Seguimos o noso percorrido para coñecer algo máis sobre o románico en Galicia e nesta ocasión centrámonos na fermosa Colexiata de Santa María del Campo, na Coruña.
Tamén coñecida co nome Santa María del Mar, por ser a antiga igrexa do gremio dos mareantes, un dos gremios máis poderosos da cidade. Durante longo tempo mantívose o costume entre os mariñeiros e navegantes de efectuar a súa primeira visita a esta igrexa, en canto regresaban do mar, en sinal de agradecemento por arribar felizmente a porto. De feito ata non fai moito, os mariñeiros lanzaban as súas oracións ao denominadas tres marías: Colexiata, Oza e Pastoriza (igrexas todas da hoxe cidade da Coruña).
Tamén hai outra denominación documentada para esta igrexa, a de Santa María do Portal.
Este templo atópase no centro da Coruña, no casco antigo, concretamente na Praza de Santa María del Campo, fronte ao Pazo de Cornide, edificio do século XVII de estilo barroco, foi proxectado por Diego Cornide.
Pazo Cornide
Historia da Colexiata de Santa María do Campo
Adóitase tomar data do inicio da cronoloxía de Santa María del Campo, en torno ao ano 1150. Este templo inicial iría sendo modificado progresivamente con diferentes ampliacións, principalmente nos séculos XIII e XIV, e no século XIX.
Do templo orixinal o único vestixio que atopamos é a capela maior.
Alfonso X deu orde de que fose convertida en parroquia no ano 1256
A primeira ampliación remóntase ao ano 1302, segundo indica a inscrición dun piar da igrexa, cando o edificio xa adquirira gran popularidade entre os coruñeses. Estas obras terminarían en 1317. Habería unha inscrición que segundo Murguía sería: “Esta Bóbeda foi acabada il XV días de jolio do ano DMI. MCCC. Sétimo. Et era. F° Catudo Procurat”.
Orixinariamente atopábase fóra das antigas murallas da cidade, de aí a súa denominación actual “do Campo”.
En relación á súa orixe, tamén se especula sobre a posibilidade de que se tratase dun convento e fogar de cabaleiros templarios que, unha vez desaparecida a súa Orde, converteuse en parroquia por orde do rei Alfonso X en 1256.
Parece ser que no século XIV, a Igrexa de Santa María del Campo xa estaba acabada, pero desaparecen do pórtico os trazos románicos e os túmulos do atrio, testemuño da riqueza da Idade Media. Xunto ao machada e compás do carpinteiro víase as tesoiras do xastre, a horma dos zapateiros e a pa do hornero. Á beira da hostia clerical, o escudo e a espada do nobre e algunhas lápidas coa imaxe do morto.
Mediante un decreto do ano 1441 Santa María del Campo recibe a categoría de colexiata (rango inmediatamente inferior ao de basílica) de mans do arcebispo de Compostela Don Lope de Mendoza. Este nomeamento sería aprobado dous anos máis tarde, o 16 de abril de 1443, pola bula papal de Eugenio IV.
Corría o ano 1503 e existía nesta Igrexa un soportal na súa fachada principal onde se acharía a capela da nosa Señora do Portal e de San José, onde o 20 de maio de 1520 antes de embarcar Carlos I oe misa e confesa antes de ir a Flandes para recibir a coroa do Palatinado.
Nesta igrexa tamén renderá as súas oracións María de Neoburgo, princesa do Palatinado e segunda muller do rei Carlos II, e que faría unha doazón ao templo, consistente nunha arqueta de prata, no ano 1690, e que actualmente podemos ver na Capela do Santo Cristo.
Este templo viviu obras de ampliación e de reforma no século XIX, concretamente en 1889, unhas obras que quedaron sen acabar e que deixaron o templo tal e como o podemos ver hoxe en día. Nesa reforma procedeuse a ampliar os tres tramos da nave central, e situando a capela da nosa Señora do Portal e o Baptisterio e á esquerda, a capela de San Pedro e as escaleiras de acceso ao coro. Ademais, trasládase a portada románica, xa que a anterior foi derruida., adiantándoa, e quedado as torres sen rematar: a “Carraca” e a das “Campás”, que se demoleu por perigo de derrube. Igualmente trasládase o coro. Tamén o rosetón á nova fachada neorrománica, quedando no seu lugar orixinal as torres da igrexa.
