Imos facer hoxe unha pequena viaxe en busca da orixe dos apelidos galegos.
Aínda que seguramente sexa coñecido por todos os nosos atentos lectores, Galicia atópase no noroeste da península ibérica. Galicia, coñecida polas súas paisaxes verdes e azoutada polo Atlántico, foi berce dunha diversidade lingüística e cultural que se reflicte nos seus apelidos.
Como tantas outras denominacións, as correspondentes aos apelidos constitúen en todos os territorios unha parte do legado cultural e xenealóxico dos antepasados que habitaron na devandita zona. No caso de Galicia, buscando a orixe de vos apelidos galegos, obríganos a desprazarnos ata a época da romanización e a chegada dos pobos indoeuropeos.
E como tamén sucede en todos os territorios, os apelidos reflicten unha historia e mestura de culturas. Neste caso, fundamentalmente celtas, romanos e suevos. Tamén germánicas, xudías e árabes.
A maioría das liñaxes galegas proveñen de distintas influencias culturais e migratorias que deixaron a súa pegada na rexión ao longo do tempo.,
En todo caso, os apelidos galegos presentan en moitos casos influencias germánicas e célticas, froito das culturas celta e visigoda. Se a iso engadimos influencias romanas e a mestizaxe con outros pobos e culturas, daremos cobertura á maioría dos apelidos galegos.
E é importante ter presente que os apelidos galegos poden variar na súa ortografía, e algúns ser comúns con outras zonas do territorio español. E é que, aínda que os apelidos galegos non sexan todos autóctonos da zona, un bo número deles foron utilizados polo pobo galego ao longo dos anos, caso de García, González ou Fernández.
En Galicia o total de apelidos rexistrados, segundo o Instituto Nacional de Estatística (INE) e o Instituto dá Lingua Galega (IGL), son 3.029 apelidos.
A orixe dos apelidos en xeral
Esta cuestión xa a abordamos nun post anterior: a orixe dos apelidos, onde poderedes ampliar información sobre esta cuestión, pero por facer un breve resumo, diriamos que a orixe do uso dos apelidos é incerto, co uso de apelativos por parte dos antigos gregos, toponímicos polos xudeus ou os tres apelidos que utilizaban os romanos. Chegariamos á Idade Media, momento no que se aceleraría a difusión do uso dos apelidos.
En canto á orixe semántico e da denominación dos propios apelidos, hai multitude de circunstancias que as promoveron, pero de maneira xenérica, na maioría dos casos, pertencen ou ben ao grupo de apelidos toponímicos (vinculados a lugar de nacemento ou residencia), apelidos patronímicos (vinculados ao nome do pai da persoa); os procedentes de oficios ou cargos, os descritivos, os alcumes, vinculados a obxectos, animais, vexetais, circunstancias do nacemento, onomástica, bendicións, agoiros, e moitos de orixe incerta.
Os apelidos galegos
A influencia da lingua galega nos apelidos tamén é notable, xa que moitos deles presentan elementos lingüísticos propios do idioma galego. Isto demostra a conexión profunda entre a lingua e a identidade deste territorio.
Ademais, hai casos concretos. Vexamos algúns deles:
Apelidos de orixe xudía:
Estes apelidos se enraízan en séculos pasados e por tanto son portadores de tradicións e legados familiares únicos, marcando a identidade de moitos galegos.
Teñen unha conexión coa diáspora sefardí, e relaciónanse con orixes toponímicos, oficios, características físicas etc. Adoitan, ademais, presentar características lingüísticas particulares, que reflicten a influencia do idioma hebreo.
De orixe xudía atopariamos apelidos como Acevedo, Acosta, Aguilar, Almedia, Alonso, Barral, Cohen Gálvez, Lázaro, León, Ortiz, Queimada, Rivas ou Ribas, Ruiz, Salomón, Valero, Vargas, …
Apelidos con orixe na nobreza:
As liñaxes dos apelidos nobres galegos adoitan estar estreitamente vinculados coa historia de Galicia e con importantes acontecementos políticos, sociais e culturais acaecidos nesta terra. Falamos de eventos con relevancia histórica, como son as guerras, os tratados de paz, alianzas matrimoniais etc.
Os apelidos nobres de Galicia adoitan estar asociados con títulos nobiliarios, terras e privilexios que lles outorgaban un status social elevado.
Apelidos xitanos galegos:
Obviamente, procederían da comunidade xitana asentada en Galicia.
De maneira xeral, os apelidos xitanos están relacionados coa historia e raíces familiares. Moitos destes apelidos reflicten elementos culturais propios da comunidade xitana, como a tradición oral, os costumes ancestrais e os lazos familiares estreitos. Ademais, é común atopar nestes apelidos influencias lingüísticas de idiomas como o romaní ou o calou, que achegan un toque único e especial á identidade destas familias.
