Representación da Epifanía na arte do Camiño de Santiago

Con este post pretendemos mostrar e analizar algúns dos elementos propios do románico que recollen na súa conformación a representación dos Reis Magos, tentando facer unha interpretación, tanto iconográfica como ideolóxica. Eliximos algunhas pezas que permitan ilustrar o que se expón.

Para unha máis fácil e ampla comprensión do contido desta entrada, recomendámosvos a lectura previa do noso post: A representación dos Reis Magos na arte románico hispano.

Diversas igrexas situadas no camiño de peregrinación que conduce á tumba do Apóstolo Santiago, rexistran en pedra a pasaxe da Epifanía, no que ademais dos protagonistas principais: o Neno, a Virxe María, San Xosé e os Magos, adoitan aparecer outros personaxes como anxos, santos ou, mesmo, doantes. Son representacións escultóricas, onde o desprazamento físico de personaxes vinculados á vida de Cristo proxéctase sobre o camiñar do peregrino. En leste mesmo sentido, tres Reis Magos diríxense ou “peregrinan” desde Oriente cara ao seu occidente – Palestina- para ofrendar ao recentemente nado Neno Divos ouro, incenso e mirra. Inician o seu camiño por unha razón espiritual de respecto, esperanza e renovación, sendo guiados por unha estrela.

Os Reis dos reinos hispanos en quenda, dirixiron o paso do camiño polos seus territorios, favorecendo a construción de pontes e a fundación de cidades. Nas igrexas situadas ao longo da ruta seguida polos peregrinos, había unha rica iconografía de carácter peregrinante que trataba de chamar a súa atención. En moitas portadas desenvólvese o tema da Epifanía a par de camiño que seguían quen ían en Santiago.

 

Seguidamente presentamos as obras que seleccionamos para ilustrar o contido deste post:

 

1. Epifanía no tímpano da Igrexa de Ahedo de Butrón, Los Altos, Burgos

A construción desta igrexa iniciouse a finais do século XII. Dela chegounos unha preciosa porta, que na súa tímpano mostra unha depurada composición da Epifanía.

Hai que ter presente que a asunción dun papel principal da Virxe nas composicións románicas vaise aseverando ao longo do século XII. O proceso, acorde coa crecente importancia do culto mariano promovido por cluniacenses e cistercienses, comeza a presidir portadas, sobre todo nas escenas da Anunciación e a Epifanía. Á materialización da Encarnación asóciase xa un carácter de visión celestial no tímpano de Ahedo de Butrón, ao rodearse a Epifanía do cortexo dos anciáns da Apocalipse.

A representación desta Epifanía divídese en dúas metades: a da esquerda ocúpana os Reis e a Sacra Familia a da dereita. Na escena podemos ver:

• Os tres Reis Magos: o primeiro, o máis próximo á Virxe, arrodillado sobre a súa perna dereita, coa súa coroa sobre o xeonllo, nas mans a ofrenda que está a abrir. O segundo Rei,de pé virando o seu rostro cara ao terceiro, parece o máis novo e mira cara atrás cara á estrela, coa súa ofrenda na man esquerda. O 2004terceiro, poida que pola perda de espazo, se arrodilla do mesmo xeito que o primeiro en xenuflexión, co seu correspondente don.
• A Virxe María, sedente, leva unha granada na man dereita, aquí levantada, e coa man esquerda sostén ao Neno, sentado no seu colo. O Neno, lixeiramente de perfil, levanta a man dereita e na esquerda porta un cetro. Ambos visten diadema. A Virxe María ten un tamaño maior, posiblemente para equilibrar a escena.
• Á dereita, sentado, San Xosé, parece durmido, a súa cabeza cuberta cun gorro, apóiase nun bastón, permanecendo como alleo á escena.

Cabe destacar os coidados detalles no traballo escultórico, así, por exemplo, podemos observar o magnífico tallado das orellas. En canto á vestimenta dos personaxes, vemos uns pesados mantos, con numerosas  dobreces.

Destaca no estilo do mestre principal un trazo característico de bo número de obras do ambiente aragonés e burgalés de fins do século XII, como son as pequenas incisions triangulares -ás veces dificilmente perceptibles pola erosión da pedra- que contornean o interior duas dobreces bombeadas dos panos, xeralmente nas articulacións, cadeira e espalda para marcar a tensión do tecido.

