Sempre me sorprendeu como un só home puido mover unha nación enteira até abocala a unha guerra. Un home que provocou que millóns de persoas fosen executadas nos campos de concentración, sen que apenas se alzou unha man na súa axuda. Non me corresponde a min, pois carezo de coñecementos para iso, penetrarme no interior da cabeza de Adolf Hitler, ou buscar unha explicación do seu porqué (se é que a hai), pero está claro que unha experiencia frustrante da súa vida derivou nunha obsesión, posiblemente una de tantas: a obsesión pola arte. Descoñezo se esta experiencia influíu ou non de maneira decisiva no devir da historia, se a situación fose outra no caso de que Hitler triunfase como pintor… en todo caso, non me cabe dúbida que esta frustración si influíu nas súas actuacións.
Pero… remontémonos á historia…
Alois Hitler, o pai de Hitler, era un funcionario de aduanas adusto e de forte personalidade que aspiraba a que o seu fillo seguise unha carreira como axente de aduanas. Con todo a Adolf o que máis lle gustaba era pintar. Á morte do seu pai Adolf conta con 15 anos, un mediocre expediente académico que desemboca no abandono escolar e o absoluto convencemento de que naceu para as artes.
Aos 17 anos establécese en Viena onde permanece até 1913. Neste tempo Hitler tenta ser admitido na Academia de Belas Artes, sendo rexeitado.
Non debemos esquecer que a finais do século XIX desenvolveuse unha nova arte froito dos grandes cambios industriais, tecnolóxicos e económicos. Esta nova arte chamóuselle impresionismo e os seus soados autores foron Cézanne, Pisarro, Monet, Renoir Degas, Munch ou Liebermann. Esta arte choca co clasicismo da obra de Hitler.
Antes de continuar… fagamos un paréntese na súa historia artística para situarnos historicamente nesta época.
Para Alemaña os termos da Paz de Versalles e a crise de 1929 foron un duro golpe que desembocaría nunha catástrofe financeira e nunha dura crise para as familias alemás. O goberno afúndese e en 1930 noméase ao primeiro gabinete presidencial a cargo do chanceler Heinrich Brüning, quen acaba gobernando por decreto ata que Hitler chega ao poder. Cae a República de Weimar e ascende o nazismo.
Hitler eríxese no salvador da patria e non oculta a súa intención de destruír a democracia. A ideoloxía do partido nazi é anticomunista, antimoderna, anticapitalista e antisemitista. Todos estes “antis” van ter a súa repercusión, en todos os ámbitos en xeral e na arte en particular.
Unha vez que Hitler chega ao poder e proclámase Führer (1934) comeza a implantar os seus gustos sobre a sociedade alemá. O papel propagandístico desenvolvido por Joseph Goebbels, mestre da manipulación de masas e responsable da comunicación da ideoloxía nazi, foi fundamental para incitar o odio do pobo alemán cara aos xudeus, comunistas? sendo moi importante o papel desempeñado pola arte.
A ideoloxía nazi aposta pola arte académica que representa o tradicional da identificación do pobo. Pola súa banda a arte moderna busca un desexo individual que busca a ruptura da orde. Na súa opinión, esta arte é un veleno para a sociedade, é unha arte pervertido e dexenerado, deforme, decadente e vulgar que atentaba contra o sentimento alemán.
Para Hitler, a cultura era un dos seus maiores praceres, e sempre atopaba un momento para dedicarllo ás artes, á ópera, a unha obra de teatro ou a unha exposición. “A arte sempre será a expresión e o reflexo dos anhelos e realidades dunha era”, declarou no discurso inaugural do Reichtag en marzo. Deste xeito, para reactivar o “Arte alemá” Hitler formará un grupo de ideoloxía afín na que destacan Joseph Goebbels (ministro de Propaganda do Terceiro Reich) e Alfred Rosenberg (ministro dos Territorios Ocupados do Leste).