Algúns dos apelidos máis frecuentes en Galicia
Segundo datos extraídos do INE (Instituto Nacional de Estatística), os apelidos que con maior frecuencia preséntanse en Galicia son os seguintes:
Alonso. Deriva do nome propio Alfonso. Ten unha orixe germánico “Athalfuns”, que significaría “amado” ou tamén “sempre preparado para o combate”.
Álvarez. Significa fillo de Alvar ou Álvaro. A súa rama máis antiga podría vir de Asturias.
Andrade. De posible orixe celta.
Arzúa. Apelido de posible orixe toponímico.
Bahamonde. Tamén de posible orixe celta.
Bermúdez. Apelido de orixe germánico, e sería un patronímico do nome Bermudo. Significa “montañoso”.
Blanco. Adoita afirmarse que a orixe deste apelido atópase na palabra en latín “blancus”, referido á devandito cor.
Calvo. Non está tampouco moi claro a súa orixe, puidesen ser de orixe romana.
Castillo. De orixe no termo “castellum”, isto é, unha fortaleza ou castelo. Terían pois unha orixe toponímico para referirse ás persoas que vivían en ou preto dun castelo.
Castro. outro apelido patronímico, procedería de lugares chamados Castro, voz romance derivada do latín –castrum-, que significa “campamento fortificado”.
Cortés. A este apelido atribúenselle diversas orixes: xudeus, xitano, castelán, …
Cruz. Parece claro a súa orixe relixiosa, ao relacionarse co principal símbolo do cristianismo. Neste caso, supostamente, relacionaríase con persoas que vivisen nun lugar onde houbese unha cruz.
Delgado. Este apelido viría do latín “delicatus”, isto é, “fino”, posiblemente para referirse a persoas de constitución física delgada ou fraca.
Domínguez. Fillo de Domingo.
Fernández. Fillo de Fernando. Provén do nome xermano “Fredenand” ou “Fridnand”, que significa valentía ao protector.
Ferreiro. Apelido que se relaciona facilmente co oficio daqueles que traballaban o ferro ou outros metais.
Fraga. Apelido toponímico, fai mención a unha extensión de monte, con acceso difícil e pouco poboada. Relacionaríanse, por tanto, con persoas que habitaban nestas zonas.
Freire. Apelido toponímico, nome dunha localidade do municipio da Peroxa, en Ourense, e doutra en Touro, na Coruña, cuxo orixe etimológico está na voz galega Freire, que significa “irmán” ou “frade”. Parece que xurdiron ao redor dos séculos X e XI. Algunhas teorías sinalan que ten orixe francesa, ao ser o nome que se lle daba aos sacerdotes e guerreiros pertencentes á Orde dos Templarios.
Gallego. Tamén aparece como Galegos. Para algúns autores, habería que remontarse á estirpe do Conde Ramón Romaes, fillo do rei Don Fruela I para atopar a orixe deste apelido, quen o estendería non só por terras galegas, senón tamén por Castela, Andalucía e mesmo Canarias.
García. É un apelido patronímico moi antigo que deriva do mesmo nome, García, caído en desuso. É o apelido máis común en España e tamén está moi difundido en América. A súa orixe é posiblemente vasco (vén da palabra (h)artz, que significa “oso”) e foi nome de varios monarcas e nobres da península ibérica. Do apelido García, derivaron moitas menos coñecidas como Garcea, Garcés, Garzón, Garsea ou Gaztea.
Garrido. Este apelido atópase xa en escritos de principios do século XVI, en documentos atopados no Arquivo do Reino de Galicia.
Gil. Apelido de orixe patronímico. Hai referencias a persoas con este apelido en documentos desde polo menos o século XIV.
Gómez. Fillo de Gome, nome que provén do gótico “gume” que significa “home”. A orixe do nome parece situarse nos tempos da Reconquista, concretamente en Asturias.
González. Fillo de Gonzalo, nome moi común durante toda a Idade Media, que provén do godo e significa “espírito de loita”. Hai diferentes teorías sobre as súas orixes. Atribúeselle á Montaña de León, pero tamén a Austrias ou Jaca, na provincia Huesca.
Guerrero ou Guerreiro. A orixe parece claro, vinculado a persoas que tiñan un papel activo nalgunha guerra ou estaban habituados a guerrear.
Gutiérrez. Tamén de orixe germánico. O seu significado sería fillo de Guter, Gutier ou Gutierre.
Herrera. En clara relación con apelidos como Ferreira, Ferreiro, Ferreiros, Herrero etc.
Iglesias. Provén de alcumes relacionados co substantivo -igrexa-, aplicados a persoas que vivían próximas a unha igrexa, que eran coidadores dunha delas ou que se achaban vinculadas a unha determinada igrexa.
Lago. De orixe toponímico, estaría relacionado co accidente xeográfico que recibe tal denominación.
López. Do nome propio “Lope“, que á súa vez procede do latín “lupus”, de orixe patricio, e tamén da raíz indoeuropea “ulknos”, que significa “malvado”.
