Na nosa viaxe narrativa polos lugares con interese patrimonial, sobre todo histórico, en terras galegas, hoxe chegamos ata a fermosa localidade de Betanzos dos Cabaleiros, unha vila fascinante.
Betanzos é un municipio que se atopa na provincia da Coruña, concretamente na costa noroeste da península ibérica.
Érguese sobre un outeiro, situada nunha península formada polo curso baixo dos ríos Mandeo e Mendo, que se unen nesta localidade, formando a ría de Betanzos. A escasos 17 quilómetros da Coruña.
En canto á súa denominación, non existe consenso sobre a orixe do topónimo desta vila. Así, o experto en toponimia, Fernando Cabeza Quiles, sostén que significa “escuro e controvertido”.
Antigamente o que hoxe conforma Betanzos, era coñecido como Castro de Untia. Sendo necesario centrarnos nunha pequena aldea desta localidade, Betanzos ou Vello, para atopase as bases da vila actual. E iso explicámolo no seguinte apartado.,
Hoxe en día Betanzos conserva un gran patrimonio histórico, fiel reflexo da súa herdanza cultural.
Repasemos a historia de Betanzos
Segundo cóntanos o cronista de Betanzos, de seguir a lenda, esta vila sería fundada por Brigo, fillo de Túbal e bisnieto de Noé, sobre a lomba de San Martín de Tiobre, en cuxa parroquia se conserva o topónimo “Betanzos Vellos”.
Por estas lareiras enfilarían a Ría os fenicios, de aí a paixón dos naturais polo mar e o comercio, orixinándose expedicións cara ao Norte e Illas Británicas, en cuxa Historia consta como Breogán fora proxenitor de oito dos caudillos que de aquí partiron e capitanearon as incursións por outras terras ata asentarse en Irlanda.
Transcorridos algo máis de mil anos e durante a dominación romana, os seus habitantes recibirían o dereito de cidadanía por mercé de Tito Flavio Vespasiano, polo que sería coñecida como Brigantium Flavium, presente no itinerario de Antonino na Vía “per tola maritima”, e o seu porto no vértice do “Magnus sinus artabrorum” ou Golfo Ártabro.
Aínda que hoxe en día afírmase que Brigantium referíase á localidade da Coruña.
Un dos legados máis impresionantes da presenza romana en Betanzos é a Ponte Romana, unha estrutura que data do século I d.C. Esta ponte, que cruza o río Mandeo, é un dos máis antigos de Galicia e unha marabilla da enxeñería romana que resistiu o paso do tempo.
Seguiríanlles os suevos, os visigodos e con menor incidencia os musulmáns, que non chegarían a dominala.
Na Idade Media, Betanzos converteuse nunha das sete cidades reais do Reino de Galicia, un título que lle outorgou unha gran importancia política e económica. Durante este período, a cidade experimentou un auxe na construción de igrexas e edificios emblemáticos, moitos dos cales aínda se conservan.
O historiador Ángel Arcay, responsable do museo de Betanzos, explica que no século XIII os conflitos bélicos -principalmente as invasións viquingas- habían diminuído e vivíase un período de “relativa calma”. Todo parece indicar que, dada a situación, os veciños de Betanzos Ou Vello viron unha oportunidade irrepetible para trasladar a súa poboación ao que actualmente coñecemos como Betanzos.
En plena Idade Media, concretamente o 18 de xullo de 1212, os habitantes desta localidade elevarían unha demanda ao Rey Alfonso IX de León e Galicia, solicitando o traslado poboacional ao Castro de Untia, propiedade do mosteiro de Sobrado, ao que accedería o monarca por privilexio rodado expedido en Valencia de Don Juan, o 13 de febreiro de 1219, procedéndose á translación e construción do porto e murallas de protección. Na súa condición de poboación de reguengo, faríase acredora de numerosos privilexios concedidos polos monarcas, quen a honraría con visitas Reais ao longo de toda a súa dilatada Historia.
Alfonso XI outorgou a Betanzos a liberdade de tributos en compensación polos seus esforzos na Batalla de Tarifa.
No século XIV, e en razón ao desenvolvemento comercial dos seus habitantes, serían coñecidos como os xenoveses de Galicia. E é nestes anos cando a cidade cae baixo o dominio da familia Andrade por concesión do rei Enrique II. Dúas forzas dirixirán desde entón Betanzos, o concello municipal, promotor da Torre do Reloxo, emblema hoxe de Betanzos, e a familia Andrade cuxos membros se atopan enterrados no convento de San Francisco.
Pérez de Andrade, alcumado Ou Bo (galego, O Bueno) recibiu de Enrique II de Trastámara os señoríos de Ferrol, Pontedeume e Villalba, polo seu apoio na guerra que sostivo, para manter o trono de Castela, contra o seu medio irmán, Pedro I. Este transformouse nun dos cabaleiros máis poderosos da Galicia do século XIV e impulsou a construción de moitos edificios.