Goebbels crea en setembro de 1033 a Cámara da Cultura do Reich, de obrigada afiliación para todos os artistas. Coa creación desta Cámara buscábase acomodar as distintas artes á filosofía do partido. Os artistas aceptados para formar parte da Cámara, recibían cuantiosas sumas de diñeiro para o desenvolvemento da súa arte. En caso de ser denegado o seu acceso, a súa carreira víase truncada véndose obrigados, en moitos casos, a abandonar o país.
Goebbels
Os artistas integrantes da Cámara de Cultura do Reich desenvolvían unha arte de estética nacionalsocialista coa intención de poder exhibilo nas grandes exposicións que, como veremos, realizábanse anualmente en Múnich.
En 1937 Hitler inaugura casa da arte Alemán en Munich. Este será o primeiro edificio de propaganda do Terceiro Reich que servirá de escaparate para enxalzar a arte nacionalsocialista. Entre 1937 e 1944 levaron a cabo 8 grandes exposicións nas que non se escatimaron medios nas súas celebracións.
Pero un día despois de inaugurar a primeira exposición coa que se estrea o edificio de Cásaa da arte e a uns escasos 100 metros desta no edificio Hofgarten, elixido pola súa falta de luz, Hitler inaugura a exposición titulada “arte dexenerado” para demostrar ao público os estilos artísticos que os nacionalsocialistas repudiaban. Nesta exposición podiamos atopar obras de Vasili Kandinsky, Emil Nolde, Lyonel Feininger, Ernst Barlach e Ernst Ludwig Kirchner, Mondrian… Esta arte era atribuído aos xudeus e bolxeviques e representaba o caos existente antes da chegada ao poder de Hitler.
Coa exposición de arte dexenerado tentábase ridiculizar as obras de arte moderna mediante a súa exposición sen marcos, con carteis burlescos, amontoadas e faltas de luz.
Hitler na exposición sobre “Arte dexenerado”
En busca dunha arte non contaminada, Hitler aposta pola arte clásica grecorromano. O Discóbolo de Mirón foi unha das súas posesións máis prezadas. Fose leste un agasallo de Mussolini ou unha adquisición de Hitler, aínda sen dilucidar, Hitler ofrece esta obra ao pobo alemán na segunda gran exposición de arte alemá en Munich en 1938. Para Hitler esta escultura representa o ideal de beleza alemán: corpo perfecto e viril. Non deixa de ser curioso que o ideal de beleza nórdica represéntese mediante unha estatua da Europa do Sur!
Na pintura, o xénero dominante será a paisaxe e a natureza en xeral, onde tamén se poderán atopar animais. A aguia simboliza a vitoria e o valor; o cabalo, a forza.
A representación da familia é unha constante na arte da época, pero ao comezo da guerra, o home gaña protagonismo de forma individualizada como combatente feroz, viril e aguerrido.
Con todo, a muller representaba a imaxe social de nai que lle dese fillos ao Fuhrer. O ideal de muller representábase como alta, loura e de ollos azuis. Xeneralízanse os retratos de nai e fillo ao estilo da Virxe e o Neno. As mulleres estériles ou que trouxesen ao mundo nenos deformes eran rexeitadas.
Despois da exposición, poxáronse as obras modernas para conseguir beneficios para a adquisición de obras de mestres antigos. Goring apoderouse de obras de Van Gogh, Munch, Cézanne ou Gauguin.
O medo e o rexeitamento obrigaron a moitos destes artistas a emigrar. Un bo número deles continúa a súa obra en Estados Unidos, convertendo a Nova York no novo epicentro da arte. Triunfa o expresionismo abstracto como simboloxía do horror e a incomprensión. Os sentimentos exprésanse a través das emocións desatinadas.
O curioso de toda esta historia é que unha vez finalizada a guerra, actuouse coa arte nacionalsocialista de igual maneira que Hitler actuou coa arte das vangardas: fíxose desaparecer. Debate este, sobre a memoria histórica obxecto de reflexión.
