Centrándonos no mundo da pintura, no paso do renacemento ao Barroco atopamos diferentes técnicas pictóricas, e dúas delas son as denominadas “tenebrismo” e “claroscuro”
O tenebrismo caracterízase por un uso dramático da luz e a escuridade para crear contrastes intensos e realzar a emoción da obra.
Doutra banda, o claroscuro é unha técnica que se basea no contraste entre luces brillantes e sombras escuras. Esta técnica permite modelar e dar forma aos obxectos, creando unha sensación de tridimensionalidad na obra. O claroscuro tamén xoga un papel importante na creación de atmosferas e na representación de volumes. Foi utilizado por grandes mestres do Renacemento como Leonardo dá Vinci e Rembrandt.
Neste breve post imos centrarnos na importante escola tenebrista, sen entrar a fondo a estudar o estilo e obra dos autores encadrados tradicionalmente nesta tendencia.
Contexto histórico e artístico
Di Frederick Hartt no seu libro: “Arte. Historia da pintura, escultura e arquitectura”, que a palabra barroco deriva, segundo adoita afirmarse, da portuguesa barroco, que significa irregular ou basto, e que se emprega principalmente para describir as perlas de forma monstruosa. Aplicada á arte, participou ao principio do desprezo que sentían os neoclásicos de finais do XVIII e comezos do XIX polo que para eles había de esaxerado e perverso na arte do período anterior.
A pintura barroca é un claro reflexo dos cambios culturais e políticos que acontecían na Europa do século XVII e parte do XVIII.
Enmarcada no contexto da Contrarreforma, a pintura barroca foi particularmente fecunda ao auspicio dos países católicos, tales como Italia e España. Pero tamén foi alentada polas diversas monarquías europeas e os sectores privados protestantes que procuraban distinción social.
A pintura do período barroco expresouse en dous grandes correntes plásticas: o tenebrismo e o clasicismo. A maioría das producións do período poden ser enmarcadas dentro destas dúas tendencias. Neste artigo imos a centrarnos na primeira delas, o tenebrismo.
En determinados aspectos, podemos afirmar que o Barroco herda parte da Idade Media, como é no caso do uso da luz, que toma protagonismo e transcendencia.
No caso da pintura barroca esta importancia que se concede á luz, tamén se lle outorga á cor. Baste con observar o que sucede coa pintura española do século XVII.
O que é particular é a forma en que se manexa esa luz, pois non sempre é un símbolo de brillantez e beleza, pois entón as sombras ou penumbras (límite entre a luz máis radiante e a total escuridade) posúen o mesmo nivel de importancia dentro da composición, que a luz máis brillante que poida irradiar calquera corpo.
A nivel europeo, a pintura barroca caracterízase por múltiples factores, como novos tipos de composición estrutural, así como o uso de claroscuros e a representación de figuras máis próximas ao realismo. É, en moitos aspectos, unha clara ruptura cos principios do Renacemento.
Ademais de en as técnicas e o estilo, tamén se constatan máis cambios fundamentais con respecto ao Renacemento. Así, outras características do Barroco no que ao contido refírese son:
- novos temas como a paisaxe e os bodegóns, que se converten en protagonistas e permiten ao artista mostrar o seu virtuosismo.
- séguese cos temas relixiosos, os pagáns e a representación da natureza, a vida cotiá ou costumista, sucesos históricos e os retratos.
- dentro dos temas relixiosos prefírense os temas místicos como as visións, os milagres ou os martirios de santos, sendo habitual que aparezan elementos que reforzan ese dramatismo: anxos, nubes, etcétera.
- os temas mitológicos son frecuentes e adoitan incluír numerosos espidos.
- nos retratos téndese a captar tanto aspectos físicos como psicolóxicos.
Rexéitase o idealismo do Renacemento, para dar ou paso a un descarnado realismo, mostrando tamén o lado máis triste e escuro da vida, sen esconder o feo ou o grotesco.
Durante o barroco as formas pasan a ser voluptuosas, cargadas de expresividade e dramatismo. As posturas dos personaxes ás veces chegan a ser imposibles. A forma pictórica basicamente defínese pola luz, a cor e o movemento.
O barroco empregou unha técnica coñecida como trampantojo, que consiste en disimular o soporte físico para crear un efecto de continuidade espacial. Con esta técnica, buscábase mergullar ao espectador na ilusión de pertencer á representación.
Aínda que usado tamén na pintura de caballete, o trampantojo foi clave na arquitectura, onde serviu para esconder as liñas da estrutura e transmitir a percepción dun espazo continuo e dinámico. Por exemplo, o decorado interior de bóvedas e cúpulas.
