Penetrámonos hoxe no mundo relixioso para coñecer algo máis sobre os “Autos de Fe”, uns actos de penitencia e xustiza, que puxo en marcha a Inquisición entre o final do século XV e as postrimerías do século XVIII.
A paz relixioxa na Península durante a Idade Media romperá definitivamente cando os homes que tomen o poder nela rexeiten intencionadamente a mesma. Os cristiáns iranse tornando intransixentes, tentando impoñer a súa relixión e costumes. Os Reis Católicos, perseguindo a unidade territorial, perseguirán tamén a unidade relixiosa e civilizadora. Un dos instrumentos utilizados para ese efecto será a Inquisición.
Que son los Autos de Fe?
O Auto de Fe era unha cerimonia pública, na cal a Inquisición xulgaba a aqueles considerados herejes ou apostatas.
Os condenados polo Tribunal abxuraban dos seus pecados e mostraban o seu arrepentimento, condición indispensable para a súa reconciliación coa Igrexa católica. Este arrepentimento servía ademais como lección a todos os fieis que se congregaba n na praza pública ou na Igrexa onde se celebraba o Auto de Fe.
En contra do que adoita crerse, non se executaba a ninguén, senón que os condenados á morte —os relapsos (reincidentes)— eran relaxados ao brazo secular, é dicir, entregados aos tribunais reais que eran os encargados de pronunciar a sentenza de morte —a Inquisición era un tribunal eclesiástico e non podía condenar á pena capital— e de conducir aos reos ao lugar onde ían ser queimados —estrangulados previamente se eran penitentes, e queimados vivos se eran impenitentes, é dicir, se non recoñeceran a súa herexía ou non se arrepentían—.
Tratábase pois, dun acto relixioso e xudicial. O propósito principal dos Autos de Fe era afirmar e preservar a ortodoxia relixiosa católica e condenar a herexía. Estes eventos buscaban mostrar á sociedade o poder de la Iglesia Católica e transmitir unha mensaxe de temor cara a aqueles que se atrevesen a desafiar as súas crenzas.
Vemos que o fin último destes procesos da Inquisición non era salvar a alma dos condenados, senón garantir o ben público, mediante a extirpación da herexía.
Desta forma, o que comezou como un acto relixioso de penitencia e xustiza acabou sendo unha festa pública máis ou menos parecida ás corridas de touros ou aos fogos artificiais”. “A xente acudía en multitude a velos porque eran un espectáculo estraño, alleo á súa fe habitual, ás súas prácticas relixiosas, á existencia cotiá”. Á popularidade dos Autos de Fe tamén contribuíu o prestixio que alcanzaron a partir dos autos de fe de 1559 porque asistiu o rei —ata entón os reis da Monarquía Hispánica non habían participado, excepto un celebrado en Valencia no que estivo presente Carlos I—, e os cambios que introduciu a Inquisición a partir desa data para aumentar a súa solemnidade e magnificencia co fin de cegar aos fieis.
Poderiamos falar de varios tipos de Autos de Fe:
- Autos de Fe xerais: pronunciábanse sentenzas de relaxación ao brazo secular para que este ditase sentenza de morte por lume. Celebrábanse na praza pública, coas autoridades e corporacións da localidade presente (ademais do xentío que acudía a eles como auténticas festas). O xuíz ordinario debía pronunciar as sentenzas de morte.
- Autos de Fe particulares: celebrábanse sen aparello nin solemnidade, nunha igrexa e sen asistencia de autoridades nin corporacións. Podían ditarse relaxacións do brazo secular.
- Autos de Fe singulares: destinados a un só reo. Celebrábanse en salas do tribunal, e recibían o nome de “autillos”.
Se nos centramos no ámbito literario e da historia, o termo Auto de Fe refírese a un tipo de representación teatral e relixiosa que se desenvolveu durante a Idade Media e o Renacemento en Europa. Así entendido, o Auto de Fe é un tipo de representación teatral no que atopamos elementos do teatro, a música e a relixión. A súa orixe hai que buscalo no interese en propagar a fe cristiá e condenar as herexías. Os Autos de Fe centrábanse na loita entre o ben e o mal. Compoñíanse de diálogos, cancións e danzas. Dentro deles, falamos de dous tipos de Autos de Fe: os relixiosos, que se enfocan na narrativa e a representación de episodios bíblicos ou históricos, e os Autos de Fe profanos, que se enfocan na representación de episodios históricos e lendarios.
