O bico é algo que vai implícito ao ser humano. O bico expresa o amor, o afecto, a tenrura… pero tamén se converteu nun símbolo de saúdo, por non dicir nun símbolo de traizón “o bico de Judas”.
En todo caso, o significado do bico e o seu uso varía segundo as culturas dos distintos países, e variou ao longo dos tempos polas influencias interculturais e polos costumes.
Vexamos…
El beso a través de los tiempos
Non existe acordo unánime entre os historiadores sobre a orixe do bico. As primeiras evidencias artísticas atopámolas nos pobos semíticos fai uns 4.500 anos.
En Exipto o bico tiña unha connotación sacra, utilizábase como unha forma de transferir o “alento vital” dunha persoa a outra.
Pero é na Idade Antiga onde o bico empeza a ter un significado concreto. En Grecia o bico é mencionado nos poemas homéricos, pero os verdadeiros artífices do bico foron, como non, os romanos.
O bico era unha práctica habitual da conduta social romana. Os romanos distinguían varios tipos de bicos, cada unha deles con finalidades distintas en función dos obxectivos perseguidos ou do que se pretendía transmitir:
Xeralmente o bico en Roma utilizábase como saúdo. Os romanos distinguían entre:
- O osculum, que era o bico social ou protocolario de saúdo. Trátase dun bico casto que se daba na fazula como signo de respecto ou agradecemento ou como peche dalgún contrato ou acordo.
- O basium, que era o bico que se daba aos amigos e persoas achegadas como símbolo de afecto
- O suavium, bico reservado para o ámbito máis íntimo nas relacións amorosas. Son os bicos pasionais que non se manifestaban publicamente por ser contrarios á pudicitia (pudor).
Con todo, o máis curioso destes romanos non foi a extensión do bico coas súas distintas clasificacións, senón a imposición do Ius osculi (o dereito ao bico). Como exemplares expertos en leis os romanos contemplaron o dereito de que o marido ou calquera familiar próximo puidese bicar na boca publicamente a unha muller coa única finalidade de asegurarse de que non había bebido viño.
Este curioso “dereito ao bico”, que só se lle podía ocorrer aos romanos e que nada ten que ver cun acto de amor, amizade, tenrura etc., perseguía como única finalidade comprobar se a muller había ou non bebido viño; é dicir, algo similar ao alcoholímetro actual pero de forma natural e sen necesidade de conducir ningunha cuadriga para que tiveses a obrigación de someterche a este “ritual”.
A pesar de que os romanos e o viño van da man e que é imposible non asociar un banquete romano sen o elixir de Baco, as súas mulleres estaban limitadas á hora de apreciar estes prezados caldos, salvo as prostitutas.
Os romanos entendían que o viño facía perder o sentido e daban fe diso nos seus banquetes, polo que entendían que cando se bebe unha copa de máis as súas mulleres podían perder o control e cometer adulterio, o que podía derivar en concibir fillos ilexítimos
Por tanto, para saber se a súa muller bebera despois de saír a dar un paseo coas súas amigas, o romano, a falta de etilómetro, dáballe un marabilloso bico de benvida cuxa única finalidade non era transmitirlle o que a botaba de menos senón exercer un control de alcoholemia á que ela non podía negarse ao ser un dereito do marido ou familiar próximo.
Este bico delator ou exculpatorio determinaba se a devandita era unha muller honorable ou digna de ser castigada, sen xuízo público. Os castigos dependían un pouco do tipo de relación persoal, pero podía desembocar no repudio, o divorcio ou mesmo a morte.
Certo é que esta norma foise flexibilizando ao longo do tempo e así o viño pasou a ser un acompañante no triclinio familiar de tal maneira que o padal feminino puido sucumbir ao seu sabor.
Mención merecen tamén outro tipo de bicos practicados na época romana como:
- O iacere oscula. O bico lanzado ao aire. Cunha orixe posiblemente relixiosa (lanzado ás divindades en cultos ou cerimonias) que derivou nunha mostra de gratitude ou encomio.
