Tradicionalmente un dos aspectos máis descoñecidos sobre o período histórico coñecido como Al-Andalus (a zona de ocupación musulmá na Península Ibérica, que abarcou desde o século VIII até finais do XV e chegou a ocupar gran parte do territorio español), é a situación en que viviron os cristiáns que até entón habitaban ditas terras.
Os mozárabes eran os cristiáns que vivían baixo dominación musulmá no Ao-Andalus, desde o ano 711 até finais do século XI, conservando a súa relixión cristiá e mesmo a súa organización política, eclesiástica e xudicial. Estariamos a falar de hispano-romanos e visigodos.
Aqueles habitantes contaban co status de dhimmis (protexidos), e puideron manter a práctica maioría dos seus costumes.
A partir do ano mil, os vellos hispanos cristiáns, xa absorberan a lingua e costumes musulmáns.
Aquelas xentes estaban obrigadas a pagar impostos, de carácter persoal e territorial, aos sarracenos.
Convén lembrar que durante a vixencia do Al-Andalus, houbo cristiáns e visigodos que se converteron ao Islam, polo que tomaron nomes árabes, e son os chamados muladíes, termo que procede o árabe mullawad e que significa: “non nacido de ventre árabe”.
Orixe do término “mozárabe”
Tradicionalmente un dos aspectos máis descoñecidos sobre o período histórico coñecido como Al-Andalus (a zona de ocupación musulmá na Península Ibérica, que abarcou desde o século VIII até finais do XV e chegou a ocupar gran parte do territorio español), é a situación en que viviron os cristiáns que até entón habitaban ditas terras.
Os mozárabes eran os cristiáns que vivían baixo dominación musulmá no Ao-Andalus, desde o ano 711 até finais do século XI, conservando a súa relixión cristiá e mesmo a súa organización política, eclesiástica e xudicial. Estariamos a falar de hispano-romanos e visigodos.
Aqueles habitantes contaban co status de dhimmis (protexidos), e puideron manter a práctica maioría dos seus costumes.
A partir do ano mil, os vellos hispanos cristiáns, xa absorberan a lingua e costumes musulmáns.
Aquelas xentes estaban obrigadas a pagar impostos, de carácter persoal e territorial, aos sarracenos.
Convén lembrar que durante a vixencia do Al-Andalus, houbo cristiáns e visigodos que se converteron ao Islam, polo que tomaron nomes árabes, e son os chamados muladíes, termo que procede o árabe mullawad e que significa: “non nacido de ventre árabe”.
A historia dos mozárabes
Os árabes iniciaron a invasión da Península o ano 711, atopándose co pobo hispano-romano-visigótico, que alcanzara unha organización política e eclesial e un desenvolvemento cultural e humano, moi notable. Cunha civilización superior mesmo ao invasor, as xentes hispanorromanas e hispano-godas mantiveron a súa personalidade como pobo e como comunidade cristiá.
Desde o primeiro momento os musulmáns mostraron un gran respecto cara aos cristiáns, que eran, como eles mesmos e como os xudeus, “xentes do Libro”, que veneraban a revelación divina, pois consideraban que o Corán era equiparable á Biblia e ao Novo Testamento. Como protexidos do Islam, garantíuselles a conservación dos seus bens e dos seus dereitos privados, así como a liberdade para practicar a súa relixión.
A inicios do século VIII empezou un lento proceso de aculturación, é dicir, que a poboación indíxena adopta progresivamente a relixión, os costumes e a lingua da nova clase dirixente de orixe árabe. Neste último caso, a “arabización” lingüística é máis rápida que a islamización, de aí os xudeus e musulmáns arabizados que aínda falando en árabe conservan a súa relixión ancestral.
Os séculos VIII, IX e X foron dunha acusada intensidade histórica, dentro dunha rápida evolución que vai desde un estado en crise, até o apoxeo cultural da califal Al-Andalus, exemplar mesmo ante o resto dos estados do occidente cristián.
A conversión relixiosa avanzou lentamente até a metade do século IX. Entre outras cousas, porque non foi unha prioridade para os emires, dado que os árabes, e aínda bereberes musulmáns, eran moi inferiores numericamente e os dhimnies eran útiles ás arcas do estado porque pagaban tributos especiais.
No entanto, aos poucos, as clases altas fóronse convertendo ao islam ou ben emigraron cara ás terras cristiás do norte. É o caso das “elites intelectuais”, sobre todo eclesiásticos vinculados ás familias terratenentes, que se exiliaron no reino de Asturias ou o reino franco e desde alí dirixiron unha “guerra cultural” contra o islam peninsular, como Beato de Liébana ou Teodulfo de Orleans.