As obras roubadas
Obras da talla da Dama do armiño de Leonardo, Paisaxe co Bo Samaritano de Rembrandt, Retrato dun mozo de Rafael (aínda non localizado), Santa Xusta e Santa Rufina de Murillo, Retrato do Dr. Gachet de Van Gogh, Retrato de Adele Bloch-Bauer I de Klimt, o astrónomo de Vermeer… foron subtraídas polos nazis, algunhas para a súa venda e outras para as súas coleccións.
Pero entre todas as obras roubadas que destaca polo misterio que a envolve é “a habitación de ámbar. A cámara ou habitación de ámbar foi realizada por un artesán danés e un escultor alemán no Palacio de Charlottenburg (Berlín), para o primeiro rei de Prusia: Federico I alá polo século XVII.
O ámbar é unha resina de árbore fosilizada da cor do mel que vén utilizando desde a antigüidade en xoiaría e mesmo como axente curativo ao atribuírselle propiedades místicas ou máxicas.
Pero… Volvendo á habitación… como o seu nome indica, esta habitación foi esculpida en ámbar e decorada con pedras semipreciosas sobre un fondo de pan de ouro. Contaba cunhas dimensións duns 55 metros cadrados e a súa finalidade era impresionar ás visitas.
O que non se esperaba o pobre Federico I é que o seu fillo regalase esta cámara ao tsar Pedro I o Grande como moeda de cambio da súa alianza contra Suecia. A Cámara foi trasladada a Rusia, onde se convertería no obxecto máis prezado da residencia dos tsares, quen a engrandecieron engadíndolle outros 40 metros cadrados máis.
A estancia sobreviviu á revolución rusa (1917) pero non así á II Guerra Mundial, e aí comeza o misterio…
Aínda que a habitación foi empapelada como medida para ocultala á rapina alemá, foi descuberta, desmantelada e transportada ao castelo alemán de Köningsber, capital de Prusia Oriental. Alí, foi montada e exposta ata que no verán de 1944 os aliados bombardearon a cidade e o castelo foi destruído. Esta é a versión oficial.
No entanto, moito especulouse sobre a pervivencia desta estancia. Algúns informes parece ser que afirman que a habitación sobreviviu á guerra e que os paneis están escondidos nun bunker perdido. Tamén existe a teoría da súa perda nun submarino alemán afundido polas forzas soviéticas… o certo é que este misterio que deu lugar a múltiples novelas, algunhas delas de moi entretida lectura.
Pero a Gran Rusia con motivo do 300 aniversario de San Petersburgo inaugurou no Palacio de Catalina a Grande unha copia da Cámara de ámbar. A obra tardou 25 anos en realizarse por escultores e restauradores rusos e artesáns alemáns. A habitación na que se empregaron máis de 8 toneladas de ámbar é, sen dúbida, a habitación máis cara do mundo.
A invasión de Paris… Salvar o Louvre
A invasión de Polonia en 1939 onde os alemáns fixéronse coas famosas coleccións Czartoryski, entre elas as pinturas da Dama do armiño de Leonardo, Paisaxe co Bo Samaritano de Rembrandt e Retrato dun mozo de Rafael, pon en alerta ao resto de países que van sendo invadidos ao longo da II Guerra Mundial.
Francia, vendo ameazadas as obras do Museo do Louvre decide, baixo a dirección do director do Museo Jacques Jaujard, distribuír as pezas de arte entre as partes máis remotas de Francia.
O traballo que levou a cabo para este traslado foi titánico. Os traballadores do museo tiveron que solicitar axuda a grandes almacéns próximos para trasladar cadros das dimensións da “Liberdade guiando ao Pobo” de Delacroix ou da Venus de Milo. Contaron, para o traslado das obras cos camións utilizados para os escenarios de Opéraa de Paris. A Gioconda de Dá Vinci, nese momento a pintura máis famosa do mundo, despois do seu roubo (feitos relatados no noso post: as aventuras da Gioconda), foi especialmente protexida por considerar que era un ben prezado para os alemáns. Esta obra abandonou o Louvre nunha ambulancia poucos días antes da chegada dos alemáns. O seu devir itinerante levouna a abadías, castelos, museos rurais…até o seu regreso ao Louvre tras a finalización da contenda.
