O mosaico romano

A innegable fonte de coñecemento e aplicación do mesmo que, en todas as ordes, supón a cultura da antiga Roma, lévanos hoxe a facer unha pequena síntese en sobre o mosaico romano.

A arte musivario coñécese desde fai miles de anos, aparece e desaparece en diferentes épocas da Historia da arte. É moi utilizado durante algúns períodos históricos e noutros apenas aflora, para volver reaparecer noutras épocas con máis forza.

Extraordinarias son as composicións figurativas e xeométricas que os romanos conseguiron na arte do mosaico con infinitas teselas multicolores e combinacións extremadamente complexas. As escavacións realizadas en Italia, Francia, Tunes e Asia Menor, entre outras rexións, reveláronnos a existencia de abundantes e orixinais creacións compositivas. En España, en concreto, atopáronse importantes grupos de mosaicos, realizados con diferentes e complicadas técnicas, como o que representa o sacrificio de Ifigenia de Ampurias, o Triunfo de Baco de Itálica ou os Traballos de Hércules do Museo Arqueolóxico Nacional.

Os romanos distinguían ademais entre a obra de musivum (mosaico) e a de lithostrotum, literalmente “pavimento de pedra” en sentido xeral. Chamábase así ao pavimento dunha vía ou camiño, dunha praza aberta ou dun foro, ou ao do chan dalgún edificio.

 

Etimolóxicamente, a palabra mosaico parece derivar, en última instancia, do termo grego museios, relativo ás “musas”. O termo procede do adxectivo latino medieval musaicus, a partir das formas anteriores, museus ou musaeus e musivus.

 

Mosaico utilízase nas linguas románicas para designar a ornamentación dunha pequena superficie arquitectónica  –chan, parede ou teito-, por medio duns pequenos fragmentos de pedra, mármore, vidro, terracota ou pasta vítrea. Estas pequenas pezas, que reciben o nome de teselas (de tesserae, que significa catro lados), aínda que tamén se adoita referir a elas como opus tessellatum; eran de diversas cores e colócanse por mans de expertos artesáns sobre un fondo de cemento, para formar unha superficie lisa e decorada con diferentes representacións, que poden representar imaxes figuradas, vexetais e/ou xeométricas. En todo caso, trátase dun proceso moi complicado.

O  mosaico foi un recurso moi utilizado na antiga Roma, tanto durante a República, como máis tarde no Imperio. Utilizábanse en edificios públicos e privados.

Hai que dicir que máis que un recurso decorativo, nun principio o fin do mosaico é dun claro utilitarismo. Trátase dun revestimento que permite facer lisa, confortable, robusta e impermeable unha superficie, evitando así a súa deterioración.  Aínda que posteriormente, os mosaicos pasaron a ser un elemento decorativo para espazos arquitectónicos. Converteuse nunha arte tan apreciada e estendido que no século III o emperador Diocleciano promulgou un decreto no que establecía o prezo que os artistas podían dar ás súas obras, segundo os graos de cualificación previa. Cando en 330 o emperador Constantino trasladou a capital do Imperio Romano de Oriente a Constantinopla, o antigo Bizancio, concedeu facilidades e favoreceu o éxodo aos mestres de mosaicos gregos e romanos. Aquí a arte do mosaico uniuse á tradición oriental e deu lugar a unha evolución que se distinguiu principalmente polo uso moi xeneralizado de grandes cantidades de ouro.

Afortunadamente, a alta resistencia dos mosaicos romanos ha permitido a súa boa conservación durante séculos e o número conservado é moi numeroso, especialmente en Museos onde a súa conservación é idónea. Non así cando se achan á intemperie, en certos xacementos arqueolóxicos pois a súa deterioración é maior e están suxeitos a frecuentes espolios.

 

 

Pero, vaiamos por partes…

 

Os mosaicos teñen unha orixe moi antiga. Acháronse mosaicos en Creta, Mesopotamia, e por suposto en Grecia, Roma e o Imperio Bizantino.

A orixe do mosaico parece atoparse en Oriente, en torno ao 2.500 a.C.; atopámolos entre os caldeos e mesopotámicos, así como entre os exipcios desde as súas primeiras dinastías. Desde estes lugares iríase difundindo cara a Oriente, Siria, Asia Menor e Grecia. No século XII a.C. coa conquista de Grecia e Asia polos romanos, a técnica do mosaico chega a Roma, estendéndose posteriormente desde a capital a todo o Imperio.