Os mozárabes debían, como dixemos en parágrafos anteriores, satisfacer unha serie de tributos, uns de carácter persoal (yizya) ao que estaban suxeitos todos os homes con idades comprendidas entre os 20 e os 50 anos e que indicaba a humillación ao Estado islámico e ás súas leis, recibindo a cambio a posibilidade de practicar a súa relixión sen ser molestados. O outro gran imposto era de carácter territorial (yaray) e pagábase por ter residencia na terra que pertencía aos musulmáns.
O matrimonio entre musulmáns e cristiás e viceversa estaba totalmente prohibido. San Eulogio menciona a exclusión do matrimonio entre un cristián e unha musulmá, cuxo incumprimento, a máis diso a apostasía da nai, obrigaba a educar aos fillos de pai musulmán e nai cristiá na relixión do pai.
A medida que a cultura islámico-oriental arraigou nos territorios peninsulares dominados polos musulmáns, os mozárabes perderon importancia e fóronse arabizando. Ademais, o Estado musulmán reservouse o dereito a intervir no nomeamento das autoridades civís e eclesiásticas cristiás ademais de convocar as súas concilios.
Até o século XI a comunidade mozárabe viviu un período de relativa tranquilidade, pero a partir dese momento, coa chegada dos almorávides primeiro, e dos almohades despois, a súa situación deteriorouse e acabaron por ser masacrados, escravizados e expulsados por estes últimos.
Os mozárabes máis intransixentes dirixidos por Eulogio de Córdoba, entre os anos 851 e 869, levantáronse contra os musulmáns. Buscaban de forma voluntaria o martirio, o que se conseguía inxuriando ao islam en público, o que estaba castigado coa pena de morte. Este movemento danou a convivencia entre cristiáns e musulmáns, polo que moitos mozárabes emigraron aos reinos hispano-cristiáns de norte e outros se fixesen musulmáns, co que a finais do século X apenas había mozárabes no Al-Andalus.
A chegada dos almorávides ao poder “que practican un islam integrista e belicoso” no Al-Ándalus despois de 1086 complicou as cousas para os mozárabes. Despois da expedición dirixida ao corazón de terras islámicas por Alfonso I de Aragón (1125-1126), os cristiáns andalusís desaparecen das fontes. Con todo, algúns indicios poderían indicar a presenza residual de pequenos grupos cristiáns na primeira metade do século XII.
Alfonso I de Aragón
Os mozárabes, como outros marxinados, foron devorados por unha cultura dominante e a súa identidade ambigua “nin musulmáns nin cristiáns do todo” impediu o seu arraigamento nun mundo e outro. A historia tragoullos ata que no século XX reivindicoullos como representantes dunha españolidade inamovible que ría da eternidade dos séculos.
A liturxia mozárabe
A liturxia hispánica ou rito mozárabe é a liturxia da Igrexa católica que se consolidou en torno ao século VI na Península Ibérica durante o reino visigodo de Toledo, e que foi practicada nos territorios hispánicos até o século XI, tanto en áreas baixo dominio cristián como musulmán.
Coñécese a organización da liturxia hispánica a partir das fontes literarias dos séculos VII e VIII, aínda que a maior parte do repertorio utilizado transmitiuse en códices procedentes dos séculos VIII ao XII, cun importante número de copias realizadas nos talleres toledanos xa no século XIV.
A elaboración do rito foise confeccionando a través de diversos Concilios Hispano-Romanos e Visigóticos, sobre todo nos Concilios III e IV de Toledo.
A liturxia mozárabe foi abolida por Roma, por Gregorio VII no ano 1080, pero a cidade de Toledo, ao ser reconquistada por Alfonso VI en maio de 1085, opúxose enerxicamente ao cambio ao rito romano, e despois de prolongada resistencia con detalles entre curiosos e dramáticos, o Monarca e Roma houberon de acceder a que se conservase este rito polo menos no seis parroquias mozárabes, onde, coa anuencia das autoridades musulmás, os cristiáns da cidade testemuñaran e alimentaran a súa fe, con esta mesma Liturxia, desde o ano 711 ao 1085.
