Cando falamos de Idade Media, estamos a falar dun período histórico que abarca desde o século V ata o século XV. Dez séculos de historia que comeza coa caída de Imperio Romano de Occidente, no ano 476 d.C. e que se dá por finalizado a finais do século XV, en 1492, co descubrimento do Continente Americano.
É crenza xeneralizada a identificación da Idade Media cunha época de oscurantismos, fanatismo relixioso, inquisición, peste, fame e penurias e desolación. Con todo, aínda que houbo algo de todo, a Idade Media é moito máis.
Época de castelos, conquistas, monxes, cabaleiros, doncelas, xustas e xograres, é tamén o momento do descubrimento da imprenta, do astrolabio e o compás, o reloxo mecánico, as lentes, os muiños, do arbotante que permitiu o paso arquitectónico do románico á luminosa arte gótica nun impulso constructor sen precedentes contribuíndo ao nacemento das cidades (vilas) e ao nacemento da burguesía como nova clase social en alza.
Esta época de luces e sombras acompáñase de múltiples curiosidades, anécdotas, misterios,… que baixo este título vou ir contando do xeito máis amena posible e que derivou na actualidade en diversas costumes que distorsionadas ou non aínda se conservan, descoñendo que a súa orixe estivo neste período.
As panxoliñas, acompañantes do Nadal, forman parte da tradición cristiá que celebra e encomia o nacemento de Xesús. Soan polos altofalantes instalados en calquera centro comercial, tenda ou por céntricas rúas. É tradición cantalos xunto coa familia e amigos nos banquetes de Nadal.
Pois saibamos que as panxoliñas teñen a súa orixe na Idade Media. Agora ben, estas alegres cancións nada tiñan que ver co Nadal, relixión ou o nacemento de Xesús, senón que se trataba de alegres composicións que eran profanas, cantábanse no mundo rural e cuxo fin era explicar os acontecementos que sucederan nas vilas (amores e desamores, falecementos e todo aquilo que puidese interesar ao pobo). Para entendernos, era un noticiero rural en forma de canción.
A súa orixe remóntase ás cantigas, unha especie de poesías cantadas típicas da época medieval galego-portuguesa do século XII, sendo practicadas nun principio pola nobreza. O seu temática versaba sobre o amor, a política e os pesares das persoas de pobo ou áreas rurais. Ás persoas que cantaban as cantigas coñecíallas como xograres, e aqueles que as compoñían como trobadores.
A panxoliña é xa que logo unha das manifestacións máis antigas da lírica popular castelá que nas súas orixes consistía nunha breve canción estrófica con retrouso. A sua melodía principal achábase na voz superior e normalmente estaba destinado a ser executado por un solista ao que lle acompañaban dous ou tres instrumentos.
En torno ao século XV pásase das cantigas a as planxoliñas, popularizándose e derivando cara a relatos das vivencias de xente do pobo ou da vila, de aí o seu nome en castelán “villancicos”, por ser cantados por homes da vila (en castelán, villanos). A panxoliña nesta época xa consistía nunha forma musical e poética que alternaba coplas con retrouso.
Como exemplo, unha das panxoliñas máis famosos, antes de converterse en cancións relixiosas de corte do Nadal, é este de Juan del Enzina, un trobador do León do século XV que fai o seu eloxio particular a “vivir o día a día” (Carpe Diem dos romanos):
Hoxe comamos e bebamos
E cantemos e folguemos
Que mañá morreremos
Foron tempos de vivir ao día, coa incerteza do futuro. Tempos de crise política na Igrexa, de múltiples Cruzadas para liberar Terra Santa e de loitas intestinas contra “herexías”.
Cara ao século XVI debido a que as autoridades eclesiásticas – sempre disposta a apropiarse e facer seu todo aquilo que redunde en beneficio da fe – empezan a considerar a conveniencia de introducir na liturxia composicións en castelán como unha forma de achegar ao pobo aos misterios da fe católica, a panxoliña aos poucos vai cambiando o seu temática sobre o amor cortés para ir centrándose en temas de tipo relixioso. Esta apropiación e adaptación funcionáballes moi ben ao tratarse de cancións curtas de rima sinxela, letra pegadiza e fácil de memorizar por un pobo analfabeto. Deste xeito nos albores do século XVII empézase a utilizar nos responsorios de maitines das principais festas litúrxicas como o Nadal, Hábeas Christi, Asunción, santos locais, Epifanía, Trinidad, etc. Así as panxoliñas converteranse ademais de en un obrigado exercicio para acceder ao maxgisterio de capela, nunha das principais obrigacións compositivas do mestre de capela para as principais festas do calendario litúrxico.
Durante o século XVII a interpretación de panxoliñas faise cada vez máis frecuente malia as prohibicións por parte das institucións conservadoras.
rohibicións que se baseaban en que o uso das panxoliñas converteuse nunha práctica cada vez máis usual de cancionciñas con forma de diálogo que recreaban a sorpresa dos pastores ante o misterio do nacemento de Xesús. Temas como este convertíanse nun excelente pretexto para realizar divertidas parodias nas que se facía a burla correspondente de personaxes arquetípicos de diversas nacionalidades. A panxoliña do século XVII ten unha gran complexidade técnica e formal aumentándose o número de voces ata ata oito distribuídas en dous coros dispostos en diferentes lugares da catedral e acompañados con instrumentos como a arpa, o iolón e o órgano. As panxoliñas deste século chegáronnos en manuscritos de borrador e en follas soltas para cada voz deixando de lado a escritura de facistol para este tipo de xénero.
O século XVIII está marcado pola gran influencia que exerceu Italia en canto a música refírese e non só nos estamos referindo á ópera ou á zarzuela senón tamén a panxoliña. Influencias italianizantes na panxoliña foron o estilo recitativo, as arias dá capo e o estilo compositivo da ópera seria italiana que provocaron un aumento no persoal das orquestas das capelas de música catedralicias, unha maior esixencia á hora de interpretar ditas composicións xunto cun desmedido investimento musical dos centros catedralicios que non rendibilizaban os seus resultados prácticos. As panxoliñas seguirán tendo as características populares do século anterior que se irán fundindo coas características musicais deste século, situación que provocou que as panxoilñas utilizásense en contextos litúrxicos pero esta vez con fins didácticos. Aos poucos vanse introducindo elementos teatrais nas igrexas buscando provocar no pobo afectos moi diferentes á contemplación divina que se conseguía co vello estilo polifónico.
A panxoliña popularizouse rápidamente, converténdose en cancións amplamente interpretadas nas igrexas durante os oficios relixiosos, sendo un xeito rápido e eficaz de levar a motísimas máis persoas a mensaxe do evanxelio ata a actualidade.
Desde entón, e ata chegar aos nosos días, o concepto, rima, letras e melodías foron evolucionando ao que hoxe coñecemos como panxoliña.