Predomina a cor sobre o debuxo e introdúcese a terceira dimensión, mediante o uso dos escorzos, os xogos de luces e as liñas converxentes. Fanse composicións asimétricas e a luz, e as sombras, como diciamos antes, convértese en protagonismo
Neste sentido, a obra de Caravaggio é máximo expoñente en canto á plasmación dos devanditos trazos. A súa pintura céntrase nun estilo máis tenebrista, marcado por un acusado contraste entre luz e sombra provocado por unha posición diagonal da iluminación.
O tenebrismo
O termo “tenebrismo” provén do latín tenebrae, que quere dicir tebras. Este termo foi acuñado pola historiografía da arte para referirse a un estilo de pintura pertencente ao barroco temperán.
O tenebrismo é un estilo caracterizado polo contraste dramático entre luces e sombras. A atmosfera dominante adoita ser escura, e é puntualmente invadida por focos de luz intensa orientados en función do simbolismo da escena.
De feito, para que as súas luces producisen gran impacto, os pintores tenebristas moitas veces facían que a zona en que esta facía a súa aparición estivese en tebras. Polo mesmo, este recurso adquiriu o nome de luz de soto ou luz de adega. A sensación que isto adoitaba producir era a de estar nunha zona moi obscura e de súpeto ter un fai violento de luz que entra a unha habitación, xusto antes de que os nosos ollos adáptense do todo a esta nova luz que entrou a pintar a escena.
Esta corrente non só trouxo consigo unha nova forma de pintar no plano estético, senón tamén unha nova forma de comunicar. No canto de unicamente valerse de aspectos simbólicos e hermenéuticos para transmitir mensaxes, tamén se valía da iluminación e a atmosfera para acentuar os seus discursos de maneira significativamente máis teatral.
A importancia de Caravaggio
Existen pintores ao longo da historia da arte que, por diversos motivos, convértense en estandartes dunha corrente artística. Non necesariamente trátase dos precursores dun movemento, senón máis ben artistas cuxa obra enxalza os grandes valores do xénero. É o caso de Michelangelo Merisi, máis coñecido como Caravaggio, pintor italiano que marcou a creación pictórica de finais do século XVI.
Caravaggio acode aos estratos máis baixos da sociedade en busca de modelos para as súas obras. Traballou maioritariamente con temática relixiosa, crea virxes co rostro de prostitutas e santos encarnados por vagabundos. Isto supúxolle moitos conflitos coa Igrexa católica. Paradoxalmente e a pesar das polémicas, foi un dos principais pintores da Contrarreforma.
Caravaggio intensificou a acción dramática das súas escenas coa axuda dunha luz dirixida que salienta ou deixa na sombra os elementos sobre os que quere chamar a nosa atención, implementou unha pintura crúa e descarnada.
A súa principal ferramenta de comunicación foi o claroscuro, con violentas luces e sombras, sen medios tons, as grandes diagonais convértense nos eixos compositivos e xa non hai cabida para o sfumato nin a perspectiva renacentistas.
O talento de Caravaggio para representar fielmente os seus modelos non foi empregado coa única intención de satisfacer necesidades estéticas. Do mesmo xeito que na obra de tantos outros posteriores a el, o realismo -ou a precisión figurativa- utilizouna para denotar que a realidade non só é bela. Distintos pintores fixeron uso da precisa figuración para exercer unha mirada obxectiva sobre o mundo. En moitos casos, esta mirada máis que obxectiva vólvese profundamente crítica.
Caravaggio foi deostado e incomprendido entre os seus contemporáneos e as súas obras rexeitadas especialmente pola igrexa que considerou de pouco decoro que os seus santos non estivesen idealizados e que, pola contra, tivesen os pés sucios e fosen representados como xente común e corrente cos seus defectos físicos
A influencia de Caravaggio pode ser rastrexada en numerosísimos pintores, principalmente en Italia, Francia, España e nos Países Baixos orixinando unha corrente estilística.
Velázquez será quizá o pintor máis coñecido que recibise esta influencia e perfeccionáraa dun modo orixinal e distinto ao de Caravaggio.
Tenebrismo en Francia
No ámbito francés destaca a figura de Georges da Tour.
A súa obra ten un tratamento da luz próximo ao tenebrismo e un realismo, non escabroso, que lle achega máis á renovación relixiosa emprendida durante estes anos polos franciscanos e por cuxa espiritualidade sentiu atraído. Trata temas relixiosos, escenas de xénero e de devoción, todos eles cun estilo de composición moi similar.
A Tour sitúa o foco de luz dentro da composición: nalgunhas a candea é perfectamente visible, noutras, algún elemento interponse entre o foco e o espectador creando interesantes efectos de contraluz, ou nalgunhas ocasións vemos tamén a vela reflectida nun espello.
