Unha das figuras eminentes do “Rexurdimento na literatura galega” é sen dúbida Manuel Curros Enríquez, un poeta cuxa obra ten ou marcado contido social.
Lembremos que Rexurdimento é o nome co que se coñece a segunda metade do século XIX en Galicia e que supuxo a recuperación literaria, pero tamén cultural, política e histórica. Este movemento considérase iniciado coa publicación no ano 1863 de “Cantares Gallegos” de Rosalía de Castro.
Trátase sen dúbida dun dos homes crave na cultura galega de finais do século XIX e principio
Biografía de Curros Enríquez
Naceu o día 15 de setiembre do ano 1851 na localidade ourensá de Celanova no seo dunha familia ben posicionada.
Foi o quinto dos dez fillos que tiveron os seus pais, José María Curros, escribano e notario da vila, e Petra Enríquez. A pesar de que algúns biógrafos viñeron falando acerca das conflitivas relacións entre o futuro poeta e o seu pai —supostamente debido ao carácter brutal de leste e aos seus ideais carlistas—, o certo é que as últimas investigacións demostran que José María de Curros era persoa de tendencias progresistas e que actuou politicamente #de acordo con elas.
A moi temperá idade procurou a súa independencia, pois con apenas quince anos xa abandonou o seu domicilio familiar para irse a vivir a Ourense, e pouco máis tarde a Madrid, onde viviu co seu irmán. Alí completou os seus estudos de bacharel e iniciou a carreira de Dereito, carreira que non chegou a finalizar, e é que a súa carreira profesional estaría vinculada co xornalismo.
Sería precisamente en Madrid, onde Curros completaría a súa formación literaria e intelectual.
No ano 1870 tivo que exiliarse a Londres tras a publicación dun escrito de carácter político no que supostamente ridiculizaba ao duque de Montpensier, ao que cualifica como “inchado pasteleiro francés” (lembremos que o duque de Montpensier aspiraba ao trono de España.
En Londres sobrevive como profesor de castelán. Regresaría a España tras unha amnistía concedida polo Goberno español.
No ano 1873 contrae matrimonio con Modesta Vázquez. Xuntos terán cinco fillos. Terminaría separándose da súa esposa e familia.
Ese mesmo ano Curros sente entusiasmado coa proclamación da Primeira República e ademais consegue traballo como redactor en “A Gaceta de Madrid”, permanecendo neste posto ata o fin da Primeira República en xaneiro de 1874.
No ano 1875, xunto con Vesteiro Torres, funda a Sociedade Galicia Literaria, entidade de curto percorrido pois froito das tensións entre os seus compoñentes fai que se disolva en xaneiro de 1876.
E nestas mesmas datas, inicia o seu traballo como correspondente de guerra para o diario “O imparcial”, do País Vasco, con tan mala fortuna que froito dun accidente cunha pistola, case perde a vida.
No ano 1877 gañaría un certame poético en Ourense cos poemas “A Virxe do Cristal”, “Ou gueiteiro” e “Unha voda en Einibó”. Ademais, accede en calidade de funcionario na Delegación de Facenda en Ourense.
En 1880 e tras unha denuncia realizada polo bispo de Ourense a teor dunha publicación de Curros, vese sometido a varias actuacións xudiciais, finalizadas as cales decide regresar a Madrid para traballar no Concello e retomar a súa faceta como xornalista, colaborando sucesivamente no Porvir, O Progreso e O País, todos eles de tendencia republicana.
Na noite do 27 de marzo de 1893, con motivo da inauguración do Centro Galego de Madrid, o ex ministro Manuel Becerra imponlle unha coroa de loureiro de prata, o que vén demostrar o recoñecemento que, nestes anos, Curros adquire en determinados círculos galegos.
Apenas un ano máis tarde, en febreiro de 1894 Curros márchase á Habana. Empezaría así unha nova etapa da súa vida en Cuba.
A chegada de Curros a Cuba coincide cos prolegómenoes/prolegómenos da segunda insurrección, que conducirá á independencia de España. Fronte á independencia, que criticará en diversos artigos, Curros Enríquez é partidario da concesión dunha ampla autonomía para a illa.