 

2. A Epifanía na pintura mural en Navasa, Huesca.

As pinturas, de considerable tamaño (196×300 cms), atopábanse na ábsida da Igrexa románica da nosa Señora da Asunción, que foi levantada en datas do século XII. Trátase dunha pintura integrada por dúas escenas da infancia de Xesús: a Adoración dos Magos á esquerda e a Fuxida a Exipto á dereita.

Estas pinturas estiveron durante séculos ocultas, encaladas ou cubertas por retablos, sen coñecer a súa existencia. Feitas orixinalmente en fresco e amorna, para a súa conservación, foron arrincadas e  traspasadas a lenzo, para trasladalas ao Museo Diocesano de Jaca, onde permanecen na actualidade.

Como explica a web do Museo, a Virxe está representada de modo sedente suxeitando a Xesús no seu colo, baixo un arco de medio punto con cortinaxes brancos atados ás columnas. Ambos levan nimbos e aparecen lixeiramente virados cara á súa esquerda, dirixindo as súas miradas cara aos Reis Magos, quen, con coroas de tres puntas, portan os seus presentes en diferentes actitudes: Gaspar arrodillado ante o Neno faille entrega dun obxecto, Melchor no centro contempla a escena e suxeita o seu presente e Baltasar sinala ao ceo co seu dedo índice. Completa esta escena a estrela que aparece sobre o arco. O fondo está dividido en dúas bandas cromáticas horizontais: azul a superior (representa o ceo) e verde a inferior (representa a terra). Tanto os personaxes como as propias escenas están identificados mediante inscricións de cor branca.

Os Magos visten túnicas, mantos e coroas, como Reis máis que Magos. Gaspar, o máis ancián, Tras el, Melchor, un home maduro e Baltasar (novo e imberbe) están interactuando; representan así o tres idades do home e, posiblemente o tres continentes coñecidos naquela época. Baltasar está a mostrarlle a estrela que está sobre o portal. Tanto nesta escena como na que o Neno fai intención de coller o presente que lle ofrece Gaspar e a man que a Virxe apoia no ombreiro do seu Fillo podemos ver un intento de enlazar aos personaxes uns con outros, para romper o hieratismo da escena.

Son magníficas esteticamente, grazas á súa boa figuración e as tonalidades azuladas dominantes, tarefa realizada polo denominado “Mestre de Navasa”. A pintura mostra unha transición desde a pintura do románico que utilizaba un estilo máis hierático, utilizando nestas pinturas unha arte máis descritiva. No fondo ven inscricións que identifican aos personaxes, o que reforza o fin didáctico para os fieis que contemplaban as pinturas. O debuxo é sobrio e firme. Remarcando as figuras con grosas liñas negras, e pintadas aquelas con cores vivas. Moi ao modo bizantino. Pinta aos reis como reis da terra, as coroas, as cenefas das roupaxes.

3. Epifanía no capitel de San Martín de Frómista, Palencia

Esta igrexa foi levantada na segunda metade do século XI como parte do mosteiro de San Martín, hoxe desaparecido. O capitel que representa a Epifanía está presente na igrexa cunha copia totalmente nova, que substituíu ao orixinal, deteriorado, e que hoxe en día se atopa no Museo de Palencia. Trátase dunha singular primicia do románico español xa que mostra un importante dominio da plástica para tratarse dunha obra de finais do século XI.

Un dos feitos máis notables da escultura de Frómista é que traballou nela o famoso “Mestre da Orestíada” ou “Mestre de Jaca-Frómista”. As súas esculturas -de gran calidade plástica- recuperan parcialmente o naturalismo e perfección do corpo humano espido propios da escultura grecorromana clásica.

Na escena vemos:

• A Virxe, na cara central do capitel, sostén ao Neno, que porta nimbo crucífero. Detrás a Virxe aparece un personaxe feminino.
• Á dereita da Virxe, na cara lateral do capitel está representado San Xosé, co seu bastón en T, empuñadura en forma de roleo, de pé e co brazo dereito no alto; e un dos Magos. San Xosé atópase relegado ou mantendo unha sospeitosa frontalidade.
• Na cara lateral oposta están os outros dous Magos coas súas ofrendas, o primeiro dos cales está a lle entregarlle ao Neno, que a recolle coa súa man esquerda, mentres bendí coa dereita. A estrela aparece sobre a desproporcionadamente pequena cabeza da Virxe.
• Inscrición sobre a Virxe: “Iosep” e ” Tres magi venerunt ab oriente…”.

