Coa caída do Imperio Romano e, sobre todo, debido á influencia das mensaxes de austeridade e recato propagados pola Igrexa durante a Idade Media, en Europa, o mundo dos aromas parouse un pouco no tempo. O compoñente sensual e frívolo transmitido polos perfumes non era do agrado dos altos estamentos eclesiásticos, xa que o perfume e os cosméticos considerábanse “artimañas do diaño” que usan as mulleres para enganar aos homes. Os intercambios culturais entre Oriente e Occidente e as cruzadas favoreceron a propagación e difusión de actitudes, materias primas e culturas referidas ao baño.
Séculos antes os primeiros eremitas tiñan en alta estima a súa renuncia ao baño; San Antón, por exemplo, fundador de “a orde dos antonianos” que se dedicaban á cativa e coidado dos porcos, tiñan un bicho destes como divisa. A época untuosa de Casanova, un tempo que facía fardar de perrucas e caras empolvadas no século XVIII, convivía coa fedenta atmosfera dos salóns barrocos, marcada por aquela “higiene seca” que máis ou menos consistía en substituír os baños por panitos lixeramente humedecidos.
A malaria é unha enfermidade moi esquiva aos avances científicos. Tanto ata que, con frecuencia, ignoramos que o seu propio nome “malaria” fai referencia, aínda que de forma errónea, ao medio polo que se transmite “mal aire”. Tamén se coñece como paludismo, do latín palus: estanque, pantano. E dicimos que erróneamente porque ata que se descubriu que o mosquito anofeles era o responsable da súa transmisión pensábase que se propagaba a través do aire, como o resto das enfermidades. Para os homes da Idade Media e o Renacemento, os aromas, os perfumes, constituían ademais dun ben cosmético, un eficaz remedio para os malos aires que lles facían enfermar. O corpo debía blindarse ante o medio natural porque, incluso a auga, podía converterse no peor inimigo; o seu uso debilitaba a pel e a través dela penetrarían no organismo todas as ameazas do mundo externo.
Perfume e cosmética non pertencen só ao ámbito do coidado persoal, senón que son terapéuticamente aceptadas; a pulcritud, a limpeza, afasta a enfermidade; o “mal aire” que citaba no parágrafo anterior. De feito moitos libros de receitas fan fincapé máis ben nas súas aplicacións salutíferas que cosméticas, constituíndo así un precedente da aromaterapia. Así por exemplo, o almizcle é moi vigorizante. A súa orixe animal e a súa función sexual, non escapan á fina intuición da medicina árabe e convérteno nun poderoso afrodisíaco. O aloe, que perfuma o alento e é bo para o estómago. Azafrán, diurético, combinado co viño aumenta os seus efectos. O nardo (Cristo foi unxido ao parecer con aceite de nardo) é bo para o fígado e evita a caída das pestanas. A rosa, apropiada para aliviar a dor de cabeza…
Non é do todo certa a idea preconcibida de que no medievo os aromas quedaron relegados*totalmente: o certo é que non foi a Idade Media tan sucia como se cre. A práctica do baño era xeneralizada e este adoitaba tomarse en auga aromatizada e especias. Aínda en moitos lugares do noso país existen ben conservados ou en ruínas uns chamados “baños árabes” que moitas veces non eran tales senón xudeus, pero que eran usados polos cristiáns. As condenas que se facían do uso de devanditos establecementos baseábanse na promiscuidade, e é que eran, en moitas ocasións, centros de reunión e contratación de favores eróticos.
Era moi habitual pois, o uso deste tipo de xoias entre a nobreza, e dicimos xoias, porque estaban fabricados en ouro, prata e pedras preciosas. Adoitaban levalos colgando ao redor da cintura, do pescozo, ou simplemente sostendo as longas cadeas entre as mans, para que co lixeiro movemento, fose desprendéndose o cheiro que introduciran en cada unha delas.
Houbo, ata, dous feitos relevantes no referente aos perfumes durante o medievo, que cambiaron o rumbo da súa historia. Sobre todo, hai que destacar o estatuto que o rei Felipe II Augusto de Francia concedeu en 1190 aos perfumistas, o que significou un claro recoñecemento da profesión. Sorprendeu aos perfumistas, que ata entón traballaran pola súa conta, cunha concesión mediante a cal fixaba os lugares de venda de perfumes e recoñecía a profesión como tal, así como a utilidade social destas sustancias. Foi entón cando se empezaron a crear escolas onde se formaron os primeiros aprendices e oficiais desta profesión. Tras catro anos de estudos, pasaban a ser mestres perfumistas, que supervisaban os traballos de prensado de pétalos, maceración de flores, mesturado de ingredientes e, en resumo, expertos encargados de conseguir a fórmula do perfume desexado. Deste xeito, Francia converteuse así no reino do perfume.
A finais do século XV, empezou a popularizarse o uso de perfumes per se. Os aromas máis populares eran a rosa, o almizcle, a agalia, a violeta, a lavanda, a auga de azahar e fragrancias orientais como o sándalo. Cheiros que curiosamente aínda seguimos utilizando nos nosos días… As augas de cheiro, perfumes líquidos moi valorados e difíciles de obter, eran gardados nunha especie de barriletes de cristal ou de metais e pedras preciosas que eran atesourados por quen dispoñían de suficientes recursos, como o rei francés Carlos V.
Aínda que a Idade Media en España tivo uns perfís atípicos respecto ao resto de Europa, sobre todo debido á presenza árabe na Península, os reinos cristiáns tamén se ocuparon de lexislar sobre os baños públicos (na Córdoba do Califato chegaron a existir ata 900) non en balde, a cultura do auga na Península remóntase á época romana. Na Europa cristiá estes recintos, nos que se chegaba a bañarse ata vestido, derivaron cara a meras mancebías nas que a auga era un pretexto para o exercicio da prostitución. No caso os baños árabes, denominados: Hammams, herdanza directa da Hispania romana. A cidade de Córdoba tiña máis de 500 baños públicos e unhas notables proporcións para a época.