Dous son as fontes principais para coñecer o proceso de elaboración dos mosaicos romanos, o gran Vitruvio e os estudos de conservación actuais. Grazas a ambos coñecemos o complicado, longo e custoso proceso, para o cal eran necesarios gran cantidade de profesionais. A pesar de que os mosaicos romanos colocábanse en paredes ou mesmo teitos, os máis habituais eran os colocados no chan, e no seu proceso de elaboración ímonos a centrar.

 

 

En canto á forma de realización dun mosaico, hai que dicir que, do mesmo xeito que sucedía coa pintura, habería dúas fases: a preparación do soporte e a realización propiamente do pavimento.

• En primeiro lugar no chan poríase unha capa apelmazada de terra amoldable, composta por pedras, restos de cunchas, terra, cal. Encima aplicábase unha capa de morteiro, formando así a capa inferior ou statumen.

• A segunda capa, rudus, estaba formada por morteiro duro (cal, area e fragmentos de pedras calcáreas e areniscas,..).

• Por último a capa superior, onde se aplicarían as teselas, recibe o nome de nucleus, facíase con morteiro de cal, area e po de ladrillo ou tella.

• Nalgunhas ocasións aplicábase por riba unha fina capa de morteiro, supranucleus.

 

 

No caso dos mosaicos en parede, tiñan un proceso algo diferente, xa que primeiro impermeabilizábase o mural cunha capa de betún, resina ou alcatrán. A primeira capa era de morteiro espeso (area, mármore pulverizado, cal e cinzas volcánicas). A segunda capa era máis fina e con menos material aplicado. Por último, a terceira capa formábase cunha mestura de cal e cerámica triturada.

O proceso de creación do mosaico, unha vez preparado o soporte (parede ou chan) por parte dos albaneis (camentarius) consistía en pasar ao chan ou parede a pintura ou o bosquexo que se ía a realizar, primeiro con carboncillo (por se había que facer algunha rectificación) e logo con pintura. Para as figuras xeométricas utilizaban persoais de cerámica ou chumbo. O seguinte paso consistía en que o musivario perforar o morteiro, deixando baleiro e limpo o debuxo que para que o tesalario fixese a composición mediante a colocación das teselas.

 

En canto á colocación das teselas, había dúas técnicas:

• Método directo: aplicación sobre a capa de morteiro
• Método indirecto: as teselas pegábanse sobre o carboncillo do deseño, á súa vez enganchado sobre unha táboa, polo lado que quedaría á vista. Daquela a táboa presionábase sobre a capa de morteiro, deixábase secar e despegábanse as teselas do cartoncillo.

Unha vez postas todas as teselas procedíase a encher os espazos entre elas mediante morteiro e puíase con area.

Os romanos distinguían diferentes tipos de mosaicos en función do material en que estaban realizados:

 

Os romanos distinguían diferentes tipos de mosaicos en función do material en que estaban realizados:

• O mosaico de pedra ou de cantos rodados. 

• O opus signinum, realizado con morteiro e cal, mesturado con fragmentos de cerámica). Esta técnica recibe o seu nome da cidade itálica de Signae, famosa pola súa arxila. Este pavimento ten belos e moi variados motivos decorativos debuxados con teselas inseres na argamasa, que contrastan policrocomaticamente co rosado ou avermellado da arxila. Os motivos xeométricos máis habituais: crucetas, círculos, semicírculos, reticulado de rombos, cadrados, hexágonos, estrela de oito puntas,… Entre os motivos vexetais: roseta de seis pétaos, palmetas de follas encorvadas, guirnaldas, talos con froitos earboles esquemáticos.

• O opus tessellatum, a base de teselas cadradas e rectas que se adaptan facilmente entre elas. É o máis numeroso e o mellor estudado, cunha cronoloxía entre os séculos II a.C. e VI d.C. Aparece en tres formas: monócroma, ornamental e figurada.

 

• El opus sectile ou opus sectile marmoreum, feito con fragmentos de mármore de diferentes cores e cortados en formas xeométricas. Aínda que existen pavimentos anteriores, é unha innovación do ámbito romano pero con notables influencias helenísticas. Tivo un gran desenvolvemento en época de Augusto e Nerón.