 

4. Epifanía na pila bautismal de Renedo de Valdabia, Buenavista de Valdavia, Palencia.

 

Esta peza posiblemente procede do Mosteiro Premostatense da veciña Arenillas de San Pelayo. Representa a Adoración dos Reis Magos, Sansón matando un león, o Santo Bispo e San Jorge loitando cun dragón. Está datada a finais do século XI, principios do século XII.

Hai que dicir que non sempre se utilizaron as pilas bautismais nas cerimonias deste sacramento. Na era apostólica, este sacramento realizábase na costa, arroios, estanques de auga ou ríos. A partir da construción das igrexas do século IV as pilas inclúense nos baptisterios, tomando a mesma forma de estanque circular ou octogonal, disposto por baixo do nivel do chan ou parcialmente levantado por encima del por un brocal baixo de mampostería accesible por chanzos. Co paso do tempo a relixión maioritaria foi o cristianismo e por iso deuse un aumento do bautismo de nenos xa criados na fe cristiá. Esta evolución do bautismo de adultos a nenos provoca un cambio na estrutura das pilas bautismais, reducindo o seu tamaño.

A pila bautismal de Renedo de Valdavia é de forma troncocónica investida, e descansa sobre un amplo podio ou basamento con decoracións circulares e con adornos nas esquinas. A pila aparece decorada na parte superior cunha serie de círculos tancentes que enmarcan motivos florais a base de flores de cinco e oito pétaos que se van alternando. Na parte inferior mostra, ao longo de dez arquillos de medio punto, varias escenas. Nos dous primeiros, dous Reis Magos dacabalo e no seguinte ao terceiro, descabalgado, realizando a ofrenda. No arquillo seguinte, móstrase a Virxe co Neno sentado sobre o seu xeonllo esquerdo. A continuación, San Xosé que aferrado á columnilla coa súa destra porta bastón de peregrino na esquerda e asiste -como é habitual- en segundo plano a esta escena, aparece virado cara á Virxe e apoiando a súa man na columna do arcosolio, coma se fose a porta do pesebre.

A presenza da Adoración aos Reis na pila asociada por tanto ao Bautismo reside, por unha banda, en que o 6 de xaneiro a primitiva Igrexa celebraba conxuntamente a Epifanía, o Bautismo de Cristo e as vodas de Caná.

 

5. Epifanía no relevo en San Juan de Camba, Castro Caldelas, Ourense

Diversas fontes documentais dan fe da existencia dun antigo mosteiro en San Juan de Camba, pobo das terras de Castro Caldelas, fundado polo bispo Diego a mediados do século X. Do antigo edificio non quedan restos, excepto os que alberga o Museo Arqueolóxico provincial de Ourense desde maio de 1897.

Nun destes relevos, labrados en sillares graníticos, aparece a escena da “Adoración dos Magos”. De escasas dimensións (58 cms x 53,5 cms x 25,5 cms), presenta un arco liso rodea a escena. Precisos perfís redondeados marcan de maneira ruda os seus trazos fisonómicos, visten túnicas que non lles chegan aos pés e nas que se insinúan unhas lixeiras dobraxes.

No extremo esquerdo aparece sentada en rústica cadeira, que realza a súa dignidade, a Virxe Nai. Cos seus brazos sostén ao Neno que, sentado no colo, alarga a man para recibir o don que lle ofrece o primeiro mago. Viste María unha longa túnica cuns case inapreciables dobreces verticais no fondo. Túnica que, aparentemente, non se cingue á cintura e que deixa ver algo das pernas e os calzados pés. De modo semellante van vestidos, tanto o Neno como o tres Reis Magos. De pé, fronte a María e ao Neno, ofrece o seu don o primeiro Mago. O que lle segue faio posto de xeonllos e, tamén de pé, ofrenda o terceiro.

O realmente singular nesta escultura de San Juan de Camba é o feito de estar arrodillado o segundo Meigo. Xa no século XI e desde o XII en diante, até o último gótico xa flamígero, quen fai este xesto de adoración será sempre o primeiro Mago, xa convertidos o tres en Reis. Este primeiro Rei Meigo faio seguindo un moi concreto proceso evolutivo. Nunha moi sintética exposición de todo aquel longo proceso, diremos que ao principio só inicia unha xenuflexión, que logo se irá prolongando até o chan, para terminar despois prostrado cos dous xeonllos. Á vez empeza elevando a súa man esquerda até a coroa. Inicialmente tan só tócaa. A alza logo un pouco a modo de saúdo, ofrecendo o don coa outra man. Andando o tempo meterá un brazo dentro da coroa e ofrecerá coas dúas mans, para terminar deixando a coroa no chan. Os outros dous Reis estarán sempre de pé, facendo o segundo o xesto de sinalar a estrela cun dedo da man dereita alzada. Xa no Renacemento prostraranse de xeonllos o tres Reis.