Por exemplo, o escritor español Miguel de Cervantes utilizou o Auto de Fe na súa obra Don Quixote da Mancha.
En que consistía un Auto de Fe?
Despois do proceso, no que se dilucidaba se o reo era culpable ou non das faltas que se lle imputaban, viña o Auto de Fe. Se este fora condenado, automaticamente debía pasar por el, para que o pobo fose testemuña das súas culpas e tamén do seu castigo. Aínda que se ten a idea de que era sempre público, non é certo, habíaos tamén particulares -en privado- cando as causas eran menores. Pero xeralmente identifícase o auto público coa denominación de Auto de Fe.
Naquel líase a condena aos reos e impulsábaselles, por última vez, ao arrepentimento das súas faltas xa a abxuración das ideas heréticas se as tiñan. Nel, e, co pobo diante por testemuña, facíase constar a efectividade da Inquisición #ante calquera desviación relixiosa. O Santo Oficio buscaba así a aquiescencia do pobo, á vez que lle impresionaba pola rectitude e o celo con que se executaba a xustiza divina.
A celebración dun Auto de Fe, por toda a montaxe e a solemnidade que lle acompañaba, requiría un tempo previo de preparación. Era corrente que un mes antes -ás veces menos tempo- anunciásese cunha procesión a súa celebración e procedésese á súa organización: polo xeral, adoitábase construír un gran cadalso na praza maior da cidade ou similares, onde se celebraría a maior parte do mesmo. Partindo deste cadalso central colocábanse graderías para o pobo, ao redor de toda a praza. Tamén se adoitaban abarrotar os balcóns, xanelas e tellados da praza. Ademais do cadalso e as bancadas na praza adoitábanse construír uns valos ou palenques para conter dentro á xente e deixar libre o camiño por onde había de discorrer a procesión cos reos, inquisidores e. demais acompañantes. Por último, quedaban por izar os paus onde os reos serían queimados. Levantábanse nos arredores da cidade, dispostos con argollas e escaleiras para suxeitar aos condenados.
Concluídos os preparativos e chegado o día da celebración, a noite anterior procedíase a trasladar en procesión a Gran Cruz da Inquisición ao cadalso principal. O “Directorium Inquisitorum” parece preferir toda discreción no que se refire á pena, mandando que os Autos de Fe non se celebren en día festivo, ou polo menos que non se dean neles as sentenzas de relaxación. Segundo el, a sentenza conducía á morte e non conviña dala cando os días festivos estaban dedicados ao Señor. Pero esta opinión non estaba xeneralizada entre todos os comentaristas; algúns pensaban que era conveniente que a multitude se reunise para ver os suplicios e castigos dos condenados e que deles aprendesen a apartarse do mal, polo que era bo celebralos non só publicamente senón en días festivos, cando máis xente podía reunirse.
Polo que á hora do seu comezo refírese, adoitaba ser bastante temperá. É frecuente atopar como hora máis común, nas relacións, as sete e oito da mañá. A terminación chegaba á tardiña, mesmo antes, coa queima dos relaxados.
O Auto de Fe en si iniciábase coa saída da procesión desde os cárceres inquisitoriales ata o cadalso da praza. A procesión dos penitentes, no medio da expectación popular, equivalería ao chamamento universal a xuízo.
Previamente dábase un suculento almorzo aos reos e aos que habían de aparecer nel. A procesión despois transcorría entre os palenques con gran solemnidade e protocolo na disposición dos acompañantes; xeralmente abríaa o alguacil maior e o fiscal do Santo Oficio, co pendón da Inquisición que se instalaría no tablado central; detrás ían os bispos asistentes, ás veces de fóra, acompañando ao diocesano ou na función de Inquisidor Xeral. Primeiro ían os que cometeran penas menores, vestidos con sambenito. Seguíanlles os “reconciliados”, con sambenito tamén sobre verdes casacas e con pinturas de chamas e demos, así como a relación dos seus propios delitos. Tras eles viñan os “relaxados” ao brazo secular, é dicir os que sufrirían a pena de fogueira, vivos ou mortos tras ser estrangulados a garrote; estes non abxuraran dos seus erros ou caeran de novo neles despois de ser anteriormente reconciliados; portaban tamén sambenitos e sogas no pescozo, e como todos os anteriores levaban #ver nas mans. A infamia de portar o sambenito non acababa na procesión, moitos dos que non fosen queimados levaríano a perpetuidade como castigo; aos executados adoitábaselles poñer, tras a súa morte, na igrexa a que pertencían, xunto cun rótulo, para memoria e deshonra perpetuas. Algúns, durante a procesión, eran amordazados para evitar que proferisen blasfemias e insultos.
