A perda de cabelo inflúe sobre o benestar da persoa. A calvicie é interpretada como o inicio da decadencia vital ou a enfermidade asociada á mesma (depresión, cancro, artrite, …). Estamos dispostos, sobre todo os homes, a investir tempo e diñeiro en realizar transplantes capilares, asumindo o risco que unha operación leva.

A importancia do cabelo reflíctese tamén na linguaxe coloquial.  Expresións como “subirse ás barbas” ou  “tomar o pelo”, como falta de respecto; ou “váiseche a caer o pelo”, como expresión de ameaza,  seguen estando presentes na linguaxe actual.

Entre as culturas antigas, o cabelo tiña unha gran importancia. Pero se houbo algunha que o trato dunha forma peculiar, foi a cultura exipcia.

Imos tratar de desvelar até que punto foi importante todo o relacionado con cabelos, peiteados e perrucas no Antigo Exipto. Trasladémonos por un momento ao país dos faraóns.

 

Exipto é un país africano, por tanto debemos pensar que os seus habitantes terían na súa maioría cabelo escuro e rizado como correspondería étnicamente ás razas mediterráneas. Con todo, sempre asociamos ao antigo exipcio cunha media melena lisa, tipo táboa, sendo esta a imaxe que nos chegou a través das súas pinturas. Debemos ter en conta que as representacións exipcias o son dos seus deuses, faraóns e personaxes relevantes relacionados coa vida na corte. É entre eles onde as perrucas adquiren gran relevancia.

Non debemos esquecer que a climatoloxía de Exipto, coa súa sufocante calor, condiciona todos os aspectos desta civilización, e o peiteado dos seus cabalos non habería de ser menos. Os exipcios habitualmente levaban o cabelo moi curto ou rasurado. As exipcias, con todo, levaban unha melena curta e cadrada (tipo Cleopatra).

Os exipcios era un pobo moi coqueto que coidaba especialmente o cabelo. Combatían as canas e a calvicie. No papiro Ebers recóllense receitas tinguir o cabelo e para facer crecer o pelo. O produto empregado para tinguir os cabelos era a henna vexetal ou alheña que daba ao xeito un ton avermellado.

A receita proposta polos exipcios para facer crecer o pelo de alguén calvo sería: graxa de león, graxa de hipopótamo, graxa de crocodilo, graxa de gato, graxa de serpe e graxa de ibis, todas elas mesturadas e postas na cabeza. Non sabemos se isto era efectivo, aínda que o feito de que a alopecia siga atormentando á humanidade, fainos dubidar da súa eficacia. Certo é que en Galicia ouvín comentar en máis dunha ocasión a eficacia da graxa de cabalo como método para evitar a calvicie. Menos mal que aquí non temos crocodilos!.

O cabelo tamén é un símbolo de expresión dos sentimentos no Antigo Exipto. Así nos ritos funerarios as mulleres  plañideiras tirábanse do pelo entre queixumes como forma de expresar a súa dor. En moitos enterramentos apareceron pequenas trenzas ou bucles de pelo humano coidadosamente gardados en caixiñas como parte do enxoval funerario. Ao longo da historia o gardapelo converteuse nun colgante para gardar o guecho ou fotografía dunha persoa amada.

 

Estilos de peiteado

O pelo natural

 As pinturas exipcias han plasmado as modas e estilos do momento en canto a peiteados, vestimentas e adornos. As escenas da vida cotiá representan o pelo natural, rasurado ou moi curto, mentres que as oficiais aparecen sempre con perrucas.

Resulta curioso o caso dos nenos. Os nenos adoitaban levar o pelo rasurado, posiblemente para evitar os piollos e lendias ou miúdos. Os nenos nobres deixaban un guecho lateral  chamado guecho da mocidade, posto que ao alcanzar a puberdade, cortábano.