Resulta singular e cabe destacalo que a Virxe María converteuse no trono vivo do Neno Xesús, de superior tamaño ao resto dos personaxes, hierática, representada case como unha emperatriz.

 

6. Epifanía no tímpano da Igrexa de San Juan do Mercado, Benavente, Zamora

 

Igrexa construída a finais do século XII e remodelada no século XVI. A Epifanía atópase no tímpano da portada meridional da Igrexa. No corpo superior desenvólvense as arquivoltas, a menor das cales acolle escenas relacionadas cos Magos. No tímpano reúnense os Magos que, ataviados á moda cortesá camiñan e van prostrarse ante María, trono coroado do Neno (que perdeu a cabeza como a Virxe o brazo). Baixo os seus pés xace un dragón. Sumamente apartado, de forma pouco ortodoxa, San Xosé parece durmir sentado e apoiada a cabeza en ombreiro (xesto que indica “sono”) e co seu bastón en forma de Tau. Todas estas figuras están conformadas en vulto, apoiados sobre o dintel e co fondo liso dos sillares, noutro momento pintados.

O tres Magos aproxímanse pola esquerda, como é habitual o segundo Meigo vólvese cara ao terceiro e parece sinalar a estrela. O primeiro parece empezase a arrodillarse e coas mans abre o recipiente da ofrenda. O terceiro Rei ten a man dereita alzada e co dedo índice levantado, coma se estivese a pedir quenda para falar. Talvez sexa esa a explicación deste xesto: “estou a falar“. Convén distinguir cando se alza un ou dous dedos: no caso de dous dedos estariamos ante unha bendición. O tres Reis visten túnicas, mantos e coroas, como reis máis que como Magos.

Desde o punto de vista político, a adoración  presentación de dons, é unha continuidade da refrendación da conduta que os romanos impuñan aos pobos vencidos baixo a forma de “procesión tributaria”. Vemos como o Rei Gaspar, o máis ancián, finca o seu xeonllo no chan, como o acto medieval de “homenaxe do vasalo ao seu señor”. Algo que será unha permanente en toda a iconografía desta escena.

Hai que ter presente que a conformación plástica da Epifanía partiu da iconografía imperial onde os vencidos rendían obediencia ao emperador en forma de procesión tributaria, representación tomada á súa vez do ritual oriental. De feito, na arte bizantino “ou de influencia bizantina” é frecuente atopar aos Magos ofrecendo os presentes coas mans veladas en sinal de respecto.

 

7. Epifanía no tímpano da Igrexa de San Pedro el Viejo, Huesca

Esta igrexa románica, unha das máis antigas de España, atópase no casco antigo da cidade de Huesca. A súa construción iniciouse na segunda década do século XII, durante o reinado de Alfonso I o Batallador.

A Epifanía localízase na parte inferior do tímpano do portada oeste da Igrexa. Mostra un curioso caso de “pose fotográfica”: os Reis, o Neno, A Virxe María e San Xosé miran cara á imaxinaria cámara con atención.

Na representación dos intervintes da escena, chama a atención a xovialidade do San Xosé, o que denota que se trata dunha obra de temperá datación, posto que desde mediados do século XII adóitaselle representar como un ancián.

A estrela é moi rechamante, ten sete puntas. Xeométricamente é dificilísima de realizar. Que teña sete puntas podería representar ao sete planetas coñecidos que deron lugar ao sete días da semana: Lúa-luns; Marte-martes; Mercurio-mércores; Xúpiter-xoves; Venus-venres, Saturno-sábado e Domingo-sol.

Vemos unha basta rixidez nos personaxes, coas mans e brazos desmesuradamente longos as caras redondeadas e vistas de fronte, mentres os corpos aparecen de perfil, os traxes ríxidos, todo isto dá unha grandeza estraña e inhumana a esta escultura, cuxa técnica é dun rigor totalmente abstracto. As roupaxes despréganse en abanico sobre as pernas dos  personaxes: o palmo de tea sobre o cal o primeiro Rei ofrece o seu presente ao Neno ocupa o centro da composición e destaca na de tal sorte que diría tratado en exclusiva.