Unha vez colocados nos seus asentos respectivos procedíase á celebración da misa xa continuación dicíase o sermón, que de cando en cando duraba menos dunha hora. Nel tentábase de novo mover a conciencia dos reos e amedrentar ao pobo con horrores infernais que lles esperaban na fraqueza lle a tentación. Era ocasión aproveitada para facer escarnio de luteranos, moriscos e xudeus, inventando non poucas falsidades atribuíbles a estes.
Terminado o sermón procedíase á lectura de culpas e penas polos relatores aos reos. Estes desprazábanse do seu lugar inicial a un dos palcos para escoitar en solitario a súa condena. É de supoñer que moitos se arrepentisen máis polo temor das penas que por un convencemento real de haber errado. Moitos asistentes vían neste xuízo o anticipo do xuízo final, e na fase última do quemadero o símbolo dos suplicios infernais destinados aos pecadores. Cando os condenados eran clérigos, unha serie de fórmulas acompañaban á relación de culpas: o reo debía desposuírse dos seus vestiduras sacerdotais, ademais de serlle fortemente raspadas as mans para borrar todo símbolo da anterior dignidade.
Tras o paso de todos os penitentes pola relación das súas culpas, volvía levantar a comitiva; os que habían de ser queimados serían encamiñados ao quemadero e os demais eran devoltos, de momento, aos cárceres inquisitoriales. Despois acomodaríaselles ao lugar onde habían de cumprir a súa sentenza, quedando moitos deles no cárcere a perpetuidade.
Por ser a parte máis macabra, a asistencia ao quemadero perdía espectadores, xeralmente femininos, aínda que non por iso deixase de ser masiva; en moitos casos os representantes da orde tiñan que facer o imposible para conter as masas irresistibles que se dirixían ao lugar do suplicio en previsión de ocupar un bo sitio para presenciar o final do Auto de Fe.
Unha vez queimados, as cinzas resultantes serían dispersas polo vento para purificar a terra ameazada con esta sombra de corrupción. Os campos os seus habitantes podían entón estar tranquilos de temores; a Inquisición devolvéralles a paz.
Historia dos Autos de Fe
Atopamos os primeiros Autos de Fe baixo a denominación de Sermo Publicus ou Sermo Generalis Fide.
Concretamente, en España o primeiro Auto de Fe tería lugar en Sevilla, o día 6 de febreiro do ano 1481. Neses momentos estes actos eran sobrios e austeros, e apenas asistía público.
En 1486 atopamos un relato do primeiro Auto de Fe realizado en Toledo, foi o domingo 12 de febreiro, no que se di que 750 judeoconversos reconciliados saíron en procesión de la Iglesia de San Pedro Mártir. “Co gran frío que facía, e a deshonra e mingua que recebían pola gran xente que os mirava, porque veu moita xente das comarcas aos mirar, e van dando moi grandes alaridos, e chorando algúns se mesavan; créense máis pola desonra que recebían que non pola ofensa que a Deus fixeron”. Cando a procesión chegou á “igrexa maior” na porta “estavan dous capeláns, os quales fazían o sinal da cruz a cada un na fronte, diziendo estas palabras: «Recibe o sinal da cruz, a qual negaches e mal enganado perdiches»”. Dentro da igrexa, “onde lles dixeron misa e predicáronlles”, foron chamados un por un léndose a continuación “todas as cousas en que avía judayzado”. “E de que isto foi acabado, alí publicamente déronlles a penitencia”.
Co cambio de século, atopamos que en Córdoba, no ano 1504 , tivo lugar uno dos máis importantes Autos de Fe da Inquisición. Como resultado, e tras pasar polo Tribunal, foron queimadas vivas 107 persoas.