Tivo xurisdición parroquial ata o Concilio Vaticano II, en que pasou á veciña de Santiago.
Esta colexiata foi declarada Ben de Interese Cultural e Patrimonio histórico de España, en 1931.
En 1945, o templo foi integramente rehabilitado por ameaza de ruína.
Realízase dúas novas reformas, a primeira en 1946 polos arquitectos Sorolla e Menéndez Pidal, na que aparecen as súas bóvedas vencidas e gretadas. A última restauración é de 1980.
Como é a Colexiata de Santa María do Campo?
Atopámonos cunha igrexa de estilo románico-ojival. Obsérvase unha extraordinaria sobriedade neste templo, así como moi pouca luminosidade no seu interior, algo habitual nos templos románicos.
O edificio adquire unha forma irregular debido ao solar en que se asenta xunto coa desproporción dos seus arcos das naves menores e cuxas bóvedas caen ao lateral, así como o desfasamento dos diferentes ocos nos muros de carga e sobre as capelas laterais.
Orixinariamente o templo só contaría cunha única nave, da que hoxe en día, tan só consérvase a ábsida semicircular.
Trátase dun templo de planta basilical, con tres naves paralelas que se atopan separadas por catro piares cadrados con semicolumnas na súa fronte. Cada nave ten unha ábsida, rectangular no caso dos laterais e de forma sermicircular a ábsida da nave central. As dúas naves laterais son máis estreitas que a central, e na correspondente á beira norte, abriuse un paso que comunica coa capela gótica, do século XVI da Virxe da Estrela, mentres que a sur proporciona fondo a un Cristo crucificado.
As tres naves están cubertas con bóvedas que arrincan á mesma altura. A principal está lixeiramente apuntada. Polo exterior, as tres naves cóbrense cunha cuberta a dúas augas.
A nave principal está sostida por arcos fajones lixeiramente apuntados, mentres que as naves laterais sostéñense mediante arcos de medio punto peraltados.
Os arcos formeros son de medio punto, con capiteis de decoración vexetal, de tradición románica.
As ábsidas están cubertos por semicúpula na central, e bóveda estrelada na Capela da Estrela.
O alzado confórmase con tres bóvedas, das cales a central está lixeiramente apuntada. Estas bóvedas asíntanse sobre arcos fajones e arcos de medio punto peraltados, e organízanse por medio de arcos formeros, paralelos ao eixo da nave.
As naves centrais e as laterais comunícanse por arcos formeros de medio punto.
A nave central data do século XIV.
As naves laterais son do século XIX.
O edificio adquire unha forma irregular debido ao solar en que se asenta xunto coa desproporción dos seus arcos das naves menores e cuxas bóvedas caen ao lateral, así como o desfasamento dos diferentes ocos nos muros de carga e sobre as capelas laterais.
No interior atopamos unha cruz procesional de prata, traída desde Roma, e datada como orixinaria do século XVI.
O camerín da Virxe, na mesma capela, é do século XVIII.
Ten sepulcros medievais nas naves e interesantes imaxes de pedra policromada. O altar é de prata repuxada.
Tamén no interior atopamos varias esculturas de interese como unha Anunciación, cunha figura que representa a María en actitude humilde e a outra ao Arcanxo San Gabriel con intención de dirixirse á Virxe. Destaca a talla de María Magdalena, obra don gran imaxineiro Pedro de Mena.
A Sancristía data do século XVIII.
En canto aos capiteis que podemos observar no interior do templo, vemos que nas columnas interiores varios capiteis historiados con escenas dunha Epifanía ou Adoración, unha escena de caza dun ruminante de grandes cornos con dous homes provistos de machadas e cans atosigando a peza, e motivos zoomórficos (seres monstruosos de corpos escamosos, cola de serpe e patas de león, pero con caritas toscamente humanizadas)
O templo conta con tres fachadas:
- A portada principal, do ano 1250 o inicio e algúns engadidos do sigo XIX, é de arco de medio punto con arquivoltas sobre columnas acobadadas e capiteis vexetais. No tímpano vemos unha representación da Epifanía. Trátase dun conxunto que mantén un excelente estado de conservación.