Na Habana dirixe un xornal, A Terra Galega, e cando se suspende a súa publicación ingresa na redacción do diario das Familias e despois na do Diario da Mariña.
A finais de abril de 1904 sae da Habana e chega á Coruña a principios de maio, onde é recibido, entre outros, polo seu admirado Manuel Murguía (esposo de Rosalía de Castro). Por encargo do Centro Galego da Habana, o 23 de setembro, nun emotivo acto, deposita un ramo de flores na tumba de Rosalía de Castro. O 21 de outubro de 1904 é coroado na Coruña —é o primeiro poeta galego que recibe tal honra—, nun acto organizado por diversas sociedades culturais e recreativas da cidade herculina.
Uns días máis tarde Curros Enríquez regresa á Habana e aínda tivo tempo de obter unha pensión mensual por parte do Centro Galego da Habana para axudar ao seu amigo Manuel Murguía, que tiña problemas económicos.
En 1905 Curros avala a iniciativa do ferrolán José Fontenla de crear a Asociación iniciadora e protectora da Academia Galega, orixe da actual Real Academia Galega, da que Manuel Murguía é nomeado o seu primeiro presidente.
Curros falecería o día 7 de marzo de 1908, cando estaba ingresado polo seu delicado estado de saúde na Casa de Saúde Covadonga, do Centro Asturiano na Habana.
Tras ser velado en varios centros públicos nesta cidade, foi reclamado pola Academia Galega, chegado á Coruña, onde chega o día 31. En terras galegas de tributáronlle diversas honras. O seu cadáver estivo exposto tres días na planta baixa do Concello. Unha mostra da popularidade de Manuel Curros Enríquez son o case corenta mil asistentes ao seu enterro, celebrado o 2 de abril.
Actualmente está enterrado no cemiterio de San Amaro, na Coruña.
Nesta cidade atopamos un espectacular monumento a Curros Enríquez, construída no ano 1934 polo escultor galego Francisco Asorey, e que se atopa nos Xardíns de Méndez Núñez. O monumento está formado por grandes bloques de pedra semellantes a dolmens/dólmenes ou aras celtas. A base está rodeada de auga e entre as gretas vemos plantas autóctonas e representacións de monstros, que conectan coas imaxes do Pórtico da Gloria da Catedral de Santiago e que virían, neste caso, a simbolizar os males de Galicia: o caciquismo, a usura e a inxustiza, cuestións ás que Curros combateu na súa obra e na súa vida. No centro, a figura de Curros Enríquez de 3,30 m de altura, portando unha lira nas súas mans. A cada lado da escultura atopamos representacións da vida no campo galego: labregos con e un boi, varias mulleres e un cabalo. Na parte superior, unha muller espida, cos brazos ergueitos, representa a apoteose de Galicia. Por último, na parte posterior hai unha urna na que estaba previsto acollese unha imaxe da Virxe do Cristal, que non chegou a colocarse; tamén se barallou a posibilidade de que acollese os restos do poeta, pero o Concello non concedido os correspondentes permisos.
Doutra banda, na Casa dous Poetas, no seu municipio natal, Celanova, na provincia de Ourense podemos atopar aveños persoais e curiosidades deste ilustre celanovés. Ademais, atopamos o espazo museístico impulsado polo padroado da hoxe Fundación Curros Enríquez na antiga casa familiar.
Casa dos Poetas, Celanova (Ourense)
A súa obra pensamento
De pensamento liberal e anticlerical, traballou durante toda a súa vida como xornalista, profesión na que obtivo un gran prestixio mercé ao dominio dos recursos do xénero e a solidez conceptual dos seus artigos.
Con todo, a súa verdadeira dimensión intelectual logrouna como poeta vinculado ao renacemento das letras galegas. Co impulso inicial de Rosalía de Castro e Eduardo Pondal, a poesía desta lingua chegou con el á súa plenitude expresiva.
Curros dicía que a literatura tiña que ter unha función social de compromiso co pobo galego, coa democracia e coas ideas progresistas. Denunciaba as inxustizas e a opresión dos máis débiles, á vez que criticaba aos caciques.
Tamén mantiña unha liña literaria máis costumista, propia do seu tempo e da poesía popular. A este tipo de poesía costumista corresponderían tamén os seus poemas titulados “Ou gaiteiro”, ”Unha voda en Einibó” e Ou “Maio”.
