Durante máis de cincocentos anos, a condición de cidadán romano converteu a quen a posuían en homes libres: só eles, por exemplo, podían votar en asembleas e comicios, alistarse nas lexions, contar cun matrimonio e fillos recoñecidos conforme a lei, que puidesen herdar os seus bens, ter propiedades, presentarse ás eleccións e acceder aos cargos públicos, participar nos sacerdocios e realizar calquera actividade comercial en territorio romano.
Ademais, a cidadanía romana outorgáballe o dereito a emprender accións xudiciais ante un tribunal romano, a ser asistido por un tribuno da plebe e apelar as decisións xudiciais.
Pero a cidadanía tamén implicaba obrigacións, abrigo de carácter tributario. Por exemplo, os cidadáns debían contribuír aos gatos militares en de xeito proporcional á súa riqueza ou pagar un imposto de sucesión destinado a financiar as xubilacións das forzas militares. Tamén debían inscribirse no censo.
De entrada, para ser cidadán bastaba con nacer dun matrimonio recoñecido pola lei entre cidadáns romanos. No caso dos fillos nados dunha unión non legal, o fillo adquiría a condición do proxenitor co status máis baixo. Pero existían outras vías para adquirir a cidadanía, ata a podían obter os escravos que accederan á liberdade. Para iso debían cumprir tres condiciones: ser maiores de 30 anos, que o seu amo fose cidadán romano e que a liberación ou manumisión efectuouse baixo a supervisión dun maxistrado.
A carreira militar tamén permitía acceder á cidadanía, ao cumprir os 25 anos de servizo, como premio ao licenciarse.
As mulleres romanas estaban excluídas da vida política e, en consecuencia, non podían participar en todas as actividades públicas que constituían a dimensión política de ser cidadán. Un reflexo claro da discriminación feminina vémolo ata no seu propio nome: todas as mulleres dunha mesma gens ou familia eran chamadas polo xentilicio familiar, como Claudia, Livia ou Cornelia, ao que se engadía un ordinal indicando a súa posición: a segunda, terceira,… No ámbito privado, a muller tiña restriccions legais porque non dispoñía de potestas propia, senón que estaba sometida á patria potestade do pai e logo do marido; e á morte deles estaban sometidas ao control dun titor, situación que os xuristas lexitimaban en base a “a debilidade inherente ao seu sexo, a súa ignorancia nos asuntos legais e a súa falta de xuízo”.
En canto ao nome do cidadán, a fórmula utilizada, coñecida como tria nomea, constaba de tres elementos: o nomen que permitía identificar a gens ou familia á que pertencía o individuo; o praenomen, nome propio que se lle asignaba tralo seu nacemento; e o cognomen, viña dado por un trazo físico ou unha anécdota vital. A estes tres elementos podíaselles engadir outros, como o agnomen, que tiña carácter honorífico e adoitaba aludir a algún feito de armas destacado (polo exemplo: O africano, outorgado a Publius Cornelius Escipio pola súa vitoria fronte a Anibal en África)
O acceso dos mozos á cidadanía producíase cada ano o día 17 de marzo de cada ano, data en que se celebraba en Roma a festa das liberalia, en honor do Deus Pater, deus asociado ao viño e a Dionisio. Ese día os novos varóns en torno aos 15 anos pasaban de nenos a adultos. Primeiro, en casa, ofrecían aos Lares (deuses protectores do fogar) o amuleto que levaban desde pequenos; espíase ante a familia para demostrar que podía procrear, e o seu pai entregáballe a toga viril, que o acreditaba como cidadán. Logo tiña lugar a cerimonia pública, durante a cal os mozos cruzaban o Foro en procesión ata o templo de Xúpiter, a quen ofrecían sacrificios.
En calquera espectáculo ou con gran afluencia de público no foro, era posible distinguir ao cidadán, xa que quedaba identificado pola toga, unha vestimenta reservada tan so a quen gozaban da condición cidadán.
No noso país, mercé á política de municipalización, e ao Edicto de Latinidade promulgado polo fundador da dinastía Flavia, Vespasiano, no ano 74 d.C, as comunidades hispanas lograron o estatuto de dereito latino, cuxo beneficio máis atractivo era a concesión da cidadanía romana a toda persoa que desempeñase un cargo público. O paso definitivo chegaría co Edicto de Caracalla promulgado no ano 212 d.C., que deu a cidadanía romana a todos os homes libres do imperio.