Segundo algúns autores, esta obra é atribuíble ao Mestre que realizou o sepulcro de Dona Sancha de Santa Cruz de la Serós, que se conserva no Mosteiro das benedictinas de Jaca.

 

8. Epifanía no capitel na Igrexa de Santa María a Real de Piasca, Cabezón de Liébana, Cantabria

Igrexa datada a finais do século XII. Sen dúbida estamos ante un dos mestres tallistas máis notables do románico montañés.

Na zona cabeceira do templo destaca o capitel central ao lado do Evanxeo, onde aparece tallada unha Epifanía completa. En realidade trátase dun capitel dobre.

Nesta magnífica escena da Adoración dos Magos podemos ver:

• A Virxe, na cara central do capitel, cobre a súa cabeza cun veo que cae por diante dos ombreiros. Sentada en posición frontal, sostén ao Neno sobre a súa perna esquerda.
• O Neno, coroado, representado de perfil sobre os xeonllos de María coma se dun trono tratásese, recolle o presente que lle entrega o primeiro Mago.
• Os Reis Magos. O primeiro aparece prostrado e coas mans cubertas, en sinal de respecto. Os outros dous Magos, xunto ás cabezas do tres cabalos, ocupan a cara este de o capitel. Tamén levan coas mans cubertas as súas ofrendas. Por desgraza a cabeza do Mago do medio perdeuse.
• Alén de María, San Xosé está sentado e suxeitando un obxecto en forma de T.
• A estrela aparece sobre a cabeza do Neno en forma de roseta de sete pétaos.
• Cobre toda a cara central do capitel unha serie de construcións que evocan a representación arquitectónica de Xerusalén.
• No cara oeste do capitel, e dando as costas á anterior escena, un anxo precede a un clérigo de inferior tamaño que porta unha cruz. O anxo colle sobre as súas mans parte da súa túnica, coma se dirixísese reverencialmente a algún personaxe que desapareceu.

Resulta ilustrativa a presenza dos cabalos, enmarcados nunha ferradura no lateral dereito do capitel, que remiten á súa consideración como peregrinos.

Trátase dun capitel elaborado cunha técnica moi depurada caracterizada por unha gran minuciosidade e barroquismo, atento aos detalles por exemplo nas roupaxes dos personaxes, as ás do anxo, ou o cinto da Virxe, minúsculo pero totalmente decorado Quedan restos do policromado.

Na lápida de dedicación do templo, na que figura a data de 21 de febreiro de 1172, déixase constancia da dedicación por parte do bispo Juan de León, e nela cítase ao mestre Covaterio, como responsable da súa edificación.

 

 

E entrando en terras de Galicia, permitídenos que primeiro fagamos unha mención á influencia da obra do Mestre Mateo.

O coro pétreo da Catedral de Santiago, realizouse durante a campaña construtiva dirixida polo Mestre Mateo e o seu taller, cara ao ano 1200. Esta sillería coral utilizouse ata que foi derrubada a principios do século XVII. Moitas das súas pezas reutilizáronse na propia catedral e fóra dela.

A mensaxe que penetraría no peregrino cando vía o coro de Mateo, na nave maior sería o da epístola de San Pablo, definición do “Templum Dei”, imaxe da igrexa. Así aparece no tímpano, ao centro da escena co Neno sentado no seu colo. Pola súa esquerda, desenvolveríase o cortexo dos Reis Magos ocupando parte dos arcos completando o sentido eclesiológico da escena, pois nela realízase a manifestación da divindade de Cristo e o seu recoñecemento polos xentís, dando lugar ao comezo da fe cristiá.

O modelo de Epifanía dos talleres ourensáns representa á Virxe entronizada sedente co Neno; Este bendí coa destra e porta un froito coa sinistra; Melchor arrodillado ofrécelle un bote de ofrendas. O Rei máis novo –Baltasar- sitúase no centro de todas as representacións burgalesas, ourensás, compostelás e betanceiras, que tamén se xustifica pola filiación burgalesa dos talleres ourensáns. No claustro burgalés e nos tímpanos de San Fiz e San Benito de Santiago destácase a cor negra do seu rostro. No seu momento todas as esculturas estiveron policromadas e entón tamén se diferenciaba a cor dos rostros dos Reis. Baltasar e Gaspar, en actitude de diálogo, portan senllos botes de ofrendas. Baltasar “imberbe” mira cara a Gaspar “barbado” e co dedo índice “de tamaño maior do natural” sinala a estrela que lles guiou ante o Neno. Á dereita sitúase San Xosé sedente durmido apoiando a súa cabeza sobre un bastón en tau. Un esquema moi parecido mostra o capitel da Epifanía de Santa María del Campo (A Coruña), situado no primeiro tramo da nave do Evanxeo.