Outro tipo de peiteado de pelo natural era o que utilizaban as bailarinas. Estas raparigas aparecen representadas co pelo longo e utilizábano para acompañar os movementos das súas danzas. Por suposto non poderían utilizar perrucas para bailar sen que se lles caesen durante as súas evolucións. Hai representacións nas que estas mulleres aparecen co pelo solto, ou apenas suxeito por unhas cintas.

 

Os sacerdotes, pola súa banda, aparecen representados de diferentes formas. Os de menor grao ían case sempre totalmente afeitados, pero outros sacerdotes adoitan aparecer con perruca curta e redonda.

 

As perrucas

Posiblemente os exipcios rasurábanse por hixiene, pero para manter a estética facían uso de perrucas en substitución do propio cabelo. Tanto o faraón, como os deuses, ou os personaxes da realeza lucían diferentes perrucas dependendo do rito representado, por tanto debemos pensar que existía certa simboloxía no estilo da perruca, posto que os exipcios facían poucas cousas porque si, senón que cada cousa obedecía a algo.

Pero, como se facían as perrucas?

As perrucas exipcias que chegaron aos nosos días estaban feitas maioritariamente de cabelo humano tinguido de negro e impregnado con cera de abellas.

A confección dunha perruca seguía un esquema simple: o pelo natural, en guechos soltos, retorto ou en trencitas entrelazábase moi tirante entre as aberturas dun soporte almofado que podía ser de fibras vexetais. Para darlle consistencia e fixar o cabelo ao soporte mergullaban (só o soporte e a raíz da perruca) nun líquido composto por resina e cera de abellas. A resina endurecida faría as veces de adhesivo e mantería os guechos no seu lugar. A cera daríalle certa flexibilidade e non se derretiría até os 60º por tanto a perruca quedaría no seu sitio mesmo nos días de máis calor. Entón, xa coa base fixada poderíase proceder ao peiteado da perruca. Calcúlase que unha perruca constaba aproximadamente duns 120.000 cabelos como mínimo.

As damas adiñeiradas tiñan serventas que coidaban as súas perrucas, e as repeinaban, mentres que na clase baixa, arranxábanse unhas a outras, xa que non se pode trenzar o cabelo da caluga unha mesma. As perrucas eran fabricadas polos barbeiros ou por mulleres.

 

Tipos de perrucas

As perrucas femininas que aparecen máis frecuentemente nas representacións do Reino Antigo son as curtas cadradas e as longas tripartitas. As primeiras son as típicas perrucas de melena curta cadrada como a que loce a princesa Nofret na estatua na que está co seu marido. Estas perrucas tiñan raia no medio e o cabelo moi abundante caía aos lados até o queixo máis ou menos sen chegar aos ombreiros. Cubría as orellas, aínda que ao parecer ían superpostas, e non lles importaba nada que o propio cabelo aparecese pola fronte. Normalmente, levaban unha diadema ou cinta rodeando a fronte.

Os homes no Reino Antigo adoitaban levar o seu pelo natural moi curto ou afeitado, aínda que podían utilizar algunha perruca curta para actos específicos.

As perrucas tripartitas consistían nunha melena dividida en tres partes, dous guechos aos lados que caían sobre o peito, e outro guecho máis groso que caería por detrás. Normalmente, estas perrucas non eran de trenzas senón de guechos grosos e lisos, deixaban ver as orellas e tamén estaban peiteadas con raia no medio.

Co  Imperio Novo as perrucas vanse complicando.  A súa confección leva a cabo con intrincados  trenzados e diferentes capas de pelo. Tamén se introducen os rizos e os adornos. Podemos dicir que estamos no barroco do imperio.

Estas perrucas complexas podían chegar a ser de pelo moi longo e abundante.

Entre os homes triunfa a chamada perruca Nubia. Simulaba o pelo cortado en redondo e pegado á cabeza (tipo casco). Algunhas mulleres tamén utilizaron este tipo de perrucas, non sabemos se polo seu rebelde carácter – como indicios de reivindicación da igualdade-, ou polo seu cargo. O certo é que mulleres como Hatshepsut, Tiyi ou Karomana, todas elas de relevancia histórica, utilizaron este tipo de perrucas, tal e como aparecen representadas.