Ao longo do século XVI, os Autos de Fe foron gañando en solemnidade e duración.
No ano 1559 tería lugar dous Autos de Fe en Valladolid, para combater dous focos protestantes; no primeiro resultaron condenados a ser queimados 14 persoas e outras 16 salváronse con penitencias. No segundo queimáronse trece persoas e outros dezaseis salváronse igualmente grazas ás penitencias.
Será a partir do ano 1598 cando a asistencia de autoridades e de funcionarios fose obrigatoria, baixo pena de excomunión. A Inquisición concede a presidencia do acto a un membro da alta nobreza e cando se celebra na Corte tentará que asista o rei.
Por exemplo, o rei Felipe III presidiu algún que outro Auto de Fe, como o que tivo lugar o 6 de marzo de 1600, en Toledo.
Resulta chocante que o rei Felipe IV, en 1632, ordenase a realización dun Auto de Fe na corte, para celebrar a curación da súa esposa Isabel de Borbón.
Auto de Fe en Madrid
Desta forma, localízanse numerosos Autos de Fe, algúns dos cales aparecen reflectidas en diferentes pinturas.
Co tempo iría diminuíndo o número de Autos de Fe, seguramente polo custo que ocasionaban, que non sempre era posible que o asumise a Inquisición. Así mentres en Sevilla na segunda metade do século XVI celebráronse polo menos vinte e tres Autos de Fe, en Madrid entre 1632 e 1680 non se celebrou ningún.
O último Auto de Fe xeral que se celebrou en España tivo lugar en Sevilla en 1781. A vítima foi María de los Dolores López, unha muller de baixa condición social, acusada de finxir revelacións divinas e de manter relacións sexuais cos seus sucesivos confesores. A muller non se arrepentiu dos seus erros porque segundo ela “nada [do que fixera] era pecado”. Foi condenada., debendo comparecer vestida cun sambenito e unha coroza pintados con chamas e diaños, e foi relaxada ao brazo secular para ser executada. Aplicóuselle o garrote vil e despois o cadáver foi lanzado a unha “gran fogueira”.
Adóitase afirmar que o último Auto de Fe foi o celebrado en Valencia en 1826 no que o mestre de Ruzafa Cayetano Ripoll foi condenado a ser executado na forca e queimado despois por hereje, pero naquel momento a Inquisición non existía porque o rei Fernando VII non a restablecía tras a súa abolición polos liberais durante o Trienio (1820-1823).
Auto de Fe en Lima. Siglo XVII
Conclusión
Centenares de persoas foron condenadas en público por herexía #ante unha multitude expectante e atemorizada polo control sen piedade do Santo Oficio.
Tivo o Auto de Fe unha gran popularidade entre as masas, como espectáculo destinado a elas, mentres a Inquisición apoiou sen fisuras ao sistema político hispano que denominamos Monarquía Católica.
O éxito do procedemento inquisitorial poñeríase finalmente de manifesto ao converterse en invencible pavor fronte á súa autoridade impoñente, titora de conciencias, bens e famas.
Tendo en cuenta a súa fundamental dimensión propagandística, o Auto de Fe como cerimonia, resulta inseparable dos relatos da súa celebración, dado que, como auténticos medios de adoctrinamiento de masas, os papeis impresos subliñaban o seu sentido, axudando a unha comprensión posterior de tales ritos, tanto aos espectadores visuais que os seguían, como aos imaxinarios de entón e agora.
“Un Auto de Fe escribió,
pero yo por fe no creo,
lo que en el escrito leo,
porque vi lo que decís.
Y en esto si lo advertís,
mayor renombre ganáis,
cuando a tantos ojos dais,
lo que sólo Cuenca vio,
no por el oído, no,
que eso es fe, si lo miráis.
Será, pues, demostración
libre de oscuros antojos,
pues hacéis plato a los ojos,
que alimenta la razón.”
Auto de Fe, de Francisco de Goya
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuoito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Fiesta y Auto de Fe: Un espacio sagrado y profano. De VV.AA.
El Auto de Fe y las ceremonias inquisitoriales. De González, D. (Coord) y otros.
https://masobesi64.wixsite.com/lomejordelahistoria/post/la-inquisici%C3%B3n-auto-de-fe