A persoa de mestre Mateo é descoñecida, da súa orixe, formación e intervención noutras obras nada se sabe. Aínda que se sabe que coñecía a arte de Francia Italia e a península ibérica, nas súas vertentes almohade e cristiá. O 23 de febreiro de 1168, o rei Fernando II de León, púxoo á fronte das obras da catedral compostelá cunha dotación económica até a súa morte. A súa obra pregoa non só a súa xenialidade, senón tamén a dos seus colaboradores e canteiros do seu taller quen difundiron a súa arte por Galicia e Zamora.

A orixinalidade do Mestre Mateo neste tema, estriba en que a súa Epifanía representa con motivos iconográficos diversos, a tripla escena de peregrinación, adoración e ofrenda. Os dous últimos na forma clásica, cos Magos ofrecendo os seus agasallos mentres o primeiro arrodillase ante o seu señor. Pero tamén representa o acto de peregrinar, mediante uns cabalos colocados detrás dunha torre á esquerda da escena principal do tímpano. Esta forma iconográfica de representar a Epifanía é moi orixinal, tal que desde Santiago mediante o camiño, influíu en numerosos lugares tan afastados como na desaparecida “jubé” da catedral de Chartres, nas portas do reloxo da catedral de Toledo ou na porta principal da de Tarragona.

O estilo ourensán protagonízao o da igrexa de San Fiz de Solovio e repítese en Santa María de Noya onde vemos unha cabeza deste animal detrás do primeiro Mago, así mesmo vémolos na Corticela, na igrexa de Santa María de Coruña, Santa María e San Francisco de Betanzos.

 

9. Epifanía no tímpano da Capela de Santa María da Corticela, Catedral de Santiago de Compostela

 

Está situada por diante do brazo norte do transepto da actual Catedral, á beira da porta norte, pola que entran habitualmente os peregrinos do Camiño Francés. A igrexa foi creada a finais do século IX e ao xurdir a Catedral queda case unida a esta. Ao comezo do século XIII é amplamente remodelada e constrúese a actual portada cun tímpano no que se representa a adoración dos Reis Magos.

A portada da Corticela é de arco de medio punto. No centro do tímpano a Virxe-Nai, coroada afrontada e sentada en cadeira de tesoira, que remata en cabezas de monstros, porta na súa man unha gran flor -con aparencia de cetro-, que descansa sobre o ombreiro. Na perna esquerda, o Neno, de medio perfil, mostrando un libro aberto e bendicindo. O manto da Virxe baixa en zig-zag desde o xeonllo dereito, lembrado o estilo de Mateo. Á dereita do tímpano, San Xosé, de pé, coa muleta, que serve de apoio ao cóbado do seu brazo dereito, en cuxa man descansa a fazula. No lado esquerdo, un Rei, xeonllo en terra, a man esquerda na coroa, e na dereita os dons. Trae longa e curva espuela. E o manto, coma se fose feito dunha pel de animal, cae ás súas costas parecendo rematar nunha  cabeza. A escena do tímpano complétase con figuras da arquivolta esquerda. Lixeiramente inclinados, adaptándose á curvatura da arquivolta, están os outros dous Reis, coroados, con veste de grosas dobreces paralelas, portando os seus dons. Nas arquivoltas do mesmo lado están as cabalgaduras, sobordando inxenuidade e graza.

Resulta curioso que o Rei que leva a cabo a xenuflexión non apoia o seu xeonllo dereito, como adoita ser habitual, senón a esquerda, de maneira que a perna dereita, flexionada e en ángulo recto é a que queda máis á vista.

As figuras de María co Neno, José e o primeiro dos Magos están talladas en pezas independentes, encaixadas no tímpano, segundo a técnica empregada no propio Pórtico da Gloria, e ocupan a totalidade deste; os outros dous Magos e os seus cabalos colócanse no arranque esquerdo dos arcos, disposición que non repite ningunha outra de Galicia.