Nesta representación vemos á Virxe co Neno no seu colo e cos reis meigos ao carón e San José ao outro. Nos extremos da peza aparecen dúas arquitecturas de dous pisos horadados por arcos apuntados, con almeas, tellado de escamas e unha bóla como remate, inspiradas polas da preto do coro pétreo da catedral de Santiago. Na torre da da esquerda asoman as tres cabezas dos cabalos dos Reyes, da mesma maneira que sucede nunha peza procedente do coro mateano, conservada no museo da catedral. Interprétanse estas dúas arquitecturas como as igrexas xudía e a pagá, Xerusalén e Belén, que son as dúas orixes da cristiá.
Nas jambas estaban as figuras dos protagonistas da Anunciación: o arcanxo San Gabriel e Santa María, realizadas no século XV. Conservan restos de policromía, aínda que no caso da figura de María parece ser repenicada. Foron engadidas á portada principal coa intención de completar o seu programa iconográfico, pero no momento do traslado da porta decidiuse suprimilas. Actualmente atópanse á entrada do corpo antigo da igrexa.
Nas arquivoltas vemos once figuras en forma radial, co Salvador coroado no Centro, á súa esquerda San Juan e á súa dereita San Pedro, coas chaves.
O rosetón do prebisterio é ojival, do século XIV e estivo varios séculos cegado ata a última restauración. Este rosetón ten uns dous metros de diámetro e no seu perímetro atopamos flores cruciformes, deixando no centro un labor de cantería que cos seus calados permite a entrada da luz no interior do templo.
La Torre das Campás do século XV.
- Na portada norte atopamos no tímpano o martirio de Santa Catalina de Alexandría, figura que vemos no centro, de pé, vestindo unha túnica cinguida á cintura e coas mans en posición de orar. Tamén se representan catro rodas, atributos e símbolos do martirio. Á esquerda, e tamén de pé, atópase Maximino (executor de Santa Catalina) que parece soster unha espada coa que degolou á Santa. Desde a parte superior, ao carón de Santa Catalina, aparece un anxo, o mesmo que fai saltar en pedazos estas rodas impedindo que se cumpra o cruel sacrificio; ao mesmo lado tallouse unha flor de lis, en referencia á virxindade da cristiá. Alén da súa cabeza aparece unha pomba, animal que a alimentaba na prisión. O emperador Maximiano, vestido tamén con longa túnica, e o demo que lle inspira áchanse fronte á santa.
O tímpano é sostido por dous anxos alados facendo a función de mochetas.
- Na portada sur, a máis antiga das tres, cunha fermosa decoración, tamén de arco de medio punto e con arquivoltas en forma de ferradura e capiteis historiados. Móstranos unha escena monástica, formada por oito monxes e un abade en posición de oración.
Ademais, no atrio atopamos tamén un cruceiro, tan habitual nestas terras, do século XV, por tanto un dos máis antigos de Galicia. Aquí recibirían sepultura os seus fregueses, e cuxa antigüidade se descoñece. Descansa sobre unha escalinata de oito metros, a súa columna é de granito dunha soa peza, xa carcomido, a súa cruz mide 1,25 metros, o seu crucifixo sitúase a Occidente entre a virxe Dolorosa e o Evanxeo, baixo os seus doseles.
A necrópole de Santa María do Campo
A crecente fama de Santa María del Campo desde a súa fundación levou a que personaxes ilustres da cidade herculina quixesen ser enterrados baixo o seu chan, nas naves e no presbiterio da igrexa. Alí xacen restos de relixiosos da Colexiata e de nobres da cidade da Coruña, benefactores da Colexiata.
Respecto a os sepulcros, no lado norte do presbiterio atopamos o de Fernando Bermúdez de Castro, señor de Montádevos e primeiro abade da Colexiata, falecido en 1515, aínda que tamén parece xacer no mesmo sitio Fernán Rodríguez, primeiro dos presidentes do Cabildo. Na parte superior do leito sepulcral, que deixa libre o corpo da figura yacente, lese a inscrición, xa incompleta, seguinte: “AQVI JACE DON FERNANDO DE CASTRO SEÑOR DE MONTÁDEVOS…”
Xa nas naves laterais obsérvanse igualmente varias sepulturas. Polo norte, no terceiro tramo, consérvase a de Rodericus Michaelis, último párroco de Santa María antes de ser erixida en colexiata, construído cara a 1440.