Polo contra, escribiu poucas obras con temática intimista na que expresase os seus sentimentos. Así sucede cunha serie de composicións de temática familiar: “Ben chegado”, que celebra o nacemento do seu primeiro fillo e as elexías Ai!, que expresa a dor pola morte dun fillo e “Na morte dá miña nai”, que é o poema intimista máis longo de Curros. Esta temática intimista maniféstase tamén noutros poemas, aínda que non son de temática familiar, como son “Tempro deserto”, “Sola” e “A Rosalía”.
Nai, ¡adorada nai! mártir escura,
branca pombiña arulladora e tenra,
¡ai!, si souperas cómo me deixabas
non te morreras.
Do relato da súa obra, e das súas biografías, despréndese un home sensible, con detalles de xenerosidade e que marcou unha escola poética na súa terra.
A súa obra máis coñecida é “Aires dá miña terra“, unha recompilación de poemas nos que exalta a beleza da natureza galega e reivindica a lingua e a cultura da súa terra. Nestes versos, mostra o seu amor por Galicia e a súa loita por preservar as súas tradicións e costumes.
A temática dos seus poemas abarca desde o amor ata a crítica social e política, sempre tratando de reflectir as realidades e preocupacións da época. O seu estilo é sinxelo e directo, cun profundo sentimento patriótico que impregna cada un dos seus versos.
Ademais do seu labor poético, Curros Enríquez tamén se dedicou ao xornalismo e participou activamente na política. Foi deputado en varias ocasións e defendeu fervientemente os dereitos e a autonomía de Galicia.
A súa obra en prosa, inscrita no realismo naturalista e escrita en castelán, inclúe as crónicas da guerra carlista no País Vasco, Cartas do Norte, Hijos ilustres de Galicia e, entre outras creacións, a novela “Paniagua e compañía, axencia de sangue”. Tamén escribiu dous textos breves, un prólogo a Aturuxos de R. Armada Teixeiro e notas en Aires aos poemas A Virxe do cristal, Cantiga e Tempro deserto.
En canto á lingua utilizada, aínda que a maior parte da produción de Curros está escrita en galego, algunhas obras en castelán como “Sátira en verso contra a Constitución de 1879”, “O dous de maio de 1808”. ”Loa orixinal e en verso”, “O maestre de Santiago”, “Paniagua e compañía. Axencia de sangue”, “O Pai Feijoo”, “O último papel”, “A Condesita”, “Eduardo Chao” e bastantes traducións de poemas portugueses que foron publicados en diferentes xornais.
Curros utilizaba a lingua e os recursos e a métrica ao servizo da mensaxe ideolóxica da súa poesía. Partía da lingua popular, cun idioma menos elaborado e culturizante que, por exemplo, o de Pondal, pero máis depurado de castellanismos e rico que o de Rosalía de Castro.
Utiliza un estilo sinxelo e directo, sen grandes recursos retóricos, valéndose máis de elementos populares, como o símil, o paralelismo, a anáfora, a antítese, a metáfora, a ironía etc. Recorre ao uso do simbolismo inverso, consistente en idealizar a realidade en exceso a través de elementos relixiosos e o uso de elementos idealizados.
Na métrica, tamén era conservador. Utilizaba os metros vixentes na súa época, combinando, iso si, os versos de raíz popular cos de orixe culta.
Aínda que é certo que as súas principais contribucións literarias xa foran publicadas antes de emigrar, Curros desenvolveu na Habana unha intensa actividade xornalística, sempre tendo a Galicia como centro de atención.
Principais obras literarias de Curros Enríquez
No ano 1869 escribe o seu primeiro poema titulado “Cantiga”.
No ano 1874, Curros publica nos luns do Imparcial a oda “A Guerra Civil”, referida á Terceira Guerra Carlista (1872-1876), premiada polo xornal, o que lle permite ingresar en persoal como cronista de guerra.
Entre decembro de 1875 e febreiro de 1876 escribe as “Cartas do Norte, crónicas da Terceira Guerra Carlista”, publicadas como correspondente do xornal O Imparcial.
En 1878 publica “Paniagua e Compañía”, a súa única novela, na que se aprecia o seu desprezo polo carlismo e o conservadurismo clerical e reaccionario.