 

10. Epifanía no tímpano da Igrexa de San Fiz de Solovio, Santiago de Compostela

A Igrexa orixinal está considerada como a máis antiga edificada en Santiago de Compostela, algúns autores sitúana no século V ó VI. A igrexa primitiva foi destruída por Almanzor no ano 997, e posteriormente foi levantada polo arcebispo Xelmírez. O edificio actual, é un compendio de reconstrucións e engadidos realizados case ao longo de oito séculos. Na actualidade só a portada é románica. O tímpano policromado que representa en relevo a Adoración dos Magos foi realizado en 1316. A policromía de San Fiz de Solovio non é a orixinal, descoñecendo pois a primitiva cor. A localización actual foi realizada no ano1952.

O primeiro tímpano do modelo compostelán é o de de San Fiz de Solovio, financiado polo reitor Juan de Ben en 1316, que se incorpora á escena como doante arrodillado. Esta escena foi realizada polo maestre F. París, formado no taller da Catedral de Santiago.

No lado esquerdo do tímpano, figuran os Reis dous de pé e o de diante, xenuflexo coa coroa na man e coa outra ofrecendo os presentes. No centro, a Virxe, coroada, sostén ao Neno no xeonllo esquerdo, que colle cunha man os dons e coa outra imparte  a súa bendición. Á dereita a figura do doante, cuxo nomee sabémolo porque aparece na cara inferior do dintel; e detrás del San Xosé co bastón en forma de Tau.

Á dereita, o Rei Merchor, que quitou a súa coroa en sinal de respecto ao redentor do mundo, entrégalle o ouro; ao seu lado, Baltasar, de pé, fai ademán de quitarse tamén a súa coroa porque está próximo o seu momento; e en terceiro lugar aparece Gaspar, tamén en pé, co cofre de incenso nas mans e a coroa na cabeza, esperando a súa quenda.

Chama a atención a imaxe da Virxe, entronizada, sedente co Neno, en actitude frontal, coma se tratásese dunha imaxe de culto, coñecida popularmente como a «Virxe dos Reis». As figuras que lle acompañan asócianse a ela coma se fosen os seus atributos. Á esquerda localízase a Melchor de perfil ao espectador, adorando ao Neno; a Baltasar e a Gaspar, de pé mirando ao espectador, aínda que Baltasar adoita virar a cabeza cara a Gaspar e sinala a estrela co dedo índice da man destra.

 

11. Epifanía na portada de Pratarías na Catedral de Santiago de Compostela

 

A portada de Pratarías é o único pórtico románico, exterior, que se conserva da Catedral de Santiago de Compostela. Edificouse entre 1103 e 1117, aínda que recibiría algúns elementos posteriores. A fachada das Pratarías é un dos conxuntos escultóricos máis singulares do románico, por presentarse nunha dobre porta e pola densidade escenográfica de contidos.

Examinando as descricións do Codex Calixtino habemos de recoñecer que o estado actual da portada responde, nas súas liñas xerais, a como a viu o autor do Códex antes de 1140.

Nas Puertas de Pratarías asistimos a unha composición especialmente abigarrada cunha tendencia evidente ao “Horror vacuii”, onde non só se acumulan figuras nas súas tímpanos, jambas e friso superior, senón que as enmarcan todo tipo de elementos arquitectónicos, arcos lobulados, “mochetas”, columnas sogueadas, etc. Aínda que esta acumulación de pezas ornamentais, que chegan a adquirir unha certa aparencia caótica, é tamén produto das vicisitudes polas que pasou a Porta ao longo do tempo, de tal forma que o seu aspecto actual dista moito do orixinal, mesturándose esculturas procedentes doutras portas xunto ás orixinais.

O tímpano mostra unha construción realizada a “modo de recheo”. Na porta da dereita, a escena da Epifanía, en pésimo estado de conservación, aparece desprazada na parte superior, e encheuse con outras escenas esculpidas polo Mestre da Traizón.  Esta escena completa a mensaxe con simbolismo da universalidade de Cristo, ao que, desde todos os confíns da Terra vén a adorar.

Vense o tres Reis arrodillados, cando no románico o habitual é que esa posición só a presente o primeiro. Os outros dous parecen falar e curiosamente é o terceiro, e non o segundo o que volve a vista cara atrás. Á altura das cabezas podemos ver unhas flores similares a outra de menor tamaño situada á esquerda da cabeza da Virxe, algunha será a estrela aínda que é difícil discernir cal.