Xaas naves laterais obsérvanse igualmente varias sepulturas. Polo norte, no terceiro tramo, consérvase a de Rodericus Michaelis, último párroco de Santa María antes de ser erixida en colexiata, construido cara a 1440.
Tamén houbo sitio para o enterramento de dous matrimonios, o de Fernán Moula e Sancha Martínez, datados segundo unha inscrición no ano 1393.
Tamén atopamos o de don Juan de Andeiro , falecido en torno ao ano 1477, e a súa esposa.
Museo de Arte Sacra da Colexiata de Santa María do Campo
O Museo de Arte Sacra atópase nun edificio de nova planta, próximo ao templo. Atópase en Cálea Porta de Aires, 23.
O Museo de Arte Sacra foi promovido polo Abad Rafael Taboada Vázquez, foi inaugurado en 1990.
Neste museo podemos atopar pezas de interese que foi atesourando a Colexiata ao longo da súa historia, como unha Arqueta Eucarística, de Johann Sebastían Myilus, doadas pola raíña María Ana de Neoburgo, segunda muer de Carlos II, en agradecemento polo recibimento que se lle dispensou durante a súa viaxe por mar ata a cidade. Esta arqueta, do ano 1691, é unha caixa octogonal de fondo liso sobre o que se aplican láminas de prata repujada con motivos vexetais. Apóiase sobre catro aguias coas ás despregadas que simbolizan a ascensión aos ceos. Coroa o conxunto un Agnus Dei sobre un leito de espigas e acios de uvas (símbolos eucarísticos).
Tamén atopamos unha Custodia do Barroco alemán, de finais do século XVII. Presentaun marco central en forma de corazón, en torno ao que se distribúe a decoración figurada: Ángeles cos instrumentos da Paixón; San Juan, María Magdalena e a Virxe María na parte inferior; e, coroando o conxunto, o Divos Pai como creador do mundo e a pomba do Espírito Santo.
Outro tipo de pezas que podemos atopar no museo, son pezas das escolas coruñesa, cordobesa, salmantina e compostelá, fundamentalmente.
Conclusións
Na Colexiata de Santa María del Campo atopamos un exemplo de arquitectura relixiosa medieval, que viu modificada a súa estrutura, e mesmo localización, ao longo dos séculos, e no que atopamos fermosas e interesantes mostras da arte románico e gótico nestas terras.
Ademais, a Colexiata alberga un importante patrimonio artístico, como a famosa talla da Virxe do Rosario, venerada polos habitantes da Coruña.
Declarada Ben de Interese Cultural desde 1931.
Importantes e ilustres personaxes visitaron e coñeceron este templo, achegándose ata el por curiosidade, para orar,… Entre eles cabe citar a: os reis Alfonso XI e Pedro I, este con as súas fillas as infantas Constanza, Beatriz e Isabel. Tamén Don Fernando de Portugal, o Duque de Láncaster, os Reis Católicos, e as súas fillas Catalina e Juana; o esposo desta, Felipe, Juan de Austria, Mariana de Neoburgo, a raíña Isabel II, Alfonso XII etc.
E rematamos esta publicación, confiando en que resultase do voso interese, e nese caso gustaríanos que nolo fixésedes saber pulsando no botón “Gústame”. Ademais, animámosche a achegar algún comentario, e se tes interese, subscribirche gratuitamente á Newsletter do Blog para manterche sempre informado sobre as novas publicacións do Blog.
Por último, se vos gustou o suficiente como para compartilo nas vosas redes sociais, estariamos realmente encantados de que así o fixésedes.
Referencias
Arquitecturas da Provincia da Coruña. Directores Soraluce Blond, J.R. y Fernández Fernández, X. Edit. Diputación Provincial A Coruña.
http://www.arquivoltas.com/21-LaCoruna/01-CorunaCampo1.htm
https://arteviajero.com/articulos/colegiata-de-santa-maria-del-campo/
https://galiciapuebloapueblo.blogspot.com/2014/09/colegiata-de-santa-maria-del-campo.html