No ano 1465, o Rey Enrique IV elevaría a vila á categoría de cidade, e dous anos despois concederíalle unha Feira Franca anual, a celebrar en todo o mes de novembro.
Betanzos levantarase en 1467 contra a nobreza opresora, que protexía a delincuentes nas súas fortalezas, coartando a súa liberdade ata perturbar o cultivo dos seus predios, acudindo á chamada do escribano Juan Blanco, desde a Praza Real, para unirse á revolta irmandiña por el propiciada.
Anos máis tarde, na súa reorganización territorial de España, os Reis Católicos designan a Betanzos capital de provincia dunha das sete que formaba o Reino de Galicia, no que foi a época de maior esplendor da cidade.
A mediados do século XVI compartiría capitalidade provincial coa Coruña, e sería desdobrada no reinado do emperador Carlos I, sendo unha das sete que conformaban o Reino de Galicia. Estaba gobernada por un Corrixidor de nomeamento Real, que exercía Xustiza no seu nome, rexedores, procuradores e deputados do común de veciños, representantes dos seus cinco gremios de xastres, labradores, mariñeiros, zapateiros e artes e oficios, unha vez integrado o dos tablajeros neste último no século XVII.
Durante estes séculos, XV e XVI, Betanzos viviu unha época de esplendor grazas aos descubrimentos xeográficos e a expansión marítima de España. A cidade, situada estratexicamente na costa norte de Galicia, converteuse nun importante centro comercial e de navegación. O porto de Betanzos desempeñou un papel crucial na era da navegación, servindo como punto de partida para exploradores e comerciantes que se aventuraban en novos horizontes. A cidade floreceu grazas ao comercio de bens como o viño e o trigo.
As liñaxes máis sinaladas do reino levantarían os seus palacios nas rúas e prazas principais da urbe, desaparecidos en boa parte por mor dos incendios xerais de 1569 e 1616, ao tempo de instituir fundacións e erixir artísticos sepulcros nos seus mosteiros e igrexas, que culminan o gótico galego, por cuxa condición sería titulada como Betanzos dos Cabaleiros, a quen o Rey Felipe II, por Real Cédula do 6 de setembro de 1572, ordenaríalles a constitución da Confraría dos Cabaleiros.
Aquí tiñan solar e asento as Casas de Andrade-Lemos, Vilouzás, Mariñas, Castro, Parga, Pardo, Lanzós, Maceda, Figueroa, Bendaña, Oca, Becerra, Sanxiao, Varela, Reymondez, Pardo de Cela, Ribadeneira, Morelle, Aguiar, Quiroga, Bermúdez de Castro, Moscoso, Camba e un longo etc., que superaría os douscentos hijodalgos e numerosos títulos nobiliarios.
No reinado de Felipe V, sería creado, en 1734, o Rexemento Provincial de Betanzos, que prestaría grandes servizos á Nación, mesmo como garda do Palacio Real, ata que foi suprimido na reforma militar efectuada en 1841, e a súa provincia na territorial do 24 de abril de 1834.
Durante a ocupación do Reino de Galicia polos franceses en 1809, no contexto da Guerra pola Independencia, Betanzos sería a única capital que non capitularía nin recibiría ceremoniosamente ao invasor, dedicándose exclusivamente a combatelo ata lograr a súa expulsión do territorio patrio.
Unha serie de incendios xerais e malas colleitas supoñen o inicio dunha decadencia que se vería agravada, en 1834, coa nova división administrativa de Javier de Burgos, que integra a antiga provincia de Betanzos na da Coruña.
Por Real Decreto do 17 de decembro de 1918, o Rey Alfonso XIII concedíalle ao seu concello o tratamento de Excelencia, ostentando a cidade, a máis antiga de Galicia, o título de “A Moi Nobre e Moi Leal, Real e Antiga Cidade de Betanzos dos Cabaleiros”, que sería declarada Conxunto Histórico Artístico o 31 de decembro de 1970.
Que ver en Betanzos?
Como diciamos antes, Betanzos atesoura un enorme patrimonio natural e cultural, histórico e monumental.
Aconsellamos a visita a esta fermosa localidade, na que vivir grandes experiencias, ademais das derivadas do paseo e apreciada gastronomía, o feito de percorrer as súas fermosas rúas, visitar as súas impresionantes construcións e coñecer o seu pasado, ademais doutros elementos e visitas recomendables, farán da estancia un éxito garantido.