Nos seus cadros, a orixe da luz é concreto: unha vela, unha bujía, un facho ou outra forma de luz artificial, mentres que nas obras de Caravaggio, a luz emanaba dunha orixe imprecisa.
Tenebrismo en España
En primeiro lugar, hai que dicir que o século XVII, o do Barroco, é considerado como o Século de Ouro da pintura española. Numerosos artistas, procedentes de diferentes rexións e escolas, caracterizáronse por un estilo cuxas notas sobresalientes foron o naturalismo tenebrista e o predominio da temática relixiosa.
O barroco español desenvólvese a partir das escolas Sevilla, onde atopamos a Francisco de Zurbarán e a Esteban Murillo; a de Madrid, coa cegadora figura de Velázquez, o mestre indiscutible; e Valencia, que conta coa sobresaliente figura de Francisco Ribalta e o seu discípulo José de Ribera.
Aínda que é Caravaggio a quen se lle atribúe a invención do tenebrismo, o certo é que moitos dos recursos do mesmo xa eran usados por pintores previos. Entre estes podemos atopar a Alberto Durero e O Greco, entre outros moitos.
Para numerosos autores o verdadeiro pai do tenebrismo é considerado o español Francisco de Zurbarán, quen o desenvolveu e fixo popular en España.
Zurbarán outorga aos obxectos humildes calidades case místicas, e trata as figuras en función dunha iluminación e cromatismo personalistas, que sacraliza aos personaxes da súa pintura monástica, representada polas series de murais da Cartuxa de Xerez e do mosteiro jerónimo de Guadalupe. Trátase dun realismo que non destrúe o misticismo.
Tentación de San Xerónimo, de Zurbarán
Pola súa banda, Bartolomeu Esteban Murillo, influenciado por Ribera Zurbarán e os mestres flamencos e venecianos, constitúese no máis xenuíno representante do barroco sevillano. Ás súas primeiras obras pertencen os cadros tenebristas, dedicando unha serie a mulleres e outra a temas populares nos que os protagonistas son nenos.
A infancia, a fe e a gracia, de Murillo
En canto a Francisco Ribalta, formouse na escola de pintores que traballaban o último manierismo no mosteiro del Escorial. Logo iría transformando o seu estilo, cultivando un naturalismo de cuño persoal e intenso claroscuro, que chegaría a ser o aceno de identidade da escola valenciana do século XVII.
Situado cronoloxicamente nas orixes da pintura barroca española, a obra de Ribalta constitúe o vínculo entre o último manierismo e as novas correntes barrocas. Inmerso no espírito relixioso da Contrarreforma, que el plenamente compartía, enfocou os motivos visionarios da súa pintura con técnica naturalista.
Cristo abrazando a San Bernardo, de Francisco Ribalta
A influencia do naturalismo de Caravaggio, co que probablemente entrou en contacto durante a súa estancia en Italia e de José de Ribera, levoulle a evolucionar desde a linguaxe manierista dos seus inicios cara ao naturalismo tenebrista do Barroco. O cambio definitivo produciuse cara a 1620 e foi o primeiro español en destacarse polo tenebrismo da súa obra. Caracterizouse por un forte realismo e un gran interese no uso da luz e a sombra para subliñar os volumes.
José de Ribera, coñecido tamén polo seu nome italianizado Jusepe Ribera e polo alcume do slpagnoletto, é o máximo expoñente da Escola tenebrista dentro do Barroco español.
A muller barbuda, de José de Ribera
Sobre este pintor podedes ampliar información no noso post: José de Ribera, o spagnoletto.
Conclusións
Tenebrismo é o nome que a historiografía da arte dá a un estilo ou corrente da pintura do barroco correspondente á súa fase inicial, a comezos do século XVII, cuxos principais expoñentes son o italiano Caravaggio e José de Ribera.
O tenebrismo caracterízase polo violento contraste de luces e sombras mediante unha forzada iluminación (de forma moi evidente cando se fai chegar un foco de luz marcando unha diagonal na parede do fondo, como a que provén dunha bufarda nun soto —é habitual referirse a este recurso como luz de soto ou luz de adega—).
O tenebrismo usou a luz renacentista do coñecemento para develar os aspectos humanos que máis rexeitaba a igrexa durante a Idade Media. Co seu estilo pictórico marcaría profundamente a arte de todos os séculos posteriores, en especial a pintura que se fixo desde o barroco e ata o século XIX.
E rematamos esta publicación, confiando en que, a pesar da súa longa extensión, resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche de xeito gratutio á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
https://existenciayarte.blogspot.com/2016/06/tenebrismo.html
https://www.lemiaunoir.com/caravaggio-barroco-tenebrista/