 

• El opus scutulatum. É unha variante do anterior, con pezas en forma de rombo. Aparece no I a.C., formado a base de mármores policromos de belas cores. A localización máis habitual era nas cellae

 

Os mosaicos romanos, fundamentalmente de pavimento, formaban composicións xeométricas, en certas ocasións próximas á arte abstracta, xunto con figuras de animais e paisaxes; algunhas veces recreaban, mesmo, escenas históricas e mitolóxicas. En tempos de Augusto a policromía é substituída, paulatinamente, por composicións xeométricas de cor negra sobre un fondo branco, esta dominaría as realizacións musivarias até finais do século I d.C. Pouco despois reaparecen, na Vila Adriana, as composicións multicolores que en Oriente, con todo, nunca deixaran de ser empregadas. A partir de entón desenvólvense, espectacularmente, os mosaicos das escolas rexionais e, en tempos de Adriano, destaca con forza a escola africana de Cartago con decoracións vexetais, xeométricas ou figurativas con abundante emprego da policromía.

Grazas ao vasto Imperio Romano e a súa extensa rede de vías de comunicación, os emperadores militares foron quen máis contribuíron á expansión do mosaico por todos os confíns do imperio.

Despois da crise que azoutou ao Imperio no século III, o mosaico seguiuse empregando, como procedemento decorativo, nas vilas dos grandes propietarios de terras. Co advenimiento do cristianismo como relixión oficial do Imperio tras o Edicto de Milán -313 d.C.-, asimilouse a evolución artística romana adoptándoa á nova mensaxe cristiá; pero xa desde o século IV, aínda que se seguían creando importantes obras, percibíase a paulatina decadencia artística da musivaria porque, ao ser unha arte que precisa delicadeza e tempo, non puido contrarrestar as múltiples desordes e loitas que caracterizaron estes séculos, o que contribuíu á súa lenta desaparición. No Mediterráneo Oriental, con todo, mantívose con forza, e chegou a converterse nunha das manifestacións artísticas máis apreciadas da época bizantina.

 

 

Se nos fixamos na temática de vos mosaicos, o primeiro que hai que dicir é que é moi variada e está inspirada tanto na vida diaria como no mundo das crenzas relixiosas, non faltando tampouco as escenas baseadas en obras literarias.

• Pódese afirmar que na práctica maioría dos mosaicos aparece representada a Natureza e os xardíns. Lembremos que para o home antigo, e particularmente para o romano, o paso do tempo e a renovación da vexetación non só é un tema filosófico, senón de benestar.

• Os temas máis representados son os relacionados coas divindades, todos sacados da mitoloxía greco-romana. Atopamos mosaicos de Orfeo, que a miúdo inclúen moitos animais, ou as escenas do Dionisio grego (o Baco romano). Tamén Dionisios e Ariadna, o concurso de bebida entre Dionisios e Heracles, así como outras figuras de carácter dionisiaco como a loita de Pan e Eros, sátiros, panteras, cráteras, vendima,… Os amores de Xúpiter, o Xuízo de Paris, Perseo e Andrómeda, Dédalo e Pasiffae, Teseo e o Minotaura, os traballos de Hércules, a historia de Aquiles e Ulises, Orgeo e as feras…  Os deuses represéntanse con gran solemnidade, predominando os cores claros, a perspectiva e a elegancia das figuras.

• O mar parece ser que tamén era un tema moi apreciado entre os romanos, encabezados polo Deus Neptuno, o nacemento de Benus, a Toilette de Venus, etc. A auga represéntase en forma realista, simbólica ou divinizada, así aparecen os grandes cadros da vida cotiá ao redor das villae marítimas e cidades portuarias, a pesca, o transporte en barco, etc.

• A vida diaria dos romanos tamén tiña un lugar destacado nos mosaicos, por exemplo as escenas de caza ou os traballos agrícolas.

 

• Pero o tempo de lecer e de sociabilidade era moi importante para os cidadáns da Antiga Roma, escenas de teatro, de carreiras no circo, de gladiadores, dos auriga e cuadriga venedores, xogos de pelota, de dados, con animais, etc. É a temática chamada dos ludi ou actos públicos.

• Tamén se aprecia as representacións das diversas formas de arte, música, danza, teatro, etc, mediante imaxes das Musas, poetas, filósofos (en particular a dos sete Sabios) e actores coas súas máscaras.

• As imaxes de persoas famosas ou escenas entretidas son comúns nos mosaicos romanos.

• Tamén atopamos numerosas representacións do cristianismo.
• A obsesión polo tempo, representado cos signos zodiacais ou as estacións.