 

A cor das perrucas

As perrucas eran habitualmente de pelo escuro, pero tamén apareceron perrucas de cor azul, amarelas e brancas. Para conseguir o azul utilizaban o índigo (indigofera tinctoria), e para os tons avermellados a henna.

A cor azul trataría de aproximarse á cor do jeperesh ou coroa de guerra do faraón, e ademais á cor de pelo dos deuses, quen tiñan o pelo de lapislázuli, e frecuentemente representáballos co pelo azul.

Os deuses e deusas de figura antropomorfa xeralmente aparecen con perruca tripartita antiga, é dicir sen trenzar, de pelo liso e azul, imitando o lapislázuli.

 

 

Adornos para o pelo

A diadema

A diadema máis antiga da que se ten constancia pertencía a unha princesa cuxa tumba foi descuberta en Abydos. Consiste nunha serie de contas de turquesa e malaquita con intervalos de anillitos de ouro. Indiscutiblemente trátase dunha diadema xa que foi atopada no seu lugar, é dicir sobre a cabeza da defunta. Esta diadema aínda mantiña un fragmento de veo que cubría a cara. A datación desta peza remóntase ao 3200 a.C., a época do predinástico que denominamos Nagada II.

Aproximadamente un milenio máis tarde, xa no Reino Medio aparecen novos exemplares de diademas, que pon de manifesto o refinamento alcanzado pola ourivaría nesta época.

Aínda que non só as mulleres levaban diademas, senón que o seu uso era xeneralizado. Faraóns, sacerdotes e nobres utilizaban este adorno sobre as súas perrucas, que ademais cumpría unha dobre función: embelecedora e de sujeción para a perruca.

As cintas

As cintas, máis ou menos decoradas foron sen dúbida o elemento máis utilizado tanto para adornar, como para manter a melena no seu sitio sen que caese á cara. As cintas usábanse tanto sobre as perrucas, como sobre o pelo natural. Estas cintas ían atadas detrás e ás veces caían por detrás e podían ir pintadas, ou tinguidas, ou ben levar rosetas cosidas. As rosetas podían ser mesmo de metais nobres. No caso de deuses e deusas, as cintas son o elemento predominante sobre as súas tradicionais perrucas tripartitas. As cintas dos deuses adoitan ser brancas e sen máis adorno que o nó traseiro.

 

Outros adornos

As guirnaldas de flores, os pasadores, os cilindros, as rosetas e as bolitas de terracota tamén foron moi utilizados como adorno dos cabelos exipcios.

 

Instrumentos de barbaría

O peite é o instrumento de barbaría do que se acharon máis indicios como parte do enxoval dos enterramentos exipcios.

Os seus peites estaban xeralmente fabricados en óso, marfil ou madeira, e algúns eran dobres, é dicir cunhas púas separadas para peitear e desenredar, e as outras moi tupidas cuxa función sería, posiblemente, a de lendrera.

Dos relevos exipcios deducimos que para os arranxos das perrucas ademais dos peites deberon utilizar outros instrumentos. Frecuentemente vemos nas representacións como unha peinadora está de pé detrás da súa señora sentada coidando o seu peiteado. Esta peinadora adoita aparecer cun alfinete de óso ou marfil na man usado como pinza ou gancho para entrelazar ou trenzar os guechos.

Unha vez peiteada e coidada a perruca debía gardarse nun lugar adecuado para que non se maltratase e perdese a forma. Para iso en moitos enxovais funerarios atopáronse caixas para conter as perrucas. Adoitan ser unhas arquetas cadradas cun soporte interior onde pór a perruca.

 

Por si resulta de interés, podedes leer o noso post: A muller no antigo Exipto.

 

Referencias:

Rosa Pujol. Asociación Española de Egiptología

http://www.egiptologia.com/asociacion-espanola-de-egiptologia.html

Rincón del Escriba

http://www.egiptologia.com/rincon-del-escriba.html