Martínez. Fillo de Martín, nome derivado do latín “Martinus”, que do mesmo xeito que Marcial, Marco, Marcos e Marciano, fai alusión ao deus romano da guerra, Marte, polo que o seu significado viría ser “home guerreiro ou belicoso”. É un apelido castelanizado, xa que a forma propia é Martís, e que aínda vemos na península do Barbanza.
Mallo. O Mallo é un instrumento agrícola, utilizado para mallar. Tamén se utiliza esta palabra para referirse a un martelo de madeira.
Marín ou Mariño. Procedente de “Marinus”, que se refire a “mariño”, home do mar ou navegante.
Méndez. Tamén patronímico, derivaría do nome Mendo, que á súa vez podería proceder do vasco Mendi (Monte). Sería por tanto o fillo de Mendo. As orixes parecen atoparse no municipio ourensán de Celanova.
Mosquera. Trátase dun apelido toponímico, con orixe na palabra celta “moscon”, cuxo significado é “arce”. Por tanto, referiríase ás persoas que habitaban zonas próximas a un bosque de arces.
Núñez. Fillo de Nuño.
Ortega. Tería relación cunha planta herbácea, a ortiga.
Otero. O termo refírese a un pequeno outeiro.
Paez. Apelido patronímico do nome “Paio”, forma abreviada de “Pelaio” ou “Pelayo”.
Pazos. A palabra pazo fai referencia a unha casa grande ou castelo antigo. En forma de apelido utilizouse tanto como nome de pila como apelido durante varias xeracións.
Pena, Peña, Peñas. Este apelido estaría en relación con persoas que vivirían en zona onde habería unha pedra de gran tamaño que sobresairía da terra ou o mar.
Pérez. Fillo de Pero ou Pedro, nome derivado do latín “Petrus”, que significa “pedra”. Tivo a súa orixe no norte da península ibérica nos reinos de Castela, Navarra, Galicia, Asturias, Aragón, Cantabria e León, desde onde se estendeu ao resto do territorio.
Piñeiro. O seu significado é “piñeiro”, por tanto, habería que o apelido aparecería para referirse a persoas que vivían preto dun bosque de piñeiros.
Quiroga. Apelido toponímico do val de Quiroga, na provincia de Lugo, onde se localizan as súas orixes ao redor do século V. Trátase dun dos apelidos máis antigos e nobres de Galicia.
Ramírez. Outro apelido de orixe germánico. Provén do nome de pila “Radamir”, ou fillo de Ramiro.
Ribeiro ou Rivera. Orixe toponímico. Nome común ribeira que designa a beira do mar ou dun río.
Rodríguez. Significa “fillo de Ruy ou Rodrigo”, nome de orixe germánico que significa “guerreiro famoso“. É un apelido orixinario do Norte da península ibérica e estendido por toda España, actualmente o segundo apelido máis frecuente en todo o territorio.
Romero. Procede da voz castelá “romeu”, que significa peregrino ou persoa que peregrinou ata Roma.
Sánchez. Fillo de Sancho, nomee propio moi popular na península ibérica na Idade Media. Este nome de pila foi introducido en España polos romanos como Sauco que, posteriormente, converteuse en Sancho. Son moitos as liñaxes que deron orixe a este apelido. Sancho o Sabio foi o primeiro rei de Navarra no século XII. Tamén houbo varios reis de Castela de nome Sancho, así como en Asturias e León, e Galicia.
Santos. De posible orixe toponímico.
Suárez. Apelido de orixe visigodo, sería o fillo ou descendente de Soro.
Ulloa. Apelido galego de orixe toponímico.
Vázquez. Apelido patronímico da península ibérica de orixe galega, aínda que moi comunmente confundido a súa orixe coa rama asturiana do mesmo. Está relacionado con “Vasco” e significa “fillo de Vasco”. Os primeiros Vásquez apareceron en Pontevedra e outras zonas de Galicia antes da época de Pelayo en Asturias, que é cando aparece alí.
Villar. Este apelido tería a súa orixe nunha palabra latina “villaris” que significa “poboación”. Este feito explicaría tamén porque aparece por toda España.
Conclusión
Sen ser leste un traballo exhaustivo, pola envergadura que tería que ter, dada a cantidade de información a manexar, no noso ánimo está o tentar facer unha aproximación á orixe dos apelidos en Galicia, e aínda que na maioría dos casos, esa orixe non está univocamente relacionado cun momento, acontecemento ou causa clara, polo menos podemos identificar algúns deles e ter a oportunidade de falar da mixtura de culturas, pobos, civilizacións froito das migracións e convivencia dos mesmos. Algo, que como podemos comprobar continuamente, está na base da práctica totalidade das nosas costumes, tradicións, crenzas etc.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
https://apelidosgalicia.org/?cl=0
https://ilg.usc.gal/es/proxectos/diccionario-de-los-apellidos-gallegos
https://nombreyapellido.com/apellidos-gallegos-antiguos/
https://significadodenombres.com.es/apellidos-gallegos/
https://www.todoapellidos.com/apellidos-nobles-gallegos/