• A preocupación pola xeografía, con mapas de diferentes partes do Imperio Romano.

•  

  Ás veces represéntanse imaxes da natureza morta, froitos, legumes, animais, decorando fundamentalmente salas nobres, como o triclinium ou o oecus das domu ou villae para honrar a hospitalidade, á vez que exalta a xenerosidade dos domini.

• Dentro dos temas da vida cotiá aparece con certa asiduidade representacións de escravos, enmarcados en escenas de labores agrícolas, cazarías, no anfiteatro, etc.

• Como caso particular se nos fixamos na musivaria do norte de África e a de Hispania, atoparémonos cunha das máis numerosas do Imperio romano, e con grandes diferenzas entre provincias. No caso de África refeririámonos/refeririámosnos ao século I d.C., aínda que desde a civilización púnica xa hai documentos da técnica do mosaico. Como características locais hai que falar dun especial gusto pola policromía e a decoración figurada, con paisaxes en elegantes composicións. Aínda que tamén cabe falar dunha produción de pavimentos con elementos vexetais e composicións xeométricas máis complicadas que continuarán até o século VI d.C.

 

Teñamos presente que as conquistas, o comercio e a relixión fixeron crecer aos Imperios ao longo da historia, incrementando a demanda de mosaicos. Tamén os artesáns viaxaban e aprendían novas técnicas, que foron enriquecendo as posibilidades dunha arte que se estendía por todos os recunchos do mundo coñecido. Así, se nos centramos no Imperio Bizantino (século IV), vemos que o mosaico se converteu nunha manifestación artística moi especializada. As Igrexas comezan a recubrir as súas paredes con magníficos exemplares. Importantes son os mosaicos de San Vital (Ravena) do século VI, que constitúe a Idade de Ouro do Imperio Bizantino. Neles, sobre fondos planos, preséntasenos figuras bidimensionais marcadas polo hieratismo, a frontalidades, e a isocefalia.

 

A arte do mosaico sería practicado por culturas tan diversas como a islámica ou a azteca, nesta última empregando pedras preciosas para crear debuxos cubrindo obxectos cerimoniais.

O Renacemento europeo recuperaría tamén o mosaico, en diálogo coa arte da pintura.

A principios do século XX os mosaicos recuperaron a súa popularidade, froito dun crecente interese polas artes decorativas.

O Art Nouveau (Modernismo) utilizou os mosaicos como forma elevada de decoración e, tanto artistas como arquitectos, integráronos nas súas obras. O arquitecto catalán Antonio Gaudí cubriu edificios de mosaico, abrindo camiño a moitos outros musivarios.

 

E para finalizar, dedicamos un breve espazo para analizar o mosaico romano en Hispania. Os mosaicos máis antigos, datados a finais da República Romana, atopáronse en Carthago Nova, Cástulo (Xaén), Itálica (Sevilla)e o val do Douro. Tamén hai pavimentos de opus signinum na capital da provincia Tarraconense, en Tarraco, en Baetulo, en Sagunto e en Andión (Navarra).

 

Durante os primeiros séculos imperiais predominou en Hispania o mosaico en branco e negro, seguindo modelos de Italia. Documéntanse mosaicos xeométricos e ornamentais en branco e negro até o século III, posiblemente elaborados mercé a talleres ambulantes. Un exemplo é o Mosaico de Valencia con cabeza de Medusa. Ou o mosaico de Sagunto de Dirce, do século II, considerado o como o primeiro mosaico con tema mitolóxico no conventus taraconense.

 

 

O mosaico polícromo busca romper, mediante a cor, o efecto plano que producen no observador os pavimentos en branco e negro. Adoita utilizarse como motivo ornamental as estrelas, rosetas, nós de Salomón, cruces de Malta, florons, guirnaldas, etc. A maioría das representacións están sacadas da mitoloxía, pero tamén do catro estaciones.

O mosaico de máis calidade dos achados en Hispania con escena de cazaría é o da vila das Tendas, en Badaxoz, no que se representa a un cazador alanceando a un xabaril.

 

Y con isto finalizamos, por hoxe.

 

 

Referencias:

“Arqueología de Roma”, de Guiral Pelegrín, C. y Zarzalejos Prieto, M.

“De Architectura” Trad. Oliver domingo, J.L.

Recursos en internet:

www.arteguias.com

www.hisour.com

https://domussophiae.com

www.cervantesvirtual.com

 

Imágenes: commons.wikimedia