Murallas de Betanzos
A orixe destas murallas aparece documentado no século XIII, unida ao emprazamento dunha nova cidade na cima do Castro de “Unctia”. Os restos que se conservan do segundo recinto datan, seguramente, do século XIV. Os Reis Católicos levan a cabo unha importante reconstrución do mesmo no século XV. A finais do século XVI prodúcese un progresivo arrimo de inmobles ás murallas, de tyal maneira que as murallas quedan integradas nas casas dos veciños.
A entrada ao espazo fortificado efectuábase a través de catro portas e un postigo; a máis importante era a chamada “Porta dá Vila”, as outras tres eran a Porta de Ponche Vella, que nos enmarca unha fermosa vista sobre o río de Betanzos, a Porta do Cristo e a Porta de Ponche Nova.
Casco histórico de Betanzos e edificios singulares
Se nos centramos no centro histórico propiamente devandito, atopámonos cun dos mellor conservados de Galicia, non en balde foi declarado Conxunto Histórico Artístico, no ano 1970. Pasear por estreitas rúas empedradas e contemplar os edificios, igrexas e demais prazas e fachadas é garantía de goce. Neste sentido é obrigatorio visitar a Praza dos Irmáns García Naveira, a principal da vila. e a Praza de Fernán Pérez de Andrade, e a Praza de Galicia, situada no corazón de Betanzos, é un exemplo da arquitectura decimonónica da cidade.
O edificio do Concello, Casa do Concello, é de estilo neoclásico e foi deseñado polo arquitecto Ventura Rodríguez no século XVIII.
Moi preto o Palacio de Lanzós, comezado a construír por Ventura Rodríguez no século XVIII..
O Museo dás Mariñas, situado nun antigo Palacio, recolle unha interesante colección de arte e obxectos históricos.
O CIEC, Centro Internacional da Estampa Contemporánea, é un centro de arte gráfica que serve de taller, escola e sala de exposicións. Atópase nun edificio que albergou outrora uns grandes almacéns, a coñecida como Casa Núñez, construída no ano 1923.
O Pazo de Bendaña é unha construción do século XV, con reformas no XVII. Ao seu lado atopamos a Torre do Reloxo, que adoita afirmar é do século XVI.
A Igrexa de Santiago
A Igrexa de Santiago, próxima á Torre do Reloxo, pero que non teñen nada que ver ambas as construcións. Esta igrexa é do século XV por encargo de Fernán Pérez de Andrade. Álzase sobre os cimentos dunha antiga construción románica.
A través da construción pódese observar como foi o paso do románico ao gótico, aínda que a súa fachada principal haxa sufrido remodelacións posteriores pola mala conservación da mesma. Da primeira construción consérvase a súa marabillosa porta principal que é digna de admirar. Divídese en tres naves, coa central máis ancha que as laterais. Esta disposición é típica das igrexas de planta basilical, moi comúns durante a Idade Media. Ten ábsida poligonal decorado con ventás rachadas, cunha gran porta.
Os piares cadrados da nave adhírense ás paredes con semicolumnas, un detalle que fala da influencia gótica no seu deseño. A capela maior é unha obra mestra da arquitectura, cuberta por unha bóveda de ábaco con nervios de perfil rectangular.
A portada gótica de la Iglesia de Santiago de Betanzos, é un verdadeiro tesouro. Posúe unha rica ornamentación de arquivoltas e columnas acobadadas nas jambas. O tímpano, decorado cunha imaxe de Santiago, transmite un sentido de reverencia e asombro. No medio unha estatua central, de maior tamaño, que representa a Cristo en maxestade.
Sobre a porta, un rosetón capta a luz do día, filtrándoa a través das súas delicadas formas. Esta característica, unida á cornixa decorada con arquitos cegos, confire á igrexa un aspecto maxestoso, pero á vez acolledor.
A Igrexa de San Francisco
Unha igrexa espectacular, das máis belas do gótico de Galicia. É do século XIV, ten planta de cruz latina, cunha soa nave. É de arquitectura gótica galega típica dos conventos das ordes mendicantes, con tradicións románicas na decoración.
Na capela maior, de forma heptagonal e reforzada con @contrafuerte exteriores, está representado o tetramorfos entre o rosetón central e unha das súas vidreiras.
No seu interior atópanse varios sepulcros, en número de dezaseis, o mesmo número que arcos sepulcrais que os recollen; o máis famoso, a tumba de Fernán Pérez de Andrade, promotor desta igrexa. Aquí atopamos a súa marca identificativa desta familia, un xabaril., e tamén un oso.
Foi declarada monumento nacional en 1919 e, posteriormente, Ben de Interese Cultural.
A Igrexa de Santa María de Azogue
Preséntasenos como un exemplo de arquitectura gótica. Construída no século XIV, sobre outra igrexa románica anterior, móstranos a súa impresionante fachada e un interior con decoración gótica e renacentista. Moi destacable é a ábsida principal da súa cabeceira, con planta poligonal e típica estrutura do gótico galego a base de rachados ventás larguísimas con vans ajimezados e arcos apuntados.