En 1880, ano en que falece a nai de Curros, este suceso inspíralle un dolorido poema titulado “Na norte dá miña nai”.
Tamén en leste mesmo ano, e cunha subvención obtida da Deputación de Ourense, consegue publicar “Aires dá miña Terra”. Non todo sería tranquilidade, pois por mor duns versos que publicou, viu como o bispo de Ourense, Cesáreo Rodrigo, denunciábao por considerar que cos mesmo atacaba e ridiculizaba á igrexa católica. Froito desta denuncia foi condenado a dous anos, catro meses e un día de prisión e a unha multa económica. Por sorte a Audiencia da Coruña absolveríao.
Nesta obra “Aires dá miña Terra”, que nunha primeira edición contiña 21 poemas, pero que vería novas incorporacións en edicións posteriores (en 1981 a Real Academia Galega publicou unha edición facsímile de Aires dá miña terra, que reproduce con fidelidade a edición orixinal de 1880), Curros utiliza tres tipos de poesía: costumista, intimista e cívica.
No ano 1888 publica o seu segundo libro en galego “O divino sainete”, considerada polo propio autor como a súa mellor obra. Trátase dun poema narrativo de carácter burlesco, que parodia a Divina Comedia de Dante Alighieri. Está protagonizado polo propio Curros en compañía de Francisco Añón, quen realiza unha viaxe a Roma en busca de gañar o xubileu. Añón será o guía no percorrido polos sete vagóns dun tren, que representan os sete pecados capitais, e en cada vagón atopan personaxes cos que nalgún momento Curros tivo algunha polémica. En definitiva, esta obra é unha caricatura da sociedade daquel tempo.
En 1892 publica “o maestre de Santiago”, aínda que xa fora publicado noutro formato no ano 1874.
En 1893 o “Estudo biográfico-político de Eduardo Chao”.
O 20 de decembro de 1907 le o seu poema “A Alborada de Veiga”, nun acto celebrado no Teatro Nacional da Habana, no que se homenaxeaba ao músico mindoniense Pascual Veiga. Nese acto cantouse por primeira vez o himno galego, cuxa música estaba composta por Veiga.
Conclusións
Curros é, sen dúbida, unha das figuras máis destacadas da emigración galega. É sen dúbida, unha das voces fundamentais da literatura galega, considerado, xunto con Rosalía de Castro e Eduardo Pondal, unha figura crave do Rexurdimento galego.
Aínda hoxe en día pervive unha imaxe de Curros Enríquez como un poeta que combatía o caciquismo e estaba inmerso nunha loita anticlerical. Posiblemente a orixe atópese no seu permanente compromiso co campesiñado galego e co interese en que Galicia contase cunha sociedade liberal e laica.
A popularidade de Curros Enríquez foi moito maior que a de Rosalía na súa época e foino por varias razóns sendo unha das principais os seus traballos na prensa, artigos asinados co que o seu nome adquiriu bastante notoriedade e nos que sempre se podía adiviñar un canto á liberdade.
O legado de Curros Enríquez é indubidablemente valioso, xa que logrou revitalizar a lingua e a cultura galega a través dos seus poemas. A súa obra foi e segue sendo estudada e valorada tanto en Galicia como no resto de España, deixando unha pegada indeleble na historia da literatura en español.
En 1967, a Real Academia Galega dedícalle o Día dás Letras Galegas e, na actualidade, o seu nome e legado abandeira catro centros educativos en toda Galicia e máis de medio centenar de espazos públicos.
E finalizamos coa esperanza de que esta publicación resultouvos e se así foi pedímosvos que pulsedes o botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche, de xeito gratuito, á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Memoria da emigración. De Neira Vilas, X.
https://academia.gal/letras-galegas/1967/manuel-curros-enriquez
https://www.biografiasyvidas.com/biografia/c/curros.htm
https://www.buscabiografias.com/biografia/verDetalle/3657/Manuel%20Curros%20Enriquez
https://currosenriquez.es/curros-enriquez/obra/
http://galegos.galiciadigital.com/es/manuel-curros-enriquez
https://inmaculadamarin-lingua3.blogspot.com/2020/04/rexurdimento-curros-enriquez.html