Os mozárabes e o Camiño de Santiago
A peregrinación a Compostela tivo a súa época de esplendor entre os séculos XI e XIII, especialmente a desenvolvida polo coñecido na actualidade como Camiño Francés, como recurso político-relixioso e económico dos reinos hispánicos en unión do occidente e centro europeos. Con todo foi seguramente anterior o movemento de cristiáns do A-Andalus que provocou o eco do descubrimento (inventio) da tumba de Santiago en Compostela a partir de inicios do século IX. Resulta lóxico pensar que os mozárabes fosen os primeiros decatados e interesados (a máis diso os propios vasalos do rei Alfonso II de Asturias, que foi o primeiro en peregrinar) en establecer un itinerario devocional entre Galicia e ao-Andalus. Pero o certo é que estas deducións non están documentadas para considerar como un camiño “histórico” o hoxe denominado camiño mozárabe.
Camino mozárabe de Santiago
O Camiño mozárabe actual é claramente diferente da Ruta da Prata, coa cal se une en Mérida. É frecuente chamar Camiño mozárabe o que leva até Santiago de Compostela, como aquel camiño que percorrían os mozárabes en peregrinaxe, pero crese que son diferentes camiños, con múltiples variantes. Posiblemente a súa ruta principal era desde a Catedral de Granada até Mérida. Os seus 396 quilómetros a través das preciosas terras de Granada, Xaén, Córdoba e Badaxoz fan que sexa un percorrido histórico cheo de marabillas. Unha variante que existe une Almería con Granada e outra Málaga con Córdoba.
Esta ruta foi utilizada por Almanzor nos seus saqueos.
A lingua mozárabe
Nos primeiros anos da dominación musulmá estaban a xerarse as primeiras linguas romances, que viñan do latín vulgar deixado polos romanos. Os mozárabes tiñan o seu propio dialecto que era unha mestura do latín vulgar co árabe, e podémolo apreciar nas antigas jarchas mozárabes que eran versos curtos que se escribían ao final das muassahas -longos poemas-. As jarchas eran, xeralmente, queixumes femininos de amor e de nostalxia. Este dialecto mozárabe extinguiuse preto do século XIII.
O latín, aínda que aínda é a lingua escrita utilizada polos mozárabes para os textos relixiosos e culturais, xa se foron descompondo dialectalmente, de forma que a fala *mozárabe é xa moi parecida ao castelán arcaico.
Respecto da lingua mozárabe, tamén coñecida como romandalusí ou romance andalusí, era o conxunto de falas romances que se falaban nos territorios da península Ibérica baixo dominio musulmán a partir da invasión árabe (ano 711) e posiblemente até o século XIII, tras a Reconquista, momento no que foron substituídas ou se fundiron coas linguas dos reinos cristiáns (galaico-portugués, asturleonés, castelán, navarro-aragonés, catalán).
No ámbito literario destaca a parte referente á literatura relixiosa, isto é misais, antifonarios e libros de oracións, creados todos eles nos scriptoriuym dos mosteiros. Exemplos de calidade e orixinalidade das miniaturas e manuscritos iluminados son os Comentarios á Apocalipse de Beato de Liébana, o Beato de Facundus ou o Beato de Tábara. Ou antifonarios como o Antifonario mozárabe da Catedral de León.
Denomínanse Beatos aos distintos códices manuscritos, copias daquel Comentario ao Libro da Apocalipse (Explanatio in Apocalypsin) de San Juan que no ano 776 realizase Beato de Liébana, abade do mosteiro de Santo Toribio, no val de Liébana (Cantabria). É un xénero literario especificamente hispano.
O canto visigótico-mozárabe é a expresión musical asociada á liturxia hispánica, propia da Igrexa visigoda española e que pervive até os nosos días. É un canto que se desenvolve nunha soa liña melódica, non permite cromatismos na súa constitución, e ten un ritmo.
A Arte mozárabe
Existe realmente unha arte mozárabe?.
En primeiro lugar hai que aclarar que o termo arte mozárabe é moi recente, pois non apareceu até inicios do século XX, por parte do historiador Manuel Gómez Moreno.
A arte dos séculos X e comezos do XI nos antigos territorios de Castela e León, algúns lugares da Cataluña Condal e o norte de Aragón, emanou fundamentalmente do mundo islámico procedente de Córdoba, desenvolvido por estes cristiáns fuxidos desde Andalucía.
A característica máis importante na arte mozárabe é a introdución de formas construtivas e decorativas musulmás na arte cristiá; sendo os monxes o seu vehículo de transmisión evadidos de Córdoba pola represión califal, cuxa intervención foi decisiva na repoboación do val do Douro.