- O bico na man. Cun significado de submisión e respecto fronte a unha persoa de maior poder ou prestixio. Posiblemente de orixe oriental asentouse na época imperial. Este bico foi asumido polo cristianismo como un bico litúrxico como veneración e respecto cara ao sacro que aínda hoxe continua en vigor.
O cristianismo adoptou o bico como unha maneira de saúdo dentro do ritual de “paz e amor” que lle caracteriza. Aínda que o bico como saúdo non era novo e viña sendo practicado noutras culturas, no cristianismo o bico adquiriu un significado máis profundo. O bico entre os cristiáns simbolizaba a unidade, a pertenza á igrexa de Cristo. Era o bico da paz (aínda vixente hoxe en día, aínda que cambiado polo apertón de mans para evitar a transmisión de enfermidades).
No seo da igrexa católica distínguense dous tipos de bicos: os litúrxicos e os reverenciales.
- Os litúrxicos son os bicos que se dan ás persoas e/o obxectos durante o acto de Misa, procesións etc. Bícase a man do celebrante ou daqueles obxectos bendicidos: unha palma, o pan bendito…)
- Os reverenciais son os que se dan ás estampas ou imaxes de Deus, a Virxe e demais santuario, as as súas reliquias ou aos obxectos piadosos (crucifixos, rosarios…). Dentro destes tamén se contemplan os bicos aos aneis papais ou episcopais que ademais, deben de ir acompañados dunha xenuflexión –para que quede patente a submisión total e absoluta-.
Estes bicos susténtanse baixo o paraugas da humildade, a piedade e a fe.
Non debemos de esquecer o “bico de judas” como parte do episodio evanxélico da Paixón. Este bico simboliza a traizón. Para os cristiáns este bico representa un fito histórico que marcou a interpretación dos evanxeos.
O bico utilizouse para asinar contratos, para dar a paz na misa no cristianismo e mesmo para sinalar unha persoa (o bico da morte da mafia, derivado, posiblemente, do bico de Judas). Ao longo dos tempos os bicos foron simbolizando distintas mensaxes en función da cultura e da tradición. Actualmente o bico público é utilizado, fundamentalmente, como un tipo de saúdo.
Dentro do saúdo, mención especial merece o besamanos máis aló da liturxia relixiosa. O besamanos era un tipo de saúdo reservado para as mulleres casadas mediante a inclinación do home sobre a man dereita da dama levemente levantada facendo o simulacro de bicala pero sen rozala. Aínda hoxe esta casposa costume de orixe posiblemente oriental como mostra de submisión e respecto aos reis e príncipes séguese practicando. É frecuente a transmisión televisiva de actos públicos aos que acoden os reis onde se constata que esta práctica segue vixente.
Na actualidade cando nos presentan a algunha persoa, vémonos na tesitura de se debemos saudala estendendo a man ou dándolle un bico. Nunha situación cotiá no mundo occidental, os homes danse a man con carácter xeral menos cando son familia que adoitan darse un abrazo.
Os saúdos entre mulleres adóitanse facer dándose dous bicos entre elas e dándolles a man aos homes. É importante lembrar que o saúdo sempre debe inicialo a muller para evitar situacións desagradables como xorden ás veces cando o home tira da man da muller para darlle un ou dous bicos.
Con todo, cada cultura ten as súas propias regras. Así a título de exemplo:
- Os esquimales fregan o nariz.
- Os xaponeses fan unha reverencia sen contacto físico algún.
- Os rusos bícanse tres veces na comisura da boca, tanto homes como mulleres.
- En Hispanoamérica só se dá un bico nunha fazula.
- Os americanos só se dan a man. O bico resérvano para a súa familia
En todo caso, o saúdo actualmente xera un momento un tanto desconcertante no instante en que somos presentados. Dentro dun mesmo grupo poden darse distintas maneiras de saudar estendendo a man ou bicando. Chegado ese momento, non debemos esquecer que o máis educado, sobre todo entre descoñecidos, é estreitar a man dereita, sexa home ou muller.
Referencias
El origen del apretón de manos y del beso para saludarse. National Geographic 17 de marzo 2020
Ius Osculi Post Todo Concostrina
Derecho del beso. La Vanguardia. El reto. Artículo de Silvia Colomé