A fachada occidental ben puidese estar conservada do templo anterior, pois mostra un maior arcaísmo, dun románico de transición ao gótico. Baixo un precioso rosetón está a porta principal con amplas arquivoltas lixeiramente apuntadas e moi decoradas con motivos xeométricos e personaxes dispostos radialmente (á románica). O tímpano ten tallado unha escena da Epifanía e a Anunciación. Os apoios son as jambas e catro pares de elegantes columnas con capiteis maioritariamente historiados.
A entrada atópase flanqueada por dúas hornacinas coa imaxe da Virxe e o arcanxo Gabriel.
No interior atopamos unha estrutura de tres naves, separadas por piares con columnas. Os arcos formeros e perpiaños son apuntados e soportan unha armadura de madeira. Dispón dun retablo do Altar e o capitel co único calendario agrícola de Galicia. Garda, ademais, unha importante colección de retablos e obras de arte relixiosa.
Tamén atopamos edificios modernistas, obviamente máis cercando desde a perspectiva temporal, pero que adquire gran importancia en Betanzos.
Outros monumentos de interese son: o Arquivo do Reino de Galicia, coñecido como Lico, o Hospital de San Antonio de Padua, do século XVII, o Colexio de Orfas, actualmente Biblioteca Municipal, e o Convento de Agostiños Recolectos, do século XVIII.
Curiosidades sobre Betanzos
A matanza de Betanzos, na que desapareceron 200 franceses sen deixar rastro
En 1809 os aldeáns de Betanzos fixeron desaparecer a 200 soldados franceses sen deixar rastro algún, coma se tragoullos a terra. Perdéronse case todos os documentos da época, pero no Museo dás Mariñas algúns vellos documentos permiten intuír o que sucedeu: os galegos, fartos dos abusos dos soldados, decidiron defenderse.
Contan as crónicas que os soldados napoleónicos arrasaron con todo, e cando esgotaron as reservas acudiron ás aldeas en busca de alimento e forraxe para os cabalos. Foi nunha desas aldeas, en Betanzos, na que 200 soldados franceses desvanecéronse. Como era de esperar, a vinganza francesa foi atroz e sanguenta.
Os túneles subterráneos de Betanzos
Baixo o subsolo de Betanzos (A Coruña), existe un labirinto de túneles que atravesa a cidade.
Aínda que se descoñece a orixe exacta destas pasaxes, cren que pode tratarse dunha antiga mina de mercurio datada no reinado de Carlos III, século XVIII.
De momento púidose acceder a 4 grutas repartidas por toda a cidade. Estas entradas teñen unha lonxitude de entre 10 e 80 metros e contan con ata 4 ramais diferentes.
Á parte da explotación mineira non hai que descartar algunha vinculación relixiosa, xa que todos os condutos parecen desembocar na igrexa de Santa María de Azogue. Así que é posible que as pasaxes que agora se investigan estean construídos sobre os restos doutros máis antigos.
O lavadoiro mais grande e confortable do mundo
O lavadoiro público de Cascas inaugurouse no ano 1902, unha auténtica obra de arte, de 348 m2, dividida en dúas plantas, ao redor do río Mendo. Nese momento era unha das construcións dese tipo máis grandes do mundo.
A súa construción foi promovida e financiada polos irmáns García Naveira, os mesmos que mandaron construír “O Pasatempo”, e os mesmos que vemos figurados nunha escultura no centro da vila. Era público e gratuíto.
A súa finalidade era dotar cos medios necesario e o mellor confort para os veciños, pois podía albergar ata 63 mulleres lavandeiras de maneira simultánea, xa que contaba con dúas filas de lavadoiros. Podían secar a roupa para cuberto ou nos campos de clarexo.
Aínda por riba, contaba tamén cunha lareira (pedra plana onde se facía lume para cociña nas casas tradicionais), para poder cociñar, quentarse, secarse,… unha sala para o descanso e bancos para sentar.
O Pasatempo de Betanzos.
Un marabillo parque enciclopédico, de estilo entre modernista e romántico, mandado construír polos Irmáns García Naveira, fai máis dun século e que se atopa agora mesmo en plenos labores de recuperación e restauración.
Podedes ampliar información na nosa publicación: O Parque do Pasatempo de Betanzos.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratuito á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Historia de Betanzos. De Núñez-Varela y Lendoiro, J.R.
https://www.arteguias.com/lacoruna/betanzos.htm
http://www.cronistadebetanzos.com/
https://elgiroscopo.es/betanzos-ciudad-medieval-galicia/