Así, cando os alemáns entran en París, o Louvre dispersara a maior parte das súas obras, aínda que permaneceu aberto con exhibicións menores. Isto non impediu que algunha obra das que alí quedaban fose expoliada como a Inmaculada Concepción de Murillo que foi enviada a España como agasallo para o ditador Francisco Franco, por iso de se se unía á causa.
Os Monuments Mens e a preservación e recuperación da arte
Baixo o mandato do presidente americano Franklin D. Roosevelt en 1943 créase a Comisión Roberts co obxectivo é o de salvar as obras de arte e preservar os bens culturais nas zonas de guerra, sen interferir nas operacións militares.
Nacen así os Monuments Men, un grupo de homes e mulleres procedentes do mundo da cultura e a arte de 13 países diferentes que, de maneira voluntaria, pasarán a pertencer ao exército aliado para protexer e recuperar as obras de arte dos territorios conquistados. Os homes e mulleres que compoñen o equipo son especialistas en monumentos, belas artes, arquivos, historiadores e conservadores de arte.
Monuments Men, Film
Os Monuments Men non só restauran de forma temporal os bens no caso de sufrir danos, senón que a súa misión tamén consiste en recuperar as obras roubadas para devolver aos seus propietarios. Con esta última finalidade, as obras son inventariadas, fotografadas e incluídas nun inventario.
Unha vez finalizada a guerra, os homes monumento atoparon o maior botín de obras de artes subtraídas por Hitler nunha mina de sal na localidade de Altausse (Austria). Neste lúgubre lugar atopáronse obras de Rubens, Miguel Anxo, Tintoretto, Rembrandt, Vermeer, Leonardo dá Vinci, entre outras. Acazapadas na escuridade da mina acháronse máis de 6.500 pinturas, 137 esculturas e miles de debuxos e acuarelas así como gravados, tapices e libros.
Anos despois de finalizada a guerra moitos propietarios seguen pexando para recuperar as súas obras de arte. A máis coñecida destas batallas, e que foi levada ao cinema, é a emprendida pola sobriña de Adele Bloch-*Bauer contra o goberno austríaco pola recuperación de varias pinturas de Klimt.
Aínda na actualidade moitas das obras roubadas durante a contenda non foron recuperadas. Moitas delas, posiblemente, en mans dos descendentes nazis, como foi o caso das atopadas no apartamento de Cornelius Gurlitt, fillo do marchante de arte máis importante do Terceiro Reich ou ben nas casas de compradores sen escrúpulos que ou calan a procedencia ou ignoran a mesma amparándose na recorrida frase “ollos que non ven…”.
Conclusións
A obsesión pola arte de Hitler derivada, posiblemente, da súa frustración como artista, levoulle a destruír aquelas obras de arte contemporánea que considerou como “arte dexenerado”, sendo perseguidos o seu artífices por tarados e criminais. Así se privou á humanidade de obras de pintores como Chagall ou Kandinsky…
A esta agresión á arte engádese a rapina e o saqueo das obras mestras expoliadas nos países conquistado, moitas veces co único obxectivo económico mediante por encima do artístico.
Esperamos que esta nova publicación resultase de voso agrado. Lembrade que podedes subscribirvos á Newsletter gratuíta para mantervos permanentemente informados sobre as novas publicacións e suxestións.
As nosas recomendacións de hoxe
Referencias
“Tras la pista del expolio nazi. De Andrea Rizzi”. El País, 29.10.2006
“El Tesoro robado”. XL Semanal, 24.07.2011
“Los caprichos de Hitler: Arte nacionalsocialista vs arte degenerado. Saqueo y coleccionismo”. Ayarit Guanche Castellano. Universidad de La Laguna.
“La Cámara de ámbar, la lujosa habitación que los nazis robaron a los rusos”. De Gargantilla, P. ABC, 16.04.2018
“El arte y Hitler. Ocio o frustración”. Diario de Sevilla