Unhas das cidades máis importantes onde destacou máis a cultura mozárabe e por iso a arte mozárabe foron en Córdoba e en Toledo. En ambas as cidades atopáronse, e hoxe en día pódense observar, miles de obras de artes tanto literarias como doutras disciplinas.
Existen calidades importantes da arte mozárabe entre as que destacan a pintura, escultura e arquitectura. Igualmente, resulta atractivo coñecer o contexto histórico no que se desenvolveu esta arte, ademais identificar algunhas das súas obras.
Hoxe téndese a cualificar este estilo artístico como “arte da repoboación” en lugar de “arte mozárabe”, pois moitos historiadores coinciden en sinalar que as súas construcións teñen máis que ver co visigodo e asturiano, que cos sistemas construtivos procedentes da Península ibérica.
No ámbito da arquitectura faise patente o dominio que tiñan na construción de muros, pois dominaban a técnica da sillería, cunha gran sobriedade, isto é unha total ausencia de obxectos decorativos externos. Tamén utilizaban unha extensa variedade de plantas, que colocaban en espazos variables protexidos por cúpulas, arco de ferradura, uso do alfiz (un moldura externa rectangular que abarca o arco), da columna como soporte rematada por un capitel corintio, e con beirados sobresalientes asentados en modillóns de lóbulos. As cubertas son variadas. Os materiais construtivos son pobres, aproveitados doutras construcións anteriores e reutilizados.
Santa María de Lebeña, Cantabria
As plantas das igrexas mozárabes son xeralmente reticuladas, é dicir, compostas por varios cuadriláteros, herdanza clara das igrexas visigodas aínda que tamén se advirta unha inspiración no musulmán. A segmentación da planta faise extensiva ás alturas, dando como resultante unha conformación de volumes, tanto interna como externa.
As plantas das igrexas mozárabes presentan variantes. Hainas basilicais, de tradición paleocristiana, como San Miguel da Escalada (na provincia de León); de nave única, de tradición hispanovisigoda, como Santiago de Peñalba (tamén na provincia de León) e San Miguel de Celanova (en Ourense); cruciformes como Santa María de Melque (en Castela-a Rioxa); cuadriculadas como Santa María de Lebeña (en Cantabria) e, finalmente, as de tipo case cadrado, como San Baudelio de Berlanga (na provincia de Soria).
San Miguel de Celanova, Ourense
Nas igrexas mozárabes advírtese a ausencia de fachada principal con motivos decorativos, cunha excepción: os modillóns de rodetes graduados que serven de soporte aos beirados dos tellados. É a forma de sustentar voladizos cunha certa graza.
En canto ás cúpulas, son de dous tipos: de cascos ou galonadas. As ábsidas son rectangulares externamente, pero de planta circular interior, co radio excedido. A ábsida comunícase coa nave central por un arco triunfal de ferradura que adoita ser algo angosto e non moi alto. O que sempre é común é o arco de ferradura como arco toral.
No caso da escultura, os exemplos que chegaron até nós circunscríbense a material mobiliar litúrxico. Atopamos mostras de talla a bisel, consistente no baleirado da superficie por medio de planos inclinados para deixar arestas vivas nas liñas fundamentais do debuxo, o que provoca fortes contrastes lumínicos. Exemplos desta técnica atopámolos en Santa Cristina de Lena.
No caso dos capiteis, a arte mozárabe prefigura, na súa organización arquitectónica, ao que veremos posteriormente no románico. Consisten, principalmente, en figuracións consistentes en talos que nacen do interior das follas de acanto e vólvense en espiral, baixo o ábaco do capitel corintio.
Respecto da pintura, en primeiro lugar hai que dicir que evolucionou de maneira orixinal e maxistral. En xeral podería afirmarse que carecía de valores espaciais ou plásticos. Destacaba especialmente pola súa capacidade para xerar efecto de profundidade, por un debuxo lineal e non prestar excesiva importancia á anatomía. Pola contra, destacaban os ollos logrando así o efecto dunha mirada desorbitada. Usaban cores planas. Normalmente, as figuras que se representaban estaban colocadas sobre fajas de diferentes cores, e ordenadas segundo a súa simboloxía.
Se a publicación gustouvos, agradecemos indiquédesnolo pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche gratuitamente á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
A nosa lectura recomendada
Referencias
Los mozárabes. De Bueno García, F.
Manual de Historia Medieval. De García de Cortázar, J.A.
https://mozarabes.blogspot.com.es/