Ao parecer, a Epifanía foi deseñada polo Mestre das Tentacións (ou de Conques) no primeiro proxecto de Pratarías onde querían encaixar neste tímpano a Infancia e a Paixón de Cristo; no segundo proxecto quedou lixeiramente desprazada da súa posición orixinal (xusto no centro) e sufriu algún recorte (nimbo).

 

A Nosa Recomendación:

 

Confiamos en que esta nova entrada resultouvos de interese.

Fontes e bibliografía:

 

ARRIBA CANTERO, Sandra de. Revista Digital de Iconografía Medieval, vol. V, nº 10.

AZCÁRATE RISTORI; José María: Archivo español de Arte. Tomo 36, nº 141.

BANGO TORVISO, Isidoro G.: “Sobre el origen de las prosquinesis en la Epifanía de los Magos”. Revista Traza y Baza, Cuadernos hispanos de simbología, nº 7.

BOZAL FERNÁNDEZ, Valeriano: Historia del Arte en España I. Desde los orígenes hasta la Ilustración. Editoral Istmo.

CAAMAÑO MARTINEZ, Jesús M. Seis Tímpanos Compostelanos De La Adoración De Los Reyes. Archivo Español De Arte.

DELGADO GOMEZ, Jaime. Porta da aira: revista de historia del arte orensano, 2008, Nº 12.

GARCÍA MAHÍQUES, Rafael: La Adoración de los Magos. Imagen de la Epifanía en el Arte de la Antigüedad. Instituto Municipal de Estudios iconográficos. Ephialte. Vitoria-Gasteiz.

GRAU-DIECKMANN. “Una iconografía polémica: los Magos de Oriente”. Mirabilia: Revista electrónica de Historia Antiga e Medieval.

GRAU LOBO, Luis A. La portada meridional de San Juan del Mercado en Benavente.”Brigecio: revista de estudios de Benavente y sus tierras 3.

MANSO PORTO, Carmen. Escultura gótica de filiación burgalesa y orensana en Santo Domingo de A Coruña.” Anuario brigantino 30.

MARTIN ANSON, María Luisa. “Vasos litúrgicos para el Bautismo y la Santa Unción, dos sacramentos de vida”. Anales de Historia del Arte. Vol. 24. Universidad Complutense de Madrid.

MIGUELEZ CAVERO, Alicia. Actitudes gestuales en la iconografía del románico peninsular hispano. El sueño, el dolor espiritual y otras expresiones similares. Universidad de León.

OLAGUER-FELIÚ Y ALONSO, Fernando: El arte románico español. Encuentro Ediciones.

PENA LOPEZ, Carmen. A Arte. Cultura histórica. Editorial Galaxia, S.A.

PLAZAOLA ARTOLA, Juan: Historia del Arte Cristiano. Serie Manuales de Teología. Biblioteca de autores cristianos.

RODRIGUEZ MONTAÑES, José Manuel y otros. Poder y seducción de la imagen románica.

RODRIGUEZ PENADO, Laura. La Epifanía. Revista Digital de Iconografía Medieval, vol. IV, nº 8.

RUIZ CUEVAS, Karina. La Adoración de los Reyes Magos como prefiguración del peregrino en el Camino Jacobeo: Influencia del antiguo coro pétreo del Maestro Mateo en la difusión de este tema en la Galicia medieval en  CAMPOS Y FERNANDEZ DE SEVILLA, Francisco J. La Natividad, arte, religiosidad y tradiciones populares. Real Centro Universitario Escorial-María Cristina.

SAENZ RODRIGUEZ, Minerva. Las pilas bautismales del arte románico en La Rioja. Arte medieval en La Rioja: prerrománico y románico: VIII Jornadas de Arte y Patrimonio Regional. Instituto de Estudios Riojanos.

SORALUCE BLOND, Xosé R, FERNANDEZ FERNANDEZ, Xosé (dir.). Arquitecturas da provincia da Coruña, Vol. XI.  Santiago de Compostela. Editorial Diputación Provincial de A Coruña.

VALLE BARREDA, César del. Burgos todo el románico, Revista románico guías. Fundación Santa María la Real Centro de estudios del románico, Aguilar de Campoo.

YZQUIERDO PERRIN, Ramón. Maestro Mateo y el arte de Galicia. Deputación Provincial da Coruña.

 

E páginas web:

 

https://arquivoltas.com

https://www.arteguias.com

https://www.cartv.es/aragoncultura

www.claustro.com/

https://www.elviajedelalibelula.com/

www.musarqourense.xunta